هاوسەنگی هێز لە کۆمەلگاکانی دوای ململانێ فاکتەرێکی گرنگە بۆ بنیاتنانی ئاشتی و سەقامگیری و حوکمرانی باش، ئاماژەیە بۆ دابەشکردنی دەسەلات لە نێوان ئەکتەر و هێزە جیاوازەکان لە رووی نەژادی، ئاینی و مەزهەبی بۆ دلنیابوون لەوەی هیچ گروپێک زال نەبێت بۆسەر گروپەکانی تردا، ئەمەش لە پێناوی رێگریکردن لە سەرهەلدانەوەی ململانێیەکانە. هاوسەنگی هێز لەم کۆمەلگایانەدا لە رێگای چارەسەرکردنی کێشە سیاسی، ئەمنی و ئابووریەکان و دابەشکردنی سەرچاوەکانە بە شێوەیەکی دادپەروەرانە. سەرباری ئەوەی کە بونیادنانی هاوسەنگی هێز لە کۆمەلگاکانی دوای ململانێی لە زۆر حالەتدا رووبەرووی ئالنگاری جۆراوجۆر دەبێتەوە بەتایبەتی رۆلی دەستەبژێر لە هەلسوراندنی ململانێیەکان، لاوازی دامەزراوەکان نەبوونی ئۆردەر کاریگەریان لەسەر تێکدانی هاوسەنگی هێز هەیە، ئەمەش ئاستەنگی زۆر بۆ سەقامگیری سیاسی و ئابوری و ئەمنی دەولەت دروست دەکات.

ئەزموونی دەولەتان بە تایبەت ئەو دەولەتانەی کە ماوەیەکی زۆر لە ململانێێ ئیتنیکی دا بوونە دەریدەخەن کە بارودۆخی دوای ململانێ پرۆسەیەکی سەخت و ئالۆزە لە بنیاتنانی ئاشتی، سەقامگیری، دامەزراوەی بەهێز و ئاشتی کۆمەلایەتی، کەیسی زۆر هەن لەم بارەیەوە کە هەندێک لە ولاتان سەرکەوتنیان بەدەستهێناوە لەوانە رواندا لە دوای جینۆسایدی ناوخۆیی سالی ١٩٩٤، بەلام لە بەرامبەردا چەندین کەیسی شکستخواردووش هەن کە نەیتوانیوە لە کاریگەرییەکانی قۆناغی پێس ململانێ دەربازی  بێت عێراق یەکێک لەو کەیسانەیە لە دوای سالی ٢٠٠٣ نەیتوانی تەسلیمی واقعێکی نوێ ببێت کە هاوسەنگی هێز بپارێزرێت، بەلکو سیاسەتی تۆلەسەندنەوە و شکاندن و لاوازکردنی لایەنی بەرامبەر بۆ دەستەبەرکردنی ئامانجە دوورمەوداکان و سەپاندنی هەژموونی هێز بووە یەکێک لە ئامانجە سەرەکیەکان کە شیعەکان ویستیان لەو رێگەیەوە حوکمرانی عێراق بکەن.

لەم نووسینەدا ناپرژێینە سەر کۆی ئەو کەیسانەی کە دەکەنە ناو چوارچێوەی ئەم ناونیشانە بەلکو جەخت لە سروشتی پەیوەندی نێوان هەرێمی کوردستان عێراق دەکەینەوە کە بەشێکی ئەو ململانێیانەی کە هەن لە عێراقدا پەیوەستن بە ناسەقامگیری پەیوەندییەکانی هەرێمی کوردستان عێراقەوە، چونکە سروشتی پەیوەندییەکانی نێوان هەرێمی کوردستان و عێراق پەیوەندییەک نیە لە نێوان هەرێمێک و حکومەتێکی فیدرالی لەسەر بنەمایەکی تەواو یاسایی وەک ئەوەی لە ولاتانی فیدرالی پێشکەوتوودا هەیە، بەلکو پەیوەندییەکە لەسەر بنەمای نادلنییایی دامەزراوە. زۆرێک لەو هەنگاوانەی کە هەردوو حکومەت دەنێن لەسەر بنەمای نەبوونی دلنیاییە لە یەکتر  بە جۆرێک کە تیۆری ریالیزمی نوێش جەخت لەسەر ئەوە دەکاتەوە کە دەولەتان لە نیەتی یەکتر دلنیانین نازانن لایەنی بەرامبەر چی لە هەگبەدایە. ئەم نەبوونی دلنیاییە بۆ ولاتانی رۆژهەلاتی ناوەراست زیاتر رەنگی داوەتەوە بە بەراورد بە ناوچەکانی تری جیهان، لە ئاستی ولاتانی رۆژهەلاتی ناوەراستیش نەبوونی دلنیایی دەکرێت بۆ دەولەتێک و هەرێمێک (عێراق و هەرێمی کوردستان) کە کاریگەرە بە فاکتەری جۆراوجۆرەوە زیاتربێت چونکە لەسەر بنەمای لۆژیکی هێز دامەزراوە تا ئێستا ئەو لۆژیکە کاریگەری کە لە قۆناغی پێش ٢٠٠٣ دامەزراوە هەر ماوە لەسەر بالانسی هێز لە دوای ٢٠٠٣ لە نێوان عێراق و هەرێمی کوردستان.

لە سەرەتای دامەزراندنی دەولەتی عێراق لە سالی ١٩٢١ ەوە تا ئێستا بالانسی هێز لە نێوان کورد و حکومەتەکانی عێراق دا دروست نەبووە هەرکاتێک کورد بەهێز بوبێت شۆرشێکی کردووە. بە پێچەوانەشەوە هەرکاتێک حکومەتەکانی عێراق بەهێز بووبن هێرشیان کردووتە سەر شۆرشەکانی کورد. بە مانایەکی تر کە هەر لایەنێک بەهێزی و بوونی خۆی لە بێهێزکردن و لەناوبردنی لایەنی بەرامبەر بینیوە. ئەم ململانێێە بۆ قۆناغی دوای ٢٠٠٣ش راستە کاتێک هەرێمی کوردستان وەک قەوارەیەکی دەستوری دانی پێدانرا لە دەستوری عێراق دا عێراق لەوپەری لاوازی دابوو، بۆیە سەرکردە شیعەکان نەیانتوانی ئیرادەی خۆیان بسەپێنن چونکە ئەوان دەیانویست بەهەر هۆکارێک بێت دەبێت ببنە پێکهاتەی حوکمران لە عێراق دا بۆ ئەم مەبەستەش پێویستیان بە کورد بوو. بۆیە قۆناغی ٢٠٠٣-٢٠١٧ قۆناغێک بوو لە بەرژەوەندی کورد. بەلام قۆناغی دوای ٢٠١٧ قۆناغێکە عێراق لەسەر پێی خۆی وەستاوە دژی هەرێمی کوردستان.

بەشە عەرەبیەکەی عێراق کە  تایبەتمەندە بە دیموگرافیایەکی سیاسی ئالۆز لەسەر بنەمای گروپی ئایدۆلۆجی و تائیفی جیاواز کە درێژکراوەی فکرەیەکی توندی مەزهەبی و قەومین، لە بەرامبەریشدا هەرێمی کوردستان وەک هەرێمێکی فیدرالی لەسەر بنەمای جوگرافیای نەتەوەیی هاوسەنگی هێز دروست نابێت ناتوانن پێکەوە بەهێز ببن یاخود لاواز بن، عێراق بە بوونی هەرێمی کوردستان نابێت بە ولاتێکی بەهێز چونکە هەلگری گوتارێکی توندی نەتەوەییە و کاریگەرە بە مێژووی زیاتر لە سەد سالی قوربانی نەتەوەیی خۆی پێیوایە کە نەتەوەیەکی زولملێکراوە. لە هەمان کاتدا هەرێمی کوردستانیش بەهێز نابێت بە بەهێزبوونی عێراق کاتێک نەیتوانیوە پەرە بە کلتوری دیموکراسی خۆی بدات و ئایدۆلۆجیای قەومی و مەزهەبی زالە بەسەر بیرکردنەوەی حوکمرانی دا، لە ئێستادا ئەو پرسانەی کە لە نێوان  هەرێمی کوردستان و بەغدادا هەن کێشەیەک نین پەیوەست بێت بەو رۆتینیاتەی کە رۆژانە لە رێگای بیانووی جۆراوجۆرەوە هەولدەدەرێت ئیدارەی بدرێت، بەلکو کێشەیەکی ستراتیجی دوورمەودایە کە بریتیە لە شکاندن و لاوازکردنی دوزی کورد لە عێراق دا، هەربۆیە عێراق بەهێزی خۆی بە لەناوبردنی هەرێمی کوردستان دا دەبینێتەوە و بەهێزی هەرێمی کوردستانیش پەیوەست نیە بە چوارچێوە دەستووریەکەی لە عێراق بەلکو دەرچوونە لە عێراق.