فەرهاد محەمەد ئەندامی بازنەی گفتوگۆ و ئەندامی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستانە و سەرنووسەری گۆڤاری گوڵانیشە، لە گفتوگۆی ئەم جارە (گۆڕینی دیمۆگرافیا و مەترسییەكانی لەسەر ناسنامە و خاك) بەم جۆرە دید و تێڕوانینی خۆی و پێشنیارەكانی خستە ڕوو.

 

لەگەڵ ئەوەی گەوهەری كێشەی ئێمە لەگەڵ حكومەتەكانی عێراقی هەر لە سەردەمی حكومەتەكانی پادشایی و پاشانیش حكومەتە یەك لە دوایەكەكانی عێراق، هەر لە حكومەتەكانی دوای ساڵی 1958یش هەتا ئێستا، كێشەی گۆڕینی دیمۆگرافیا و بەعەرەبكردن و داگیركردنی خاكی كوردستانە، بەڵام ئێستا لەگەڵ حكومەتەكانی دەسەڵاتدارانی شیعە، خەریكن بە شەڕی لابەلای وەك (شەڕی ئابووری و بڕینی پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجەی عێراق و نەناردنی مووچەی فەرمانبەران) ئەم كێشە سەرەكی و گەوهەرییەمان لە بیر ببنەوە، یان نەپەرژێینە سەر ئەوەی گوشار بكەین بۆ ئەوەی ماددەی 140ی دەستوور تایبەت بە چارەسەركردنی كێشەی ناوچە كوردستانییەكانی هەرێم، وەك خۆی جێبەجێ بكرێت و بە هەر سێ قۆناغی (ئاساییكردنەوە، سەرژمێریی دانیشتووانانی ئەو ناوچانە، ئەنجامدانی ڕاپرسی) چارەنووسی ئەو ناوچانە و كوردستانیبوونیان یەكلایی بكرێتەوە.

ئەوجا لەگەڵ ئەوەی كێشەی ناوچە دابڕێندراوەكان هەر لە شنگالەوە تا مەندەلی هەر یەك كێشەیە و كێشەی شێواندنی ناسنامەی كوردبوونمان و داگیركردنی خاكی كوردستانە، بەڵام لە ناو ئەو ناوچانەدا كێشەی كەركووك جیا لە تێڕوانینی شۆڤێنییانەی دەسەڵاتدارانی عێراق بۆ ئەم كێشەیە ڕەهەندی ئیقلیمی و نیودەوڵەتیشی وەرگرتووە و، كە مەسەلەكە دێتە سەر چارەسەركردنی كێشەی كەركووك و سەلماندنی ناسنامە كوردستانییەكەی، نەك تەنیا هەر لەسەر ئاستی دەسەڵاتدارانی شۆڤێنیی عێراق و دەوڵەتانی ئیقلیمی، بەڵكو لەسەر ئاستی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و تەنانەت نێردەی تایبەتی نەتەوە یەكگرتووەكانیش لە باشترین حاڵەتدا پێمان دەڵێن: «ئەم ئەم پرسە وەك بۆمبێكی كاتكراو وایە و دەستكاری بكرێت، دەتەقێتەوە» و نێردەی نەتەوە یەگرتووەكان بۆ عێراق (یونامی) لە ساڵانی 2005 – 2007 كە بە حیساب وەك ڕێكخراوێكی نێودەوڵەتی هاوكاریی عێراقییەكان دەكەن بۆ چارەسەركردنی كێشەكانیان، كە دەهاتن لەگەڵ سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان قسەیان دەكرد، پێشنیاری ئەوەیان بۆ دەكردین با جوگرافیای ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان پۆلین بكرێن و بەسەر ئەو پۆلینكردنەدا دابەش بكرێن، ئەمەش بەو مانایەی ئەو ناوچانەی لە ئێستادا قابیلی ئەوەن بگەڕێنەوە سەر هەرێمی كوردستان جێبەجێیان بكەین و ئەوانەی قابیلی ئەوە نین دەستكاری بكرێن، با جارێ لێیان بگەڕێین، ئەم قسانەی نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان لەسەر كێشەی ئەو ناوچانە، بە دەق لە قسەكانی سەدام حسێن و حزبی بەعس دەچێت كە لە ساڵی 1974 پێش ئەوەی شەڕ دەست پێ بكاتەوە لە نێوان شۆڕش و بەغدا پێیان دەگوتین، ئەوانیش پێیان دەگوتین: «ئامادەین هەموو بڕگەكانی ڕێككەوتننامەی 11ی ئاداری 1970 جێبەجێ بكەین، بە مەرجێك ناسنامەی كوردستانبیوونی كەركووك دوابخرێت و نەبێتە بەشێك لە ناوچەی ئۆتۆنۆمی»، كە ئەمە هۆكاری سەرەكی بوو كە جەنابی مستەفا بارزانی قبووڵی نەكرد و شەڕ دەستی پێكردەوە و، ڕژێمی بەعس و سەدام حسێن لە پێناوی ئەوەی كەركووك نەبێتە بەشێك لە ناوچەی ئۆتۆنۆمیی كوردستان، دەستیان لە بەشێكی زۆری شەتولعەرەب هەڵگرت بۆ شای ئێران و ڕێككەوتننامە شوومەكەی 6ی ئاداریان ئیمزا كرد و نسكۆیان بە سەر شۆڕشی مەزنی ئەیلوول هینا، شۆڕشی ئەیلوول كرایە قوربانیی سەلماندنی كوردستانییەتی كەركووك.

ئاماژەكردنم بۆ ئەم ڕەهەندە نێودەوڵەتییە كە لە بەرژەوەندیی كورد و چارەسەركردنی كێشەی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان نییە، بۆ ئەوە بوو بڵێم: هەوڵەكان بۆ چارەسەركردنی كێشەی ئەو ناوچانە دەكەوێتە سەر شانی نەتەوەی كورد و تەواوی گەلی كوردستان و فەرزی دەكات كە دەبێت هەموومان ئەم كێشەیە وەك كێشەیەكی نەتەوەیی و نیشتمانی سەیر بكەین و، نەیكەن بە قوربانیی تێڕوانین و بەرژەوەندیی تەسكی حزبایەتی، كە بەداخەوە هەتا ئێستاش هەر لە چوارچێوەی تێڕوانین و بەرژوەندیی تەسكی حزبایەتیدا مامەڵە لەگەڵ ئەم پرسە نەتەوەیی و نیشتمانییە چارەنووسسازە كراوە .

خاڵی گرنگ بۆ یەكبوونی ئیرادەی گەلی كوردستان، پەیوەندیی بە هەڵوێستی لایەنە سیاسییەكانی كوردستانەوە هەیە، دەبێت زۆر لۆژیكییانە مێژووی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان بخوێنینەوە و پەند و عیبرەت لە هەڵەكانی وەربگرین و قۆناغە گەشەكانیشی زیاتر پەرە پێ دەین.

لە كۆتاییەكانی ساڵی 1986 كە بەرەو ساڵی حەوتەمی شەڕی (عێراق – ئێران) هەنگاومان هەڵدەگرت، بە ئاشكرا هەر دوولا (ئێران و عێراق) باسی ئەوەیان دەكرد كە ساڵی حەوتەمی شەڕەكە واتە 1987 ساڵی یەكلاكردنەوەی شەڕەكە دەبێت، بۆیە سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان گەیشتە قەناعەت، ئەگەر ئەم شەڕە بۆ بەرژەوەندیی هەر لایەكیان (عێراق یان ئێران) تەواو ببێت، چارەنووسی گەلی كوردستان دەكەوێتە مەترسییەوە، ئەم مەترسییە زەمینەی ئەوەی هێنایە ئاراوە كە تەواوی لایەنە سیاسییەكانی كوردستان بەگشتی و پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان بەتایبەتی، بیر لە ئاشتبوونەوە و كۆتاییهێنان بە كێشە و ناكۆكییە حزبییەكانیان بكەنەوە، تەنیا بە ڕاگەیاندنی ڕێككەوتنی ئاشتبوونەوەی نێوان پارتی و یەكێتی، هیوا و ئومێدێكی گەورە بۆ گەلی كوردستان دروست بوو، ئەمە لە كاتێكدا هەر لە هاوینی 1987ـەوە حكومەتی بەعس و سەدام بە بەكارهێنانی چەكی كیمیاوی دژی هێزەكانی پێشمەرگە هەنگاویان بۆ پرۆسە بەدناوەكانی ئەنفال هەڵگرتبوو، كە پاشان دوای كیمیابارانكردنی هەڵەبجە لە ئاداری 1988 دەستی كرد بە جێبەجیكردنی هەڵمەتی10 شاڵاوەكەی ئەنفال هەر لە بادینانەوە تا گەرمیان.

لە ناو ئەم كارەساتە گەورە نەتەوەییەدا، تەنیا بە هۆكاری ئەوەی ڕێككەوتنی ئاشتبوونەوەی پارتی و یەكێتی هەنگاوی بۆ پێشەوە هەڵگرت و بەرەی كوردستانییان دامەزراند، هەروەها وێڕای ئەوەی ڕژێمی بەعس لە ساڵی 1988 بە دڕندەترین شێواز بڕیاری كۆمەڵكوژیی خەڵكی كوردستانی دابوو، بەڵام لەو كاتەدا هێزی پێشمەرگەی كوردستان توانییان داستانی خواكورك تۆمار بكەن و سەرۆك بارزانی موژدەی گۆڕانكاریی گەورە بە گەلی كوردستان ڕابگەیەنێت.

بۆ چارەسەركردنی پرسی ناوچە كێشەلەسەرەكانیش پێویستمان بە دووبارە دروستبوونەوەی ئەو ئیرادەیە هەیە كە لە قۆناغێكی زۆر چارەنووسسازدا بەرەی كوردستانیی دروست كرد، ئەو «بەرەی كوردستانی»یەی لە ڕاپەرین و كۆڕەوی بەهاری ساڵی 1991 ئیرادەی گەلی كوردستانی بەرجەستە كرد و سەرەنجام ئەم ئیرادەیە هەڵوێستی نێودەوڵەتیی گۆڕی و بڕیاری 688ی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی دەرچوو و نەوای ئارامی لێ كەوتەوە، كە توانیمان لە ناو ئەم نەوا ئارامەدا پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستان دابمەزرێنین، ئێستا هەر ئەو ئیرادەیە دەتوانێت هەڵوێستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بگۆڕێت و چارەنووسی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم یەكلایی بكاتەوە.