بە مەبەستی وەرگرتنی ڕاوبۆچوونی پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینییە جیاوازەكان و نوێنەرانی لایەنە سیاسییە جیاوازەكان و ئەكادیمیست و چالاكان و پسپۆڕانی پرۆسەی هەڵبژاردن، بازنەی گفتوگۆ بە ڕێگەی هەر سێ كەناڵی تەلەفزیۆنی «قەڵات، هەولێر، سلێمانی، دهۆك» ڕاپۆرتێكی مەیدانی لەسەر پرسی «هەڵبژاردن و كۆتای پێكهاتەكان» ئامادە كرد.

ئەم ڕاپۆرتە وەڵامی سێ پرسیارە:

• پێتوایە سیستمی كۆتا میكانیزمێكی گونجاوە بۆ پاراستنی مافی پێكهاتە جیاوازەكانی هەرێمی كوردستان؟

• ئەو سكاڵایە چۆن هەڵدەسەنگێنیت كە داوای پێداچوونەوە بە ژمارەی كورسیی كۆتای پێكهاتەكان دەكات؟

• چۆن سەیری ئەو دەنگۆیانە دەكەیت كە دەڵێن: كۆتای پێكهاتەكان لە هاوكێشەی سیاسی و ململانێی نێوان حزبەكانی كوردستان ڕۆڵی نەرێنییان گێڕاوە؟

لە وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارانەدا، لەگەڵ ئەوەی بۆچوونەكان لە یەكتری جیاوازن، بەڵام خاڵی هاوبەشی تێكڕای ئەو بۆچوونە جیاوازانە جەختكردنەوەیە لەسەر ئەوەی پێویستە كۆتای پێكهاتەكان وەك خۆیان بمێنێت و دەستكاری نەكرێت، هەروەها داوا دەكرێت، پێكهاتە ئایینییە جیاوازەكانیش كورسیی كۆتایان لەناو پەرلەمانی كوردستان بۆ زیاد بكرێت، لە هەمان كاتدا هەڵوەستەش لەسەر بوونی كۆتای پێكهاتەكان و بەشداریكردنی نەتەوە جیاوازەكان لە پرۆسەی سیاسیی هەرێمی كوردستاندا بووەتە هۆكاری ئەوەی شكۆیەكی جوان و بەرز بە هەرێمی كوردستان ببەخشێت و جیهان بەرێزەوە سەیری پێكەوەژیان كوردستان دەكات و دەبێت ئەم پێكەوە ژیانە بپارێزرێت و فراوانتر بكرێت و گەشەی زیاتری پێ بدرێت، ئەمەش پوختەی بۆچوونی بەشداربووانی ڕاپۆرتەكەی بازنەی گفتوگۆیە:

 

ئارام جەمال

شارەزا لە بواری پرۆسەی هەڵبژاردن:

كورسیی كۆتاكان سیمایەكی جوانی بە هەرێمی كوردستان بەخشیوە

سەبارەت بە جیاكردنەوەی تۆماری دەنگدەرانی كۆتای پێكهاتەكان و دۆزینەوەی میكانیزمێك بۆ چارەسەركردنی ئەم كێشەیە، ئێمە هەر لە ساڵی 2015 كارمان لەسەر ئەوە كردووە، گرنگە میكانیزمێك دابنرێت بۆ ئەوەی تۆماری دەنگدەرانی كۆتای پێكهاتەكان جیا بكرێتەوە، بۆ ئەوەی پێكهاتە جیاوازەكان بە دەنگی خۆیان نوێنەری ڕاستەقینەی خۆیان بنێرنە پەرلەمان، بەڵام سەبارەت بەو بۆچوونەی كە داوای كەمكردنەوەی كورسیی كۆتاكان دەكات، من لەگەڵ كەمكردنەوەی كورسیی كۆتاكان نیم، هەروەها لەو بڕوایەشدا نیم، هیچ لایەنێك جورئەتی ئەوەی هەبێت و داوای ئەوە بكات كە كورسیی كۆتاكان كەم بكرێتەوە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە بوونی كورسیی كۆتا یەكێكە لە سیما جوانەكانی هەرێمی كوردستان، پێكهاتە جیاوازەكان بە ڕێگەی بوونی ئەم كۆتایە دەتوانن نوێنەریان بنێرنە پەرلەمان و دامەزراوەكانی دیكەی هەرێمی كوردستان، بەڵام ئەگەر بمانەوێت دەستكاریی میكانیزمی هەڵبژاردنی كورسیی كۆتاكان بكەین، بەڵێ دەتوانین تۆماری دەنگدەرانی كۆتاكان جیا بكەینەوە، ئەمەش بۆ خولی ئەمجارەی پەرلەمانی كوردستان فریا ناكەوین و دەكرێت لە خولی شەشەمی پەرلەماندا ئەم پرسەش چارەسەر بكرێت.

تەنیا تاهیر

ئەندامی مەكتەبی سیاسیی پارتی سوشیال دیموكراتی كوردستان:

كورسی كۆتاكان ناسنامەی هاونیشتمانیبوونی پێكهاتە جیاوازەكانە

سیستەمی كۆتا میكانیزمێكە بۆ بەشداریكردنی سیاسیی و یاسایی پێكهاتە جیاوازەكانی هەرێمی كوردستان و بوونی نوێنەریان لەناو پەرلەمانی كوردستاندا، ئەم پرسە لەساڵی 1992 و لەسەردەمی بەرەی كوردستانی بڕیاری لەسەر دراوە، ئەم بڕیارەش ڕوانگەی دونیابینی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان بەو جۆرە بەرجەستە دەكات كە دەبێت كوردستان ببێتە هەرێمێك جێگەی تەواوی پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینییە جیاوازەكانی تێدا بێتەوە، بۆیە ئەم دونیابینییە، دونیابینییەكی واقیعی و سەردەمیانەبووە و، توانرا بەرێگەی تەرخانكردنی كورسی كۆتاكان بەشداریەكی گرنگ بە پێكهاتەكان لە پرۆسەی سیاسیدا بكرێت، ئەوجا لەگەڵ ئەوەی هەندێك تێبینی لەسەر شێوازی بەشداریكردن و پرۆسەی دەنگدان بە كورسی پێكهاتەكان هەبووە، بەڵام بوونی كورسی كۆتای پێكهاتەكان زۆر گرنگە دەبێت هەنگاوی زیاتر هەڵبگرین و میكانیزمی گونجاو بدۆزینەوە بۆ ئەوەی ئەو پێكهاتە خۆیان بڕیار لەسەر چارەنووسی خۆیان بدەن. بەڵام وێرای هەموو ئەمانەش ئەو ئەزموونەی هەرێمی كوردستان بۆ پێكەوەژیانی نێوان پێكهاتە جیاوازەكان پێشكەشی كردووە، ئەزموونێك بووە توانی ڕوویەكی گەش و پێشكەوتووی چەمكی هاونیشتمانیبوونی سەردەمیانە پیشانی جیهان بدات، سەلماندنی هەرێمی كوردستان وەك قەوارەیەكی نیمچە دەوڵەتی گەرەنتی مافی پێكهاتە جیاوازەكان بكات و مافی هاووڵاتیبوونیان بۆ دەستەبەر بكات.

 

دڵشاد نامیق

چاودێری سیاسی:

سیستمی كۆتا، تەنیا جیاكاریی ئەرێنییە كە هەموو جیهان ڕێزی لێ دەگرێت

 

سیستمی كۆتا بەپێی ئەو ڕێككەوتنە نێودەوڵەتییانەی بۆ بەڕێوەبردنی دەوڵەت كاری لەسەر كراوە، جیاكارییەكە ڕێگەی پێ دراوە و پێی دەگوترێت «جیاكارییەكی ئەرێنی» بۆ بەرژەوەندیی ئەو پێكهاتە جیاوازە بچووكانە كراوە، كە ناتوانن لە چوارچێوەی هەڵبژاردنە گشتییەكان كورسییەكی گشتی مسۆگەر بكەن و نوێنەریان بگەیێننە پەرلەمان، ئەگەر ئەم تایبەتمەندییە ئەرێنییەی كۆتا نەبێت، ئەوا هەموو جیاكارییەك لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بە تاوان و پێشێلكاری دژی مافەكانی مرۆڤ لە قەڵەم دەدرێت.

لە هەرێمی كوردستان هەر لە ساڵی 1992 كە یاسای هەڵبژاردنی كوردستان داڕێژدرا و پاشانیش كە لە ساڵی 2004 ئەم یاسایە هەموار كرایەوە، سیستمی كۆتای پێكهاتەكان هەر هەبووە و تا ئێستاش ئەم سیستمە بەردەوامە و كاری پێ دەكرێت، ئەمەش بەو ئامانجەی ئەو نەتەوانەی هاوشانی كورد، ئەو ئایینانەی هاوشانی ئایینی ئیسلام لە هەرێمی كوردستان بوونیان هەیە، ئەم پێكهاتە جیاوازانە بپارێزرێن و لەناو دامەزراوەكانی یاسادانان و جێبەجكردنی هەرێمی كوردستاندا ڕەنگدانەوەی هەبێت و ئەوانیش وەك هاووڵاتی كوردستان نوێنەر و پێگەی خۆیان هەبێت. 

 

شەمۆ قاسم

چالاكی ئێزدی :

وەك پێكهاتەی ئایینی ئێزدی دەبێت كورسیی كۆتامان لە پەرلەمانی كوردستاندا هەبێت

بوونی كورسیی كۆتا بۆ ئێزدی وەك پێكهاتەیەكی ئایینیی جیاواز لە ناو پەرلەمانی كوردستان بۆ ئێمە پرسێكی گرنگە، لە ساڵی 1992 پێنج كورسیی كۆتا لەسەر بنەمای ئیتنی بۆ «كلد و سریان و ئاشووری» تەرخان كرا، بەڵام لە ساڵی 2009 كە جارێكی دیكە یاساكە هەموار كرایەوە و ژمارەی كورسیی كۆتاكان زیاد كران، ئەوكات ئێمە زۆر هەوڵمان دا كە پێكهاتەی ئایینی ئێزدی لەسەر پارێزگای دهۆك كۆتایەكی بۆ دابنرێت، بەڵام داواكەیان ڕەت كردینەوە، ڕاستە ئێمەی ئێزدی پارچەیەكی ڕەسەنی خەڵكی كوردستانین، بەڵام وەك ئایین جیاوازین و دەمانەوێت نوێنەری خۆمان لە پەرلەمانی كوردستان هەبێت و داكۆكی لە مافە ئایینییەكانمان بكات، لێرەوە جارێكی ڕای دەگەیەنین، داواكاریی ئێمە ئەوەیە كە لە خولی داهاتووی پەرلەماندا هەوڵ بدرێت كورسییەكی كۆتا بۆ پێكهاتەی ئایینی ئیزدی تەرخان بكرێت، ژمارەی دانیشتووانی ئێمە وەك كوردی ئێزدی تەنیا لە هەرێمی كوردستان نزیكەی 100 تا 120 هەزار كەس دەبێت و ناكرێت ئەم ژمارەیە 2-3 كورسی لە پەرلەمانی كوردستان نەبێت.

 

 

نەبیل ئاڵتی بەرماخ

ئەندامی كومیتەی ناوەندی بزووتنەوەی دیموكراتی توركمان لە كوردستان:

دەستكاریكردن، یان كەمكردنەوەی كورسیی كۆتا دابڕانێكی خراپ لە نێوان پێكهاتە جیاوازەكان دروست دەكات

 

بە شێوەیەكی گشتی پێكهاتە جیاوازەكانی هەرێمی كوردستان مافی خۆیانە كە كورسیی كۆتایی تایبەت بە خۆیان هەبێت و بۆیان تەرخان بكرێت. من لێرەدا باسی نەتەوەی توركمان دەكەم، ئێمە لە عێراقدا دوای هەر دوو نەتەوەی كورد و عەرەب، سێیەمین نەتەوەین، لە هەرێمی كوردستانیش دوای كورد ئێمە نەتەوەی دووەمین، بۆیە وەك نەتەوە مافی خۆمانە بەشداری لە پرۆسەی سیاسیی هەرێمی كوردستان بكەین و نوێنەرمان لە پەرلەمانی كوردستان هەبێت.

لە ساڵی 1992 كە یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان دەرچوو، كورسیی كۆتا بۆ توركمانەكان تەرخان نەكرابوو، بۆیە توركمان بە ڕێگەی دەنگدانی گشتی نەیتوانی هیچ نوێنەرێكی خۆی بنێرێتە پەرلەمانی كوردستان، دواتر یاساكە هەموار كرایەوە و پێنج كورسیی كۆتا بۆ توركمانەكان دیاری كرا، كە ئەم كورسییانە بۆ توركمان لەچاو شایستەیی توركمان وەك نەتەوەی دووەم لەم نیشتمانەدا كەمیشە. هەر بۆیە دەستكاری و كەمكردنەوەی كورسیی كۆتای پێكهاتەكان هەڵەیە، بەتایبەتی پێنج كورسییەكەی توركمان، كە ئێمە لە ڕێگەی ئەو كۆتایەوە توانیومانە بەشداری بكەین، ئەو هەڵەیە لەوانەیە جۆرێك لە دابڕان لەی نێوان كۆی پێكهاتە جیاوازەكانی كوردستان دروست بكات، ئەمەش زیانی تەنیا بۆ پێكهاتەیەكی وەك توركمان نابێت، بەڵكو زیاتر بۆ كۆی سیستمی سیاسیی كوردستان دەبێت و لەبەر چاوی جیهانیش ئەم پێكەوە ژیانەی وەك ئێستا هەیە، بوونی نامێنێت.

 

سەگڤان ئەرتیسی

بەرپرسی نووسینگەی حزبی زەحمەتكێشان لە دهۆك:

ئەگەر سەروەریی یاسا هەبووایە و یاسا مافی بۆ هەموو لایەك دەستەبەر بكردایە پێویستمان بە سیستمی كۆتا نەدەبوو

 

ئەگەر ئێمە وەك ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەگشتی و هەرێمی كوردستان بەتایبەتی بمانتوانیایە لەسەر بنەمای دەوڵەتدارییەكی دروست و لەژێر سایەی سەروەریی یاسادا مافی هەر هاووڵاتیەك بپارێزین، ئەوا بە قەناعەتی من ئێمە پێویستمان بەوە نەبوو، پەیڕەوی سیستمی كۆتا بۆ پێكهاتە جیاوازەكانی كوردستان بكەین، بەڵام سەڕەرای ئەو هەموو تێبینییانەی لەسەر سیستمی كۆتا هەمانە، بوونی لە نەبوونی باشترە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە مێژووی ئەم ناوچەیە ئەوەمان پێ دەڵێت، بەردەوام نەتەوەی سەردەست خۆی بەسەر نەتەوە بچووكەكاندا زاڵ كردووە و مافەكانی پێشێل كردوون، بۆیە لە ڕێگەی دابینكردنی كورسیی كۆتاوە هەندێك لە مافەكان بۆ پێكهاتە جیاوازە بچووكەكان دەگەڕێتەوە، بەڵام ئەگەر بڵێین ئەم سیستمە دەتوانێت ببێتە چارەسەری ڕیشەیی بۆ كێشەی پێكهاتەكان، ئەوا بێگومان نابێتە ئەو فریادڕەسە و كۆی كێشەكانیشی پێ چارەسەر ناكرێت و تەنیا چارەسەرێكی كاتی دەبێت. ئەوجا بۆ ئەوەی ئەم چارەسەرە بكەینە چارەسەرێكی ڕەهایی بەردەوام، ئەوا دەبێت ئێمە كۆمەڵگەی خۆمان هۆشیار بكەینەوە بۆ ئەوە وەك مرۆڤ سەیری یەكتری بكەن و وەك مرۆڤ مامەڵە لەگەڵ یەكتری بكەن و، دەوڵەت یاسایەك دابنێت مافی هەموو هاووڵاتییەك بپارێزیت، هەتا ئەگەر نوێنەری پێكهاتەكانیش لەو سیستمە بوونیان نەبێت، مافی ئەوان پارێزراو بێت.

زریان كاكەیی

مامۆستای زانكۆ:

نەك تەنیا هاووڵاتییانی كوردستان بەڵكو ئەوانەشی لە كوردستان پەنا دراون وەك مرۆڤ هەموو مافێكیان بۆ دابین كراوە

پرسی هەڵبژاردن جگە لەوەی پرسێكی گرنگە بۆ گەلان و نەتەوەكانی جیهان، لە هەمان كاتدا پرۆسەیەكە پەیوەندی بە ڕێزگرتنی مافەكانی مرۆڤ و شێوازی سیستمی سیاسی و چۆنیەتی بەڕێوەبردنی دەوڵەت هەیە و پرۆسەیەكە هەموو جیهان ڕێزی لێ دەگرێت. ئەوجا ئەم پرۆسە گرنگە ئەگەر بۆ نەتەوەكانی دیكە یەكجار گرنگ بێت، كە پرۆسەكە لە كاتی خۆی ئەنجام بدرێت، ئەوە بۆ هەرێمی كوردستان كە چاوی هەموو دونیامان لەسەرە، سەد جار گرنگترە كە لە كاتی خۆیدا ئەنجامی بدەین، بەڵام هەڵبژاردنێكی پاك و بێگەرد، كە گرنگە هەموو حزبە سیاسییەكان لە بەهای بەرزی هەڵبژاردن تێ بگەن، تەنانەت بەو حزبانەشی كە بڕوایان بە پرۆسەی هەڵبژاردن نییە و نایانەوێت ئیرادە و دەنگی خەڵك ببێتە مەحەك بۆ بەڕێوەبردنی وڵات و ببێتە پێوەرێك وكاری پێ بكرێت.

سەبارەت بە پێكەوەژیانی نێوان پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینیییە جیاوازەكان، جیا لەوەی هەر سرووشتی كوردستان لە دێرزەمانەوە بەو شێوەیە بووە كە شوێنی پێكەوە ژیانی ئایین و نەتەوە جیاوازەكان بووە، بەڵام لە ئێستادا بە هۆكارگەلێكی جیاواز، ئایین و نەتەوەی دیكە هاتوونەتە كوردستان و ئێستا لە كوردستان دەژین و كۆمەڵگەیەكی هەمەچەشنی زیاتریان دروست كردووە، بۆیە پێویستە لەسەر بنەماكانی جاڕی گەردوونی مافەكانی مرۆڤ، هەر كەسێك لەم نیشتمانەدا بژی، وەك مرۆڤ سەیر بكرێت و مامەڵەی لەگەڵ بكرێت و بە یاسا سەلامەتی و مافەكانی پارێزراو بێت.

دەوڵەتە گەورەكانی وەك ئەمریكا، بەریتانیا، فەرەنسا، لەسەر ئەو بنەمایە ڕێز لە هەرێمی كوردستان دەگرن كە بووەتە پەناگەیەكی ئارام بۆ ئەو خەڵكانەی لە پارێزگاكانی دیكەی عێراق، ماڵیان دەسووتێنرێت و كاول دەكرێت و دەربەدەر كراون و پەنایان بۆ كوردستان هێناوە، لێرە لە كوردستان پەنادراون و مافەكانیان بۆ دابین كراوە و وەك خۆیان دەڵێن: «سوپاس بۆ هەرێمی كوردستان كە لە ئاسایش و دڵنیاییدا دەژین».

گرنگە ئێمە لە بایەخی ئەم پێكەوەژیانە باش تێبگەین و هەموو هەوڵەكانیشمان بخەینە خزمەتی پاراستنی ئەم پێكەوەژیانە، ناكرێت ئەوە قبووڵ بكرێت، كە هەوڵێك هەبێت لاواز یان ناشیرینی بكات.