د.جەلال ئەحمەد، ئەندامی بازنەی گفتوگۆ و بەرپرسی بنكەی توێژینەوە و ڕاپرسیی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستانە و كۆمەڵناسە و مامۆستایە لە كۆلێژی ئەدەبیاتی زانكۆی سەڵاحەدین – هەولێر، لە گفتوگۆی ئەم جارەدا (هەڵبژاردن و كۆتای پێكهاتەكان) بەم جۆرە دید و بۆچوون و پێشنیارەكانی خۆی خستە ڕوو:

كۆتا وەك میكانیزمێك لە ڕووی سیاسییەوە تا ئەندازەیەك لە وڵاتێكەوە بۆ یەكێكی دیكە بە شێوەیەكی ڕێژەیی سەركەوتوو بووە، هەر بۆیە بەشێكی زۆر لە وڵاتە فرە ئێتنییەكان بە ڕەچاوكردنی لایەنە ئەرێنییەكانی، جێگیریان كردووە و كاری پێ دەكەن، دوا جار بە حوكمی فرەجۆریی پاشخانی كۆمەڵایەتی، كۆتا ڕەهەندێكی سیاسی و یاسایی و جیهانیی دیاری بە خۆیەوە گرتووە. جیاكاریی ئەرێنی وەك پرەنسیپی سەرەكی و فەلسەفەی سیستمی كۆتا، ئامانج لێی كەمكردنەوەی جیاكاریی نەرێنی و پشتگوێخستنە، جا بە هەر هۆكارێكی ئایینی و سیاسی و نەتەوەیی و ڕەنگی پێست و هەر تایبەتمەندییەكی دیكەی كۆمەڵایەتی و بایۆلۆژییەوە بێت. لە بنچینەدا و وەك چەمك كۆتا (quota) وشەیەكی لاتینییە و بە مانای پشكی ڕێژەیی دێت، یا وەك دەوترێ میكانیزمێكە بۆ چارەسەرێكی كاتی (Affirmative action) كە سەرچاوەكەی پرەنسیپی یەكسانییە بە واتای كردار، یا ڕێكاری پەسند، دەستپێكی ئەمە لە ئەمریكا لە سەردەمی سەرۆكایەتیی جۆن كنێدی دەستی پێكرد لە چوارچێوەی سیاسەتێكدا بۆ دداننان بە مافی گرووپ و توێژە مافخوراوەكان وەك بەشێك لەو بەرنامە و سیاسەتەی ناویان نابوو «شەڕی هەژاری»، بەتایبەت لە سەردەمی خەباتی مەدەنیی ڕەشپێستەكانی ئەو وڵاتەدا، هەر لەو چوارچێوەیەشدا لە ساڵی ١٩٦٥ كۆتا بە تەرخانكردنی ڕێژەیەك كورسیی خوێندن بۆ قوتابیانی ئێتنۆگرووپەكان كەوتە بواری جێبەجێكردنەوە، دواتر بزاڤی ئافرەتان و تێنۆگرووپەكانی دیكەش كە خۆیان بە مافخوراو دەزانی، ئەو داخوازییەیان خستە ڕوو.

 لە ڕووی جۆرەوە سێ جۆر سیستمی كۆتای جێبەجێكاری هەن: كۆتای دەستووری (Constitutional Quota) كە بە ماددە و دەقێكی دەستووری ژمارەیەك كورسیی پەرلەمانی بۆ ژنان و ئێنۆگرووپێكی ئێتنی یا ئایینی دیاری دەكرێن، كۆتای یاسای هەڵبژاردن (Electoral law Quota) كە لە چوارچێوەی یاسای هەڵبژاردندا لە بەرژەوەندیی ژنان و ئێنۆگرووپەكان ژمارەیەك كورسی یەكلا دەكرێنەوە، كۆتای یاسای حزبە سیاسییەكان (Political Party Quota) وەك ئەوەی هەندیك لە حزبەكان لە چوارچێوەی پەیڕەو و پڕۆگرامدا پەیڕەوی دەكەن، جا بە خواستی خۆیان بێت، یا دەستوور و یاسا بۆیانی دیاری كردبێت.

بەگشتی كۆتا ڕێوشوێنێكی سیاسی و یاساییە بۆ تەرخانكردنی ژمارەیەك كورسیی پەرلەمانی، یا ئەرك و مافی دامەزراوەیی حكوومی بۆ پێكهاتە ئێتنۆ نەتەوەیی، یا ئایینی ڕەگەزی، یا توێژێكی دیاریكراو وەك قەڵغانێك بۆ پاراستن و زامنكردنی ئەرك و مافەكانیان و تەعویزكردنەوەی جیاكارییەكی نەرێنی بە جیاكاریی ئەرێنی و، بەرجەستەكردنی یەكسانی لە چوارچێوەی دادی كۆمەڵایەتی و سەقامگیركردنی لێبوردەیی و بەیەكەوەژیانێكی ئاشتییانەدا.

وەك زۆربەی شتەكانی دی، كۆتاش لایەنی ئەرێنی و نەرێنی هەیە، لایەنە ئەرێنییەكانی بریتین لەوەی كە كۆتا مافی بەشداریكردن بە بێ جیاوازی و بەپێی قەبارە بۆ هەموو پێكهاتە و چین و توێژەكان دەڕەخسێنێ، لە سەرووی جیاوازییەكانیانەوە، بەتایبەت كە بە یاسا مافەكانیان دەپارێزێت، دەبێتە پارسەنگێكی باش بۆ ڕاگرتنی هاوسەنگی و بەدیهێنانی داد و یەكسانی، بەربەستێكی باشیشە بۆ ڕێگریكردن لە هەر جۆرە جیاكارییەك، ئامرازێكی بەجێیە بۆ كۆتاییهێنان بە كەلتووری دەمارگیری. لایەنە نەرێنییەكانیشی بەتایبەت لە كۆتای ژناندا هەست بە جۆرێك جیاكاری دەكرێت لە هەمبەر پیاواندا، بەتایبەت لە پرسی یەكسانی لەگەڵ پیاواندا لەو وڵات و ژینگە كۆمەڵایەتییانەی تا ئێستا پرسی یەكسانبوونی ژن و پیاو پرس و كێشەیەكی سەرەكییە. هاوكات چارەسەرێكی كاتییشە نەك بەرجەستەبوونێكی ڕاستەقینەی دیموكراسی، جگە لەوەی ڕووی لاواز و هەندێك جار سەپێندراوی پێكهاتەكان، بەتایبەت ئافرەتان نیشان دەدات لە ڕووی بەشداری، یا ڕاستتر بڵێین بەشداریپێكردنەوە، لە ڕووی ئێتنییشەوە كۆتا زۆرجار ڕۆڵ و بەشداریی سیاسیی پێكهاتەكان دەكاتە قوربانی ململانێی سیاسی لەو وڵاتانەی لە ڕووی سیاسییەوە بە ئەندازەی پێویست سەقامگیر و دامەزراوەیی نین، ئەمەش دەیانخاتە دۆخی جۆرێك پەرتبوون و دابەشبوون بەسەر بەرەی جیاجیادا. جگە لەوەی هەندێك كۆتا بە جۆرێك لە سنوورداركردن دەزانن و پێیان وایە لەگەڵ پرەنسیپەكانی دیموكراسیدا ناكۆك و نەگونجاوە. سەرباری هەموو ئەو سەرنج و تێبینیانەش، بەگشتی كۆتا پارسەنگێكی باش و گونجاوە بۆ ڕاگرتنی هاوسەنگی لە سەروبەندی یەكلاكردنەوەی بڕیارەكان بە زۆرینە و كەمینە، دەنا كێ لە مافی ئەوانەوە دەپێچێتەوە و دەنگیان دەگەیەنێت، كە لە ڕووی ژمارەوە ناتوانن ململانێ لەسەر دەنگ و بەدەستەوەگرتنی پێگە و بەرپەرسیارێتییەكان لەگەڵ ئەو پێكهاتانەدا بكەن، كە لە ڕووی ژمارەوە زۆرینەن، ئەمە ئەم بنەمایە بووە كە لە هەرێمی كورستاندا هەر لەگەڵ دروستبوونیدا وەك هەوڵێك بۆ بنیادنانی سیستەمێكی سیاسی دیموكراسی و دداننان بە ڕۆڵ و بەشداریی پێكهاتەكان لە خەبات و تێكۆشان بۆ گۆڕینی سیستمی حوكمڕانی لە عێراقدا ڕەچاو كراوە.

ئەوەی جێی سەرنج و هەڵوەستەیە، ماوەیەكە كۆتا بووەتە پرس و جێی مشتومڕ و ململانێی نێوان پارتە سیاسییەكان، سەبارەت بە ژمارەی كورسی و تۆماری تایبەت و بازنەی هەڵبژاردن و، مافی كێیە دەنگیان پێ بدات؟ ئەم پرسە بە ئەندازەیەك ڕەنگدانەوەی بەسەر پەیوەندی و ململانێی نێوان حزبەكاندا، بەتایبەت یەكێتی و پارتییەوە هەبوو، كە دوا جار نێردەی نەتەوە یەكگرتووەكانی هێنایە سەر خەت و پێشنیاری چارەسەركردنی ئەم پرسەی خستە ڕوو. لێرەدا من دەپرسم: ئەرێ بەڕاست ئەگەر باوەڕمان بە دیموكراسی هەیە، بۆ حزبەكان و تەنانەت یۆنامیش لێ ناگەڕێن پێكهاتەكان خۆیان بڕیار لە چارەنووس و یەكلاكردنەوەی ئەم پرسەیان بدەن؟ ئەرێ جێی هەڵوەستە نییە، كە لە ناوخوی پێكهاتەكانیشدا كەسایەتی هەن دژی خودی سیستمی كۆتان؟ بۆ ئەم پرسیارەی دواییان دەشێ بڵێم لە لایەكەوە بەرهەمی جۆرێك دەمارگیری و خۆ بە شیاوتر زانینە لە شایەنبوون بە كۆتا، لە لایەكیترەوە ناڕەزاییە لەوەی كە ڕەنگە سیستمەكە خزمەتی بە قەبارەی فعلیی بەشداری بەشێكیان نەكردبێت لە كایەی سیاسیدا.

وەك دوا سەرنجم دەمەوێ بڵێم: كۆتا لەسەر بنەمای ئایینی بە زیانی پێكهاتەی نەتەوەیی دەشكێتەوە...بۆ نموونە دانانی كۆتا بۆ كوردانی فەیلی و ئێزیدی لەسەر بنەمای ئایینی، ڕاستە چەند كورسییەك لە پەرلەماندا بۆ كورد زیاد دەكات، بەڵام بە مەزندەی من دوا جار هەوڵێك بووە بۆ لاوازكردنی پێگەی كورد، بەتایبەت لە ناوچە جێناكۆكاندا، كۆتا قسە ئەو وتەیەی مەهاتما غاندیتان بە بیر دەهێنمەوە كە دەیگوت: «ئەگەر بتەوێ حوكم لەسەر بوونی دیموكراسی لە هەر وڵاتێكدا بدەیت، دەبێ هەڵسەنگاندن بۆ مامەڵەی ئەو وڵاتە لەگەڵ پێكهاتەكاندا بكەیت».