ئەگەر هەوڵەكانی هەمواركردنەوەی بودجەش سەربگرێت، گەرەنتی نییە بۆ جێبەجێكردنی لە سایەی مەرجە قورسەكاندا كە خراونەتە ئەستۆی حكومەتی هەرێم

 

 

 دكتۆر ئەحمەد سەفاڕ، پسپۆڕ و شارەزا لە بواری دارایی و ئابووریدا، كە بڕیاردەری پێشووی لێژنەی دارایی پەرلەمانی عێراقیش بووە، لەم دیمانەیەی گۆڤاری گوڵاندا جەختی لەسەر پرسی ئاستەنگ و بەربەستەكانی بەردەم ناردنی پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجە و مووچەی مووچەخۆران و دۆخی دارایی و بانكیی عێراق و هەرێمی كوردستان كردەوە. لێرەدا پوختەی وەڵامەكانی بڵاو دەكەینەوە.

 

 

* وەكو پسپۆڕێكی ئابووری و شارەزا لە دۆخی دارایی و ئابووریی عێراق و پشكی هەرێم لە بودجەی فیدراڵی، پێت وانییە چیتر هاووڵاتیانی كوردستان تەحەمولی ئەو ململانێ و فرتوفێڵەی لایەنە سیاسییەكانی بەغدایان نەماوە، كە دەرهەق بە پشكی هەرێم لە بودجە و مووچەی مووچەخۆراندا جێبەجێ دەكرێت، بە ڕاددەیەك هەوڵەكانی خنكاندن و دژایەتیكردنی ئابووری و بژێویی ژیانی خەڵك بە ئاشكرا دەبینرێت؟

- عێراق وەكو دەوڵەتێكی مەركەزیی داخراو مامەڵە دەكات، بە ئاشكرا دژایەتیكردنی ئابووریی هەرێمی كوردستانیشی پێوە دیارە، ئەوەتا لایەنە سیاسییەكانی عێراق كە لە پەرلەمان و دامەزراوەی حكومەتدا زۆرینە و بە دەسەڵاتن، دەیان ئاستەنگ و بەربەستیان بەناوی مەرج لە بەردەم ماف و شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستاندا داناوە، هەر خۆی لە خۆیدا بودجەكەش بودجەیەكی سیاسییە و هیچ بنەمایەكی دارایی و ئابووری و پەرەپێدانی تێدا نییە. پێشتر لە چاوپێكەوتنێكی گۆڤارەكەتاندا ئاماژەم بەوە كرد كە ڕاستە بودجەی گشتیی ساڵی 2023ی عێراق كە بۆ سێ ساڵی (2023-2024-2025) دانراوە و بودجەیەكی گەورەی نزیك لە 200 تریلیۆن دینارە، بەڵام ئومێدێكی باشی بۆ حكومەت و خەڵكی لەسەر هەڵناچنرێت، چونكە فەلسەفە و ڕۆئیایەكی بۆ بەڕێوەبردنی وڵات تێدا نییە و دەیان كەموكورتیی دارایی و ئابووریی لەخۆ گرتووە، ئەمە وێڕای ئەوەی لۆد و قورسایی مووچەخۆران لە بودجەكەدا بۆ 63 تریلیۆن دینار هەڵكشاوە و هەموو سێكتەرەكانیشی بە سیاسی كراون، بۆیە ئەو كاتەش من وتم: زۆر دڵخۆش نیم بەم حكومەتە و بودجە و پشكی هەرێم لە بودجەكەدا، تەنانەت بابەتی هەنووكەیی هەمواركردنەوەی بودجەكە، ئەمیش كە بە ڕێككەوتنی سیاسی تێدەپەڕێندرێت، نەوەكو بە كەمینەیەكی كەمتر لە 60 پەرلەمانتاری كورد لە ناو پەرلەمانی عێراقدا. بە شێوەیەكی گشتی لە ئێستادا لە بەغدا شتێك نییە بە ناوی دەستوور و یاسا و بودجەوە، تەنانەت وەزارەتی دارایی حكومەتی عێراقی فیدراڵیش سەربەخۆیی خۆی لەدەست داوە، خودی وەزیری دارایی عێراق كەوتووەتە بەر فشاری لایەنێكی سیاسی و ژمارەیەك لە بەڕێوەبەرانی گشتیی ناو وەزارەتەكانی، كە كۆنتڕۆڵی سیاسەت و بەرنامەی هەموو وەزارەتەكانیان كردووە و، بەرانبەر ناردنی ماف و شایستە داراییەكانی هەرێم ئاستەنگ و گرفت دروست دەكەن و دۆخەكە بە هەڵپەسێردراوی دەهێڵنەوە.

* باسی هەمواركردنەوەی یاسای بودجەت كرد، ئەگەر هەوڵی هەمواركردنەوەی یاسای بودجە بدرێت و پشكی هەرێم وەكو خۆی لە 12،67% بنێردرێت و پرسی مووچە لە ئینفاقی فیعلی جیا بكرێتەوە، ئایا ئەمە چارەسەرێكی بنەڕەتی نییە؟

- هەوڵەكانی هەمواركردنەوەی یاسای بودجە بۆ ئەوەی پشكی هەرێم وەكو خۆی بنێردرێت، هەوڵێكی خراپ نییە، بەڵام تەنانەت ئەگەر هەوڵەكانی هەمواركردنەوەی بودجەش سەربگرێت، هیچ گرەنتیەك نییە بۆ جێبەجێكردنی لە ئەرزی واقیعدا، چونكە بەغدا لە مامەڵەكردن لەگەڵ هەر ماددە و بڕگەیەكی تایبەت بە هەرێمی كوردستان، مەرج و ئیلتزاماتێكی قورس و نادەستووری و ناواقیعی بەسەر هەرێمی كوردستاندا دەسەپێنێت، وا دەكەن حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەم ئیلتزاماتە قورسانەی بۆ جێبەجێ نەكرێت، ئەوەتا لە پرسی نەوتدا حكومەتی هەرێمی كوردستان نەوتەكەی ڕادەستی سۆمۆ كردووە، كەچی لەولاوە سۆمۆ ئامادە نەبوو لەگەڵ گرێبەستەكانیدا هاوبەشی لە نێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و كۆمپانیاكانی نەوت و گازدا مامەڵە بكات، بۆ پرسی دەروازە سنوورییەكان و ژمارەی فەرمانبەران و خانەنشینان و قەرزی مووچەخۆران و مووچەی سێ مانگی كۆتایی ئەمساڵ و دەیان بابەتی دیكەش، هەر بە بیانووی جۆراوجۆر كۆت و بەربەست دەخرێتە بەردەم چارەسەرەكان و لێكتێگەیشتنی هاوبەش، لە ساڵی 2004ـەوە تاكو ئەمڕۆ ماف و شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان بە تەواوەتی نەهاتووە، خۆ ئەگەر حكومەتی عێراق 60%ی پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجە بنێرێت، ئەوا حكومەتی هەرێمی كوردستان دەتوانێت بە داهاتی نێوخۆ گرفتی كورتهێنان و مووچەی مووچەخۆرانیش چارەسەر بكات.

* بەڵام حكومەتەكەی سوودانی بە پاڵپشتی ئیتاری تەنسیقی و هەموو ئەو لایەنانەی لە ناو چوارچێوەی هاوپەیمانیی بەڕێوەبردنی دەوڵەتدان، بەڵێنی چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان هەرێم و بەغدایان داوە، پرسیار لێرەدا ئەوەیە تا چەند حكومەتەكەی سوودانی لە جێبەجێكردنی بەڵێنەكانیدا سەركەوتوو بووە؟

- با سەرەتا لە هەنگاوەكانی حكومەتەكەی سوودانییەوە دەست پێ بكەین، كە بە پاڵپشتیی لایەنە سیاسییەكانی ناو ئیتاری تەنسیقی، یان لایەنە سیاسییەكانی پێكهێنەری حكومەت لە ئاست خواست و ویستی شەقامی عێراق و خراپیی دۆخی دارایی و ئابووریی نێوخۆی وڵاتدا نەبوو، ئەوەتا گرفتەكانی نێوان هەرێم و بەغدا بەردەوامە و لە ڕووی چاكسازیی دارایی و ئابوورییشەوە، حكومەتەكەی سوودانی نەیتوانیوە بە تەواوەتی لە مامەڵەی كلاسیكیی كۆنی سیستمی بانكی دەربازی ببێت و بانكەكان ڕوو بكەنە سیستمی (سیوفت) و چارەسەری ناسەقامگیری و بێبەهابوونی دینار و كەمكردنەوەی ڕێژەی لە 35%ی هەژاری و بێكاری لە نێو گەنجاندا بكات.

ڕەنگە ئەمە گرفتە ئاڵۆزەكەی سەرجەم حكومەتە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق بێت، هەر لە ساڵی 2003ـەوە پلان و پڕۆگرامی ئابووری و دارایی باش لەسەر كاغەز هەیە و لە ڕووی واقیعەوە نییە، ئینجا وەرە وڵاتێك هێشتا خەلەلی ئابووریی لە پشتبەستن بە داهاتی تەنیا نەوت و بێسەروبەریی سیاسەتی دارایی و نەختینەییدا بێت و دەسەڵاتی بەسەر داهاتی فرۆشتنی نەوتەكەیدا نەبێت، چۆن دەتوانێت بۆ داهاتوو پشت بە چارەنووسی ئابوورییەكی لەم شێوەیە ببەسترێت؟ بۆیە مامەڵەكردنیشی لەگەڵ هەرێمدا هەر بەم شێوەیەیە، نەهەنگە گەورەكانی ناو ئابووری و سیاسەتی عێراق قۆرخی ئابووری و ئاراستەكردنی دۆخەكە دەكەن، خۆ ئەگەر داهاتی فرۆشتنی نەوتەكەی عێراقیش ڕوو لە داكشان بكات و چارەسەری گرفتە نێوخۆییەكان لەگەڵ هەرێم، یان لە ڕووی سەقامگیریی بەهای دینار و ڕێگرتن لە ئاودیوكردنی دۆلاری نێوخۆ و گەندەڵی و تاوانەكانی سپیكردنەوەی پارە نەگیرێت و، شەڕی ئیسرائیل و غەزە فراوانتر ببێت و میلیشیاتە چەكدارەكان وڵات ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ پەلكێشی ئەم شەڕە بكەن، ئەوا بەهای دۆلاری ئەمریكی بەرانبەر دینار ڕوو لە نزیكەی 200 هەزار دیناریش دەكات، بەتایبەتی كە تاكو ئێستا حكومەتەكەی سوودانی نەیتوانیوە لە مامەڵەكردنی ڕەهای دۆلار دەربازی بێت و ڕوو لە مامەڵەی دینار و دراوەكانی یۆرۆ و یوانی چینی و تمەنی ئێرانی و لیرەی توركی و دراوە بیانییەكانی دیكە بكات. لەلایەكی دیكەوە سزادانی بانك و ئەو كەسانەی دۆلاری ئەمریكی ئاودیو دەكەن و گەمە بە نرخی ئاڵوگۆڕەوە دەكەن، سزادانی كەسە بچووكەكانە، نەك لایەنی سیاسی و كۆمپانیا گەورەكان و ملیاردێر و ملیۆنێرەكان، كە لە عێراق بوونەتە هەزارەها كەس و بە شێوازی جۆراوجۆر بەر بوونەتە لاشەی ئابووری و دارایی وڵات. زۆرجار بەوە تاوانبار دەكرێم كە من كەسێكی ڕەشبینم بەرانبەر ئایندە و چارەنووسی ئابووریی عێراق و كوردستان و پەیوەندییەكانمان لەگەڵ ناوەنددا، لە كاتێكدا من پشتئەستوورم بە زانستی دارایی و ئابووری و، لە نەبوونی ئەم جۆرە سیاسەتانە و ڕۆئیایەكی ڕوون و ئاشكرا بۆ چاكسازی و گۆڕانكارییە دارایی و ئابوورییەكان، كە هەمووان ڕێگرن لە بەردەم وەرچەرخان و چارەسەری بنەڕەتیی دۆخە شلۆقەكە، زۆر جار باس لەوە دەكرێت عێراق خاوەنی 115 ملیار دۆلار یەدەگی بانكی ناوەندی و 130 تۆن سەبیكەی زێڕە، لە كاتێكدا ئەم بڕە پارە و زێڕە گەورەیە تەنیا بۆ دیاریكردنی پێگە و هێزی مەركەزیی دارایی عێراق لە ناوەندە جیهانییەكاندا بەكار دەهێنرێت، یان لەكاتی كەوتنەوەی قەیرانی دارایی و ئابووری و كارەساتێكی گەورەدا دەتوانرێت دەستی بۆ ببرێت، من دەپرسم 200 تریلیۆن دینار كە نزیكەی 150 ملیار دۆلاری بودجەی ئەمساڵە بۆ كوێ ڕۆیشت و لە چ پرۆژەیەكی ستراتیژی و وەبەرهێنانێكدا خەرج كرا؟ تا ئێستاش عێراق 25 ملیار دۆلار قەرزارە كە نەیتوانیوە بیداتەوە، لە كاتێكدا وەفرەی سیولەی نەختینەیی هەیە و دەیتوانی قەرزەكانی بداتەوە. بۆیە تا عەقڵییەتی مەركەزیی توند و ڕەتكردنەوەی فیدراڵییەتی كوردستان هەبێت، مامەڵەكردن بە شێوازی دژایەتیكردن بەردەوام دەبێت و عێراقیش لە چوارچێوەی ئەگەرە ڕەشبینییەكان دەربازی نابێت.

*  بەو پێیەی پسپۆڕیت لە دارایی گشتی و تەشریعاتەكاندا هەیە، ئایا تا چەند توانراوە بانكەكانی كوردستان و عێراق بەرەو سیستمی ئەلیكترۆنی و كاری سەرەكیی خۆیان بڕۆن؟

- لە عێراقدا 70 بانكی فەرمی هەیە، كە ژمارەیەكی كەمیان بە ئەركی سەرەكیی خۆیان لە مامەڵەی دارایی و ئابووری و پەرەپێداندا كار دەكەن، دەبێت سەرەتا بانكەكانی كوردستان و عێراقیش بە سیاسەتی دارایی خۆیاندا بچنەوە و ڕوو لە سیستمی نێودەوڵەتیی ئەلیكترۆنی بكەن و، لە ڕێگەی هاوبەشییاندا لەگەڵ بانكە نێودەوڵەتییەكان متمانە بۆ خۆیان بگەڕێننەوە، ئالێرەدا ڕۆڵی بانكی ناوەندیی عێراق دێت، كە ڕۆڵێكی چاودێری و بەدواداچوون و تەنانەت پێداچوونەوە و لێپرسینەوە دەبینێت، كە لەژێر گوشارەكانی بانكی فیدڕاڵیی ئەمریكادا پێشبینی دەكەم مەرج و ڕێنمایی و تەنانەت لێپرسینەوەی مەسرەفەكان بەردەوام بێت، چونكە كێشەی ناسەقامگیری بەهای دیناری عێراقیش بەشێكی زۆری لەو پرۆسەی بەریەككەوتن و گەمەیەدایە كە زۆر لەو مەسرەفانە ئەنجامی دەدەن، لە نێوخۆی هەرێمیشدا لێرە و لەوێ حكومەتی هەرێمی كوردستان هەنگاو دەنێت بۆ ئەوەی لە ڕێگەی بە ئەلیكترۆنیكردنی بانكەكان و هەژماری من و چەند ڕێگەیەكی دیكە، پێگەیەك بۆ بانكەكانی هەرێمی كوردستان بگەڕێتەوە، بەڵام هێشتا لە سەرەتای ڕێگەدایە و بانكەكانی كوردستان هەوڵی جددییان نییە.