د.ئەحمەد شەریفی، پسپۆڕی ئاسایش و ستراتیژیەتی سەربازی، یەكێكە لەو پسپۆرانەی كە لەسەر كۆی كێشەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و عێراق، لە دیدارەكانی لەگەڵ كەناڵە عێراقی و عەرەبیە نیودەوڵەتییەكان قسەی ڕاشكانەی خۆی هەیە و بە دیدێكی ستراتیژی و ئاسایش و سەربازییانە بارودۆخی عێراق و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەخوێنێتەوە، لەم چوارچێوەیەدا كە سەردانی ئەم جارەی سەرۆك مسعود بارزانی بۆ بەغدا دەنگدانەوەیەكی گەورەی لەسەر ئاستی عێراق و ناوچەكە و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەبوو، ئەم دیدارەمان لەگەڵ د.ئەحمەد شەریفی ئەنجام دا.

 

* سەردانی ئەم جارەی سەرۆك بارزانی بۆ بەغدا، لە كاتێكدایە هەموو ناوچەكە بە كۆمەڵێك گۆڕانكاریی ئاسایشی و سەربازیی ستراتیژیدا تێدەپەڕێت، وەك پسپۆڕێكی ئەم بوارە چۆن ئەم سەردانە لە ناو ئەم بارودۆخە ئاڵۆزەدا دەخوێنیتەوە؟

- قسەكردن لەسەر سەردانەكەی ئەم جارەی بەڕێز بارزانی بۆ بەغدا، وەك لە ڕووكەش و ڕای گشتیی عێراقدا دەركەوتووە، پەیوەندیی بە كێشەكانی عێراقەوە هەیە، بەڵام ئەم سەردانە ئەو سنوورە دەبەزێنێت و لەوە گرنگتر و كاریگەرترە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە عێراق وەك دەوڵەت كە كاراكتەرێكی كاریگەرە لەسەر ئاستی هەرێمی و نێودەوڵەتی، ئەوا سەردانەكە كاریگەریی هەرێمی و نێودەوڵەتی بەدوای خۆیدا هێنا و، لێرەوە لە ڕوانگەیەكی ستراتیژییەوە ئاماژەیان پێ دەكەین:

1- عێراق لە چەند قۆناغێكدا و لە تێڕوانینی نەتەوە یەكگرتووەكان و ئەنجومەنی ئاسایش هۆكارێك بووە بۆ هەڕەشە لەسەر ئاشتی و ئاسایشی نێودەوڵەتی، بۆ ئەمەش چەندین بڕیاری بەسەردا سەپێندراوە، لەم ڕوانگەیەوە نەتەوە یەكگرتووەكان و ئەنجومەنی ئاسایش، چارەسەركردنی كێشەكان و سەركەوتنی ڕیفۆرم لە عێراقدا وەك هۆكارێك بۆ پاراستنی ئاشتی و ئاسایشی نێودەوڵەتی سەیر دەكەن و سەردانەكەی بەڕێز بارزانی هەر بۆ ئەم مەبەستە بووە.

2- سەقامگیریی عێراق بەشێكە لە ئاسیشی هەرێمی، ئەمەش واتە بوونی سەقامگیری لە عێراقدا واتە سەلامەتیی ئاسایشی هەرێمی، سەرەنجامیش ئەوەی لە عێراق ڕوو دەدات، ڕەنگدانەوەی دەبێت لەسەر تەواوی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ڕێرەوە ئاوییەكان هەر لە دەریای سپیی ناوەڕاستەوە تا دەگاتە دەریای سوور و گەوری بابولمەندەب و ئاوەكانی كەنداو، ئەم واقیعەی ئێستا لەم ناوچەیە بەڕێوە دەچێت و تیادا بەڕێز بارزانی سەردانی بەغدا دەكات، بۆ ئەوەیە هەموو كێشەكان ڕێگە چارەیان بۆ بدۆزرێتەوە و سەقامگیری بۆ عێراق بگەڕێتەوە، ئەمە خۆی لە خۆیدا «دەركەوتنی ڕووناكییەكە و ئومێدی تێدا دەبینرێت». لێرەدا دەپرسین: بۆچی دەركەوتنی ڕووناكییەكە و ئومێدی لێ دەبینرێت؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا دەڵێین، لەگەڵ ئەوەی عێراق حاڵەتی تێكشكان و نائومێدی باڵی بەسەردا كێشاوە، بەڵام سەركردەیەكی سیاسیی دەبینین كە خوێندنەوەیەكی ورد و قووڵ بۆ دەرهاویشتە و هاوسەنگیی ناوچەكە دەكات، ئەمەش دەبێتە دەركەوتنی ڕووناكییەك بۆ ڕزگاركردنی عێراق كە نەهێڵێت بكەوێتە ناو ئاژاوە و پاشاگەردانییەوە.

3- سەردانی بەڕێز بارزانی پەیامێك بوو بۆ هاوپەیمانیی چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە و ئەو وەرەقە سیاسییەی حكومەتەكەی محەمەد شیاع سوودانی لەسەر دامەزراوە، ئەمیش لەسەر دوو ئاست:

ا- حكومەتی فیدڕاڵی واتە (نامەركەزی) پێویستی بەوەیە بە كاری هاوبەش و گیانی كاركردنی تیم كارەكانی بەڕێوە بەرێت، بەڵام ئێستا كۆمەڵێك كەس بڕیار دەردەكەن كە پێچەوانەی كاری هاوبەش و گیانی كاركردنی یەك تیمە، ئەمەش ئاراستەیەكە لە هاوپەیمانیی بەڕێوەبردنی دەوڵەتی و هاوپەیمانیی چوارچێوەی هەماهەنگیدا هەیە و هەستی پێ دەكرێت.

ب- ئەو ئاراستەیەی چوارچێوەی هەماهەنگی لە حوكمڕانیدا پیادەی دەكات، لەسەر ئاستی ڕای گشتیی عێراق و جەماوەر پەسەند نییە و لەگەڵ ئاراستەی سیستمی دیموكراتیدا كە تیایدا «گەل سەرچاوەی هەموو دەسەڵاتەكانە» یەك ناگرێتەوە، بۆیە ئەمەش ئاراستەی پرۆسە سیاسییەكە بەرەو ئاراستەیەكی نادیار دەبات.

ئەم پەیامەی بارزانی ئاكامی ئەو خوێندنەوە قووڵ و وردەیە بۆ پێشهات و هاوسەنگیی ناوچەكەی كردووە، بۆیە لەو ئاراستە جیاوازەی چوارچێوەی هەماهەنگی لە پرۆسەی سیاسییدا گرتوویەتەبەر، ئاگارداریان دەكاتەوە، با سەرنج لە هەڵبژاردنی ئەم دواییەی ئێران بدەین و بپرسین گەلی ئێران كێی هەڵبژارد؟ دەبینین دەنگی گەلی ئێران بۆ گۆڕانكارییەكی لەناكاو لە لووتكەی هەرەمەكەدا كە ئەوی سەرۆك كۆماری ئێرانە، دەنگیان بە سەرۆكێكی پارێزگار دا، كە ئاراستەكەی بریتییە لە «گرتنەبەری ڕیفۆرم، كرانەوە بە ڕووی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و ڕۆژئاوادا»، لە بەرانبەریشدا بڕیاری ڕابەری شۆڕشی ئیسلامی كە خۆی سەرچاوەی بڕیاری سیاسییە لە وڵاتدا، ڕایگەیاند: «ئێران دەوڵەتێكی دیموكراتییە و ئەوەی گەلەكەی دەنگی لەسەر بدات، ملكەچی دەبێت». هەر بۆیە چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعەش كە قووڵایی ستراتیژی خۆی لە ئێراندا دەبینێت، ئەوا دەبینن ئێران بە ئاراستەی ڕیفۆرم و كرانەوەی نیودەوڵەتی هەنگاو هەڵدەگرێت، ئەوا بە خوێندنەوەی قووڵی وردی ئەم ئاراستەیە بەڕێز بارزانی وای دەبینێت، دەبێت چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعەش هەمان هەنگاو هەڵبگرێت، ئەم هەنگاوەش پێویستی بە دروستكردنی پردەكانە بۆ گرێدانەوەی متمانە لە نێوان حكومەتی عێراق و ڕای گشتیدا، ئەم متمانەیەش پێویستی بە ڕیفۆرمی ڕاستەقینە هەیە.

* دیدار و كۆبوونەوەكانی سەرۆك بارزانی لەم سەردانەیدا هەمەلایەن بوون، ئەمەش واتە لەگەڵ تەواوی لایەنەكانی سوننەش كۆبووەوە و تەنیا سنووردار نەبوو بۆ لایەنە سیاسییەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە، ئایا ئامانج لەم كۆبوونەوە هەمەلایانانە چی بوو؟

- ئامانجی بەڕێز بارزانی لە كۆبوونەوە هەمەلایەنەكانی ئەوە بوو، ویستی هۆشیاریی سیاسیی هاوبەشەكانی لە نیشتماندا ڕابچڵەكێنێت، بەتایبەتیش لایەنەكانی ناو هاوپەیمانی بەڕێوەبردنی دەوڵەت و لایەنە سیاسییەكانی ناو چوارچێوەی هەمانگی بەوەی پێیان بڵێت «ئەو گرێبەستە كۆمەڵایەتییەی دوای ساڵی 2003 عێراقمان لەسەر بونیاد نایەوە، بە ئاراستەیەكی دروستدا ناڕوات بۆ پێشەوە، دوای تێپەڕبوونی 20ساڵ ئەو دەستوورەی پێكەوە نووسیمانەوە و پاشان گەلانی عێراق دەنگیان پێ دا، ئەو دەستوورە، لە دەسەڵاتی بەرزترین دەسەڵات و دەوڵەت، تەنانەت لە دەسەڵاتی پەرلەمانیشدا نییە دەستكاری بكات، بێجگە لە ئەنجامدانی ڕاپرسی لەلایەن گەلەوە، لە چوارچێوەی ئەم دەستوورەدا دەبێت عێراق دەوڵەتێكی فیدڕاڵی بێت، وەك ئەم دەستوورە داوای دەكات، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە: ئایا20ساڵ لە دوای پەسەندكردنی ئەم دەستوورە، ماقووڵە سیاسەتمەدارانی ئەم دەوڵەتە ئاستی سیاسییان نەگەیشتووەتە ئەو ئاستەی لە «پرەنسیپە سەرەكییەكانی دەستوور» تێنەگەن، هەروەها لە چەمكی فیدڕاڵییەت تێنەگەن، بەوەی ناكرێت لە سیستمی فیدڕاڵیدا هەرێم و یەكە ئیدارییەكان ملكەچی بڕیارەكانی سەنتەر بكرێن، لەوە تێنەگەن كە عێراق سیستمی لامەركەزی هەیە، سامانەكان وەك بەڕێوەبردن لەلایەن یەكە كارگێڕییەكانی دەسەڵاتە ناوخۆییەكانەوە بەڕێوە دەبرێن؟ ئەوەی بۆ دەوڵەتی فیدڕاڵی دەمێنێتەوە ئەو دەسەڵاتانەیە كە ڕەهەندی سەروەرییان هەیە وەك «بەرگری، سیاسەتی دەرەوە، ئەو پڕۆژە ستراتیژییانەی سنووری پارێزگاكان و هەرێمەكان تێدەپەرێنێت»، ئەم دەسەڵاتانەی دەوڵەتی فیدڕاڵی سنووردارن، لە دەرەوی ئەم دەسەڵاتانە ئەوەی دیكە هەمووی دەسەڵاتی دەسەڵاتە لۆكاڵییەكانی وڵاتن، لەمەش زیاتر دەسەڵاتی دەوڵەتی فیدڕاڵی ئەو مافەی نییە ئەو دەسەڵاتانەش ببەزێنێت كە دەستووری تایبەتی هەرێمەكان یاسای لەسەر دەردەكەن، بە مەرجێك هاودژی لەگەڵ دەستووری دەوڵەتدا دروست نەكات.

* تاچەند ئەم سەردانەی سەرۆك بارزانی دەبێتە هۆكارێك بۆ یەكلاكردنەوەی كێشە هەڵپەسێراوەكانی نێوان هەرێم و بەغدا؟

- پەیامی بەڕێز بارزانی لەم سەردانەیدا بۆ بەغدا لەم كێشە لاوەكییانە گەورەتر بوو، هاتبوو بونیادنانی ئەزموونێكی سەركەوتوو پیشانی سەركردە عێراقییەكان بدات، كە ئەو ئەزموونەی هەرێمی كوردستانە، لەگەڵ ئەوەی ناتوانین بڵێین ئەزموونێكی بێ كەموكووڕی و نموونەیییە، بەڵام ئەزموونێكی سەركەوتووە و لانی كەم ترووسكاییەكی ئومێدە، با هاوشێوەی ئەزموونی كوردستان بۆ هاووڵاتیانی عێراق دروست ببێت.

بەڕێز بارزانی پەیامی ئەوە بوو پێیان بڵێت، هەرێم پابەندە بە نەگۆڕە دەستوورییەكان، بەڵام پرسیار ئەوەیە ئایا ئومێد لای هاوبەشەكانی نیشتمان هەیە لەم پەیامە تێبگەن و سوود لە ئەزموونی فیدڕاڵی وەربگرن و لەگەڵ بنكە جەماوەرییەكی خۆیان ئاشت ببنەوە، لەگەڵ دانیشتووانە لۆكاڵەكەیان ئاشت ببنەوە، واز لە بەرژەوەندیی خۆیان بێنن و لەگەڵ پرانسیپ و بنەمای دەستوور ئاشت ببنەوە و بەرژەوەندیی باڵای عێراق لەبەرچاو بگرن، بۆ ئەمەش پێكەوەسازانی گشتگیری نیشتمانی فەراهەم بكەن و سنووری ناسنامەی لاوەكی تێپەڕێنن و ناسنامەی نیشتمانی بەهێز بكەنەوە و، هاوبەشەكانی نیشتمان لەسەر بنەمای ناسنامەی لاوەكی نەتەوەیی و ئایینی بە كەم سەیر نەكەن، زۆر گرنگە ئەو پەیامەی بەڕێز بارزانی بە سەركردە عێراقییەكانی گەیاند بە باشی لێی تێبگەن و هوشیار ببنەوە لەوەی ئەو ئاراستەیەی ئێستا هەنگاوی پێ هەڵدەگرن، خەڵك و جەماوەر لێی ڕازی نییە و ئاراستەی پرۆسەكەش بەرەو نادیاری و ئاژاوە و پاشاگەردانی دەبات.

* ئاماژەت بەوە كرد، دوای دوو دەیە بەسەر پەسەندكردنی دەستوور، هێشتا تێگەیشتن لەسەر بنەماكانی دەستوور و چەمكی فیدڕاڵی لە عێراقدا بزرە، تەنگژەی سەرەكی بۆ تێگەیشتن لە فیدڕاڵییەت بۆ چی دەگەڕێتەوە؟

- تەنگژەی فیدڕاڵی لە عێراقدا دەگەڕێتەوە بۆ تەنگژەی هۆشیاریی سیاسی و تەنگژەی تێگەیشتن لە چەمكە سیاسییەكان، ئەوجا لەبەر ئەوەی قسە لەسەر ئەم پرسە گرنگە دەكەین، دەبێت ڕاشكاوانە ئەوە بڵێم كە پرسی فیدڕاڵییەت پێویستی بە دروستكەری بڕیاری سیاسی و لەخۆبوردەیی و مرۆڤی مەبدەئیی ڕاستگۆ هەیە، كە لە ڕەهەندە مرۆییەكەوە لەگەڵ گشت عێراقییەكاندا مامەڵە بكات، بەبێ لەبەرچاوگرتنی ناسنامە لاوەكییەكانیان، نەكەوێتە ژێر كاریگەریی ئەو دروشمانەی كە درێژكراوەی ئەو بیردۆزەیە كە ڕژێمی پێشوو هەوڵی دەدا تا كێشەی نەتەوەیی و مەزهەبی و ئیتنی بۆ لەبەریەك هەڵوەشانەوەی كۆمەڵگە دروست بكات، تا خۆی وا نمایش بكات كە بەهێزە و دەتوانێت بە زەبری هێز كۆنتڕۆڵ و سەركوتیان بكات، ئەمە وا دەكات كە بڵێین لە ڕاستیدا پێویستمان بە هۆشیارییەك هەیە كە لە فیدڕاڵییەت تێبگەین.

ئەگەر لە سیستمی فیدڕاڵییەت تێبگەین، سیستمی فیدڕاڵی بارێكی زۆر لەسەر سەرشانی حكومەتی فیدڕاڵی سووك دەكات و ئەرشیقی دەكات، ئەركە سەرەكییەكەی كارگێڕیی حكومەتە لۆكاڵەكان بەڕێوەی دەبات، پرسیار لێرەدا ئەوەیە كاتێك فیدڕاڵی ڕەت دەكرێتەوە، ڕەتكردنەوەیە لەسەر ئاستی عێراق، یان ڕەتكردنەوەیە لەسەر ئاستی دەوڵەتانی هەرێمی؟

ئێمە وەك تەواوی عێراقییەكان دەنگمان بە دەستووری ساڵی 2005 داوە و پێشوازیمان لە دیموكراتی و سیستمی فیدڕاڵی كردووە، ئەمە مانای ئەوەیە گەلانی عێراق پێشوازی لە فیدڕاڵی دەكەن و لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیش پشتگیری و پشتیوانی لێ دەكەن، بەڵام ئەوەی ئێستا هەیە سیستمی فیدڕاڵی لە عێراقدا ڕووبەڕووی ئالنگاریی ڕەتكردنەوەی هەرێمی بووەتەوە، هۆكاری ڕەتكردنەوەی فیدڕاڵییش ئەوەیە كە ئەو ترووسكە ڕووناكییەی لە ئەزموونی هەرێمی كوردستاندا دەبنێرێت لە پیادەكردنی هەرێمێكی فیدڕاڵی، بووەتە چوارچێوەیەك بۆ «ئازادیی مرۆڤایەتی و ڕزگاربوونی سیاسی» بۆ هاووڵاتیانی هەرێمەكە، پێچەوانەی ڕژێمە سەركوتكار و دیكتاتۆرەكانی دەوڵەتەكانیانە، كە ئەویش پیادەكردنی سیستمی سەنتڕاڵیزمە كە لەسەر بنەمای تیۆری كۆنتڕۆڵكردنی ئیرادەی سیاسی چۆن بیانەوێت، دامەزراوە.

لە ئێستادا ئەگەر هۆشیاریی سیاسی بگاتە ئەو ئاستەی لە گرنگیی سیستمی فیدڕاڵی تێبگەین، ئێمە بەرەو سیستمێكی فیدڕاڵی هەنگاو هەڵدەگرین، كە دەبێتە هۆكاری ئەوەی هەر هەرێمێك خۆی بەڕێوە بەرێت و لەسەر ئاستی عێراق و تەواوی دەوڵەتانی ناوچەكەش بەرەو تەواوكاریی ئابووری و كۆمەڵایەتی هەنگاو هەڵبگرین، كە ئێستا جیهان لەسەر ئاستی هەرێمی و نێودەوڵەتی پێشوازی لێ دەكات.