كەركووك و ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم لە بارودۆخێكی نادەستووری و نایاساییدا ماونەتەوە و، تا دێت تەعریب بە شێوەیەكی زۆر فراوانتر لە سەردەمی ڕژێمی بەعس بەڕێوە دەچێت. پەرلەمانتاران و بەرپرسانی كورد لە بەغدا لە ئاست ئەم واقیعەدا نەك هەر ڕۆڵیان نییە، بەڵكو زۆر لاوازن و نەیانتوانیوە داوای مافە دەستووری و یاساییەكانی كورد لە بەغدا بكەن. لەسەر ئەم پرسە گۆڤاری گوڵان دیدارێكی لەگەڵ ڕێبوار تاڵەبانی سەرۆكی پێشووی ئەنجومەنی پارێزگای كەركووك سازدا و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی دایەوە.

 

* بەو پێیەی بەرپرسی پێشووی ئەنجومەنی پارێزگای كەركووك بوویت، دەكرێت سەرەتای پرسیارەكەمان بە بارودۆخی ئێستای كەركووك و ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم دەست پێ بكەین، تا چەند لەم پارێزگایە و ناوچە كوردستانییەكانی دیكەی دەرەوەی هەرێم پرۆسەی تەعریب بەردەوامە؟

- ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم بەگشتی و كەركووك بەتایبەتی بە هاوبەشی لە نێوان هەرێم و بەغدا بەڕێوە نابرێن، لە كاتێكدا بەپێی ماددەی 140ی دەستووری و ڕێككەوتنەكان بێت دەبووایە بە هاوبەشی ئیدارە بدرێن، دەبوو هەر هیچ نەبووایە لە ڕێگەی ڕاپرسییەكەوە چارەنووسی كەركووك و ئەم ناوچانە یەكلا بكرایەتەوە، بەڵام وا پێدەچێت سەرجەم حكومەتەكانی عێراق هەر لە ساڵی 2003وە تاكو ئێستا نیازی جێبەجێكردنی ئەو ماددە دەستوورییە و هیچ بڕیارێكی دادگای فیدڕاڵیشیان نەبێت كە لە بەرژەوەندیی كورد بۆ یەكلاكردنەوەی كێشەی ئەو ناوچانەدا دراوە. ئەوەتا زۆر لە جاران و لە سەردەمی ڕژێمی بەعس خراپتر ئەم ناوچانە كەوتوونەتە بەردەم شاڵاوی تەعریب و گۆڕینی دیمۆگرافیای ناوچەكە و سڕینەوەی ناسنامە كوردستانییەكەی، هەر لەپێناو ئەم مەبەستە بڕیارەكانی مەجلسی قیادەی سەورەی حزبی بەعسیش لە پەرلەمان دەنگی پێ نادرێت، بۆیە لە دوای 16 ئۆكتۆبەرەوە بارودۆخی كەركووك و تەواوی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم بە نادەستووری و نایاسایی ماوەتەوە و هەموو ئەو بڕیارانەشی دەردەچن، هیچ بەهایەكی یاساییان نییە .

* وەكو ئاشكرایە بارودۆخی ئەو ناوچانە ناسەقامگیرە و بۆ ئاساییكردنەوەی دۆخەكەش سەرۆك بارزانی بەردەوام جەخت لەسەر جێبەجێكردنی ماددەی 140ی دەستوور دەكاتەوە، بەڵام وەكو دیارە گرووپ و لایەنی سیاسیی شۆڤێنیی زۆر هەیە لەسەر ئەجێندەی بەردەوامیی ئەم ناسەقامگیرییە بەردەوامن. بۆچی لایەنە سیاسییە كوردییەكان و پەرلەمانتارانمان لە بەغدا ڕۆڵیان لاوازە؟

- پەرلەمانتارانی كورد لە بەغدا نەك تەنیا ڕۆڵیان لاوازە، بەڵكو سەرجەم لایەنە سیاسییەكانی كورد لە بەغدا كەمتەرخەمن و دەستەوەستانن لە ئاست بەرەوپێشچوونی ئەم پرسە، ڕەنگە ئەمە بۆ ئەوە بگەڕێتەوە كە كەركووك و هەموو ئەو ناوچە كوردستانییانە بە زەبری هێزی سەربازی بە مەبەستی جێبەجێكردنی ئەجێندەی وڵاتانی دراوسێ داگیر كراون. ئەوان زۆر بە نەخشەداڕێژراوی لە دوای 16ی ئۆكتۆبەرەوە كاریان لەسەر سڕینەوەی ناسنامە كوردستانییەكەی كەركووك كردووە. پێشتر لە سەردەمی ڕژێمی بەعس ئەو ناوچانە تەعریب و تەبعیس دەكران، ئێستا تەعریب و تەشەیوعیش دەكرێن، پەرلەمانتارانی عەرەبی سوننە و شیعەش دەنگ لەسەر پڕۆژە و كەیسێك نادەن كە بە قازانجی كورد تەواو بێت و ماف و شایستە داراییەكانی كوردستان بگەڕێنێتەوە، بگرە ئەو كێشانە زۆر ئاڵۆزتر دەكەن، ئەوەتا لە دەستووردا كورد 55 ماددەی هەیە هیچی جێبەجێ ناكرێت، سەرۆك بارزانی بەردەوام لەگەڵ سەرجەم حكومەتەكان و لە سەرجەم قۆناغەكانی دوای 2003 وە لە هەوڵی چارەسەركردنی ئەم كێشەیەدا بووە و خەمخۆری ئەوەیە هەموو گەلانی عێراق بە كورد و سوننە و شیعە و پێكهاتەكانییەوە، كۆتایی بە كێشەكانی خاك و گەڕانەوەی ماف بۆ خاوەنەكەی بهێنن، بەڵام وا دیارە نە عێراق و نە بەشێكی لایەنە سیاسییەكانی كوردستانیش لە خەمی چارەسەری بنەڕەتیی ئەم كێشەیەدا نین و تەنیا جار بە جار بە دەستكەوتێكی كەم ڕازی دەبن. هەرچی هەڵوێستی پارتییە لە 16ی ئۆكتۆبەردا زۆر بوێرانە و كوردانە بووە بۆ پارێزگاریكردنی قەوارەی هەرێمی كوردستان و قوربانیی زۆریشی دا لە داستانی سحێلا و مەحموودییە و پردێ و شكاندنی ئەو هەموو هێزە نامۆ و چەكدارە بیانییە، هەر بۆیە هەزار و یەك حیساب بۆ ئەو هێزەی پێشمەرگە دەكەن كە بە فكر و عەقیدەی كوردپەروەریی بارزان دامەزراوە و خەبات دەكات، هەر ئەمەش بوو وای كرد، لە كاتی دانەوەی مەكتەب سیاسی پارتی چەندین هێزی نەیاری كورد و شۆڤێنی ئاژاوە بنێنەوە و چەند ڕۆڵەی كوردیان شەهید كرد، بەداخەوە حزبەكانی دیكەی كوردستانی لە كەركووك دەسەڵاتیان نییە، چونكە دەسەڵات ئەوەیە دەسەڵاتی دەستووری و یاسایی لە ئەرزی واقیعدا جێبەجێ بكەیت، بۆ كەركووك و كەركووكییەكان هیچ مێژوویەك هێندەی مێژووی دوای 16ی ئۆكتۆبەر ناخۆش نەبووە و بێ دەسەڵات نەبووە لە ڕووبەڕووبوونەوەی تەعریب، ئەوەتا ژمارەیەكی زۆری پەرلەمان و وەزیر و بریكار و كەسانی دەستڕۆیشتوومان لە بەغدا هەیە، بەڵام ڕۆڵ و پێگەیان لاوازە و هیچ هەڵوێستێكیان لێ نابینین، بۆ كەركووك لە پێنج خولی پەرلەماندا تەنانەت یەك بڕیاریشیان دەرنەكرد، بگرە 13 دەزگا لە عێراق بەرپرسیارن لە ئاسایی نەكردنەوەی دۆخی كەركووك و جێبەجێكردنی ماددە دەستووری و یاسا و بڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵی، باشە كاتێك دەستوور ماددەیەكی بۆ داناوین بۆ داوای ناكەین، یان وەڵامی داواكاری و بڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵیش نادەنەوە؟ بەپێچەوانەوە چەندین میلیشیاتی چەكداری لە كەركووك هەبوون و هێزی دیكەش جێگر كراون و بارودۆخەكەیان زیاتر نائارام و ئاڵۆز كردووە.

* ئەم میلیشیاتە چەكدارانە كە هێنراونەتە پارێزگای كەركووك و ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوی ئیدارەی هەرێم، بەتایبەتی دوای ڕووخانی ڕژێمەكەی ئەسەد باس لە هێنانی هێزی زیاتر دەكرێت، ئایا هێنانی هێزی چەكداری زیاتر بۆ چ مەبەست و مەرامێكە؟

- بەپێی ئەو ڕێككەوتنە حكوومی و سەربازییانە بێت دەبووایە بە درێژایی 1051 كیلۆمەتر هێزی هاوبەشی سەربازی و پێشمەرگە پێكەوە ناوچەكانی بۆشایی ئەمنی بپارێزن، كەچی ئەوان هێزی زیاتریشیان هێناوە و بەردەوام تەواوی ئەم ناوچانە بە سەربازگە كراون. مێژوو سەلماندوویەتی هەر كاتێك كورد خاوەنی پڕۆژەی خۆی بووە و خەباتی بۆ كردووە، لە ڕووداو و گۆڕانكارییە ناوچەیی و گەورەكاندا توانیویەتی دەستكەوتی هەبێت، بەڵام هەرگیز تەنیا بە خەباتی مەدەنی نەبووە و بە پشتیوانیی هێزی پێشمەرگە و خەباتی چەكداری بووە، ئەوان لە ڕێگەی دەستووری و یاسایی و مەدەنییەوە كەركووكیان داگیر نەكردووە، بەڵكو لە ڕێگەی سوپا و هێزی چەكداری و كوشتن و تاڵانكردن و هاوكاری و یارمەتیدانی میلیشیاتە چەكدارەكانی نێوخۆ و بیانییەوە بووە، لەم بارودۆخ و قۆناغەشدا زەحمەتە لە ڕێگەی نەتەوە یەكگرتووەكان و هێزەكانی هاوپەیمانانەوە بتوانین فشار دروست بكەین بۆ ئاساییكردنەوەی دۆخی كەركووك و ئەو ناوچانە. دانوستاندن و ڕێككەوتننامەی شنگال جوانترین بەڵگەیە كە بە لایەنگریی هێزەكانی هاوپەیمانانیش لە نێوان هەردوو حكومەتی عێراق و هەرێمی كوردستان واژۆ كرا، كەچی تاكو ئێستا نەك جێبەجێ نەكراوە، بەڵكو عێراق نەیتوانی هێزی چەكداری میلیشیاتەكان و هێزە چەكدارە بیانییەكانیش لە شنگال و ئەو ناوچەیە دەربكات و قۆناغی ئاوەدانكردنەوە و ئاساییكردنەوەی ناوچەكە دەست پێبكات. هەرچەندە وا پێویست بوو، وەزارەتەكانی هەرێمی كوردستان لەو بودجەیەی كە حكومەتی فیدڕاڵی بۆ بەڕێوەبردن و ئاوەدانكردنەوەی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم داینابوو، پشكیان هەبێت، هاوكات هەموو ئەو ڕێگرییانەش هەڵگیرێن كە لە بەردەم ئاوەدانكردنەوە و گەیاندنی پڕۆژە خزمەتگوزارییەكان بۆ ئەو ناوچانە تەرخان كراوە، كە داعش زیانی گەورەی پێ گەیاندوون، كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان پڕۆژە و كاری زۆری لەو ناوچانەدا ئەنجام داوە، بەڵام ڕێگرییەكان هەر ماون.

* لە ڕێگەی دادگای فیدڕاڵی و دادگاكانی دیكەی عێراقەوە بڕیاری سیاسی لە دژی كورد دەردەكەن، ئایا ناكرێت ئێمەش بە هەمان شێواز و ڕێگەی ئەوان داوای مافەكانی خۆمان بكەین؟

- ئەمە پرسیارێكی زۆر گرنگە، بۆ نا، بەغدا سكاڵا لە دژی یاسای نەوت و غاز و هەناردەكردنی نەوتی هەرێم دەردەكات و وەزیری دارایی مووچە و بودجەی هەرێم دەبڕێت، ئەی بۆچی ئێمەش بە هەمان شێواز و ڕێگە و لە هەمان دەزگا داوای مافی خۆمان نەكەین؟ دەبووایە كورد بە سەدان كەیسی لە دادگای فیدڕاڵیی عێراق هەبووایە و ئەو دادگایەمان بخستایەتە ژێر بەرپرسیارێتییەوە و، بۆ ناوخۆ و دنیا ڕوون بووایەتەوە كە تا چەند دادگاكە بێلایەنانە هەڵسوكەوت لەسەر ئەو كەیس و سكاڵانە دەكات. پەرلەمانتارانمان بە پێنج خول نەیانتوانیوە بە ڕۆڵی خۆیان هەڵسن و ماف و شایستە داراییەكانی كورد بهێننەوە. لە ئێستادا كورد بێدەنگیی هەڵبژاردووە و هێزی سیاسی هەیە بۆ بەرژەوەندیی خۆی سازش دەكات و پێشتریش لەگەڵ هێرشی سوپای عێراق و گرووپە چەكدارەكاندا بووە، ئیتر چۆن ماف بۆ خاوەنەكەی دەگەڕێتەوە؟ بۆیە دەبێت كار بۆ یەكڕیزیی نێوماڵی كورد بكەین و ستراتیژی و هەڵوێستمان یەك بخەین و هێزی پێشمەرگە بەهێز بكەین، چونكە ئەوان كەركووك ناگەڕێننەوە بۆ كورد، لە ساڵی 1991 كەركووك گەڕایەوە بۆ كورد و دواتر داگیر كرایەوە و لە 2003 ئازاد كرا و لە 2017 داگیر كرایەوە، دەیانەوێت كەركووك ناسنامەی كوردستانی نەمێنێت، ئەگەر یەكڕیز و یەكگرتوو نەبین، هیچ سوود لە وەرچەرخانە مێژووییەكان نابینین و لەو گۆڕانكارییانەی سووریا و ناوچەكەدا كورد هیچ سوودمەند نابێت.

* باسی ئەوەت كرد مادام دۆخی كەركووك نادەستووری و نایاساییە هەر بڕیارێك و كارێك دەكرێت نایاساییە، پرسیار لێرەدا ئەوەیە لە كاتێكدا ئەو هەموو تەعریب و تەشیعە لە كەركووك و تەواوی ناوچە كوردستانییەكان هەیە، كەچی سەرژمێری لەو ناوچانەدا بەڕێوە چوو، تا چەند پرۆسەی سەرژمێریی دانیشتووان لەو پارێزگایانە دەستووری و یاسایی بوو؟

- من نازانم چۆن بابەت و پرۆسەیەكی وا گرنگی سەرژمێری بەسەر پەرلەمانتاران و دەسەڵاتی سیاسی كورددا تێپەڕ بوو، لەكاتێكدا بەپێی دەستوور دەبێت دۆخەكە ئاسایی بكرێتەوە و تەرحیلكراوەكان بگەڕێنرێنەوە و قەرەبوو بكرێنەوە و عەرەبی هاوردە بگەڕێندرێنەوە سەر زێدی خۆیان، كەچی بە پێچەوانەوە لە دوای ڕووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر عەرەبی زیاتر هێنراونەتە كەركووك و بگرە لە ناوخۆی پارێزگاكەشدا لە ڕیاز و حەویجە و ڕەشاد و گوندە عەرەبەكانەوە زۆرترین خێزانی عەرەب هاتنە ناو سەنتەری شاری كەركووك، ئێ خۆ ماددەی 140ی دەستوور دەڵێت تا دۆخی كەركووك و ئەو ناوچانە ئاسایی نەكرێنەوە، هەر پرۆسەیەك جێبەجێ بكرێت نادەستووری و نایاساییە، پرۆسەی گشتیی سەرژمێری تەنیا بۆ مەرام و مەبەستێكی ئاشكرا بوو، كە گۆڕینی دیمۆگرافیای شارەكە و پارێزگا و تەواوی ناوچە كوردستانییەكان بوو، ئەنجام درا، ئەمڕۆ قۆناغێكی نوێی تەعریب دەستی پێكردووە و خێراتر و فراوانتر بووە. جاران ڕژێمی سەدام بە 35 ساڵ 200 هەزار عەرەبی هاوردەی لە كەركووك و ناوچە كوردستانییەكان جێگیر كرد، كەچی ئێستا لە ساڵی 2003وە هێنانی عەرەبی هاوردە بە شێوازی جیاواز لە 600 هەزار كەسی تێپەڕ كردووە.

* لە ناو هەموو ئەم ئاستەنگ و بەربەستانە و ئەجێندەی ئیقلیمی و بەرژەوەندیی زلهێزەكاندا، كورد دەبێت بۆ جێبەجێكردنی هەموو ئەو ماددە دەستووری و یاساییانەی لە بەرژەوەندیی كورددایە چۆن مامەڵە بكات؟

- كورد دەبێت لە قۆناغە هەستیار و چارەنووسسازەكان و گۆڕانكارییە گەورەكاندا ئامادەیی تێدا بێت هەل و دەستكەوتەكان لەدەست نەدات، كاتێك بەرەی كوردستانی یەكڕیز بوو، كورد حكومەتی هەرێمی كوردستانی دروست كرد، سەرۆك بارزانی و هێزی پێشمەرگە كەركووك و ناوچە كوردستانییەكانی لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس دەست كەوتەوە، بەڵام لە پەرتەوازەییدا ئەوەی هەشمان بووە لە دەستمان داوە. بە دامەزراندنی كابینەی دەیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان و یەكگرتوویی كورد دەستكەوتی گەورە بەدەست دەهێنین، ئەم یەكگرتووییە دەمانباتەوە بۆ بەدەستهێنانی دەستوورێكی هەمیشەیی بۆ كورد، لەلایەكی دیكەوە كاتی ئەوە هاتووە دانوستان و گفتوگۆكانی كورد لەگەڵ بەغدا تەنیا لەسەر پرسی مووچە و بوودجە نەبێت، بەڵكو دەبێت باسی جێبەجێكردنی ماددەی 140ی دەستووریش بكرێت.