نادیە ئۆربیناتی، پڕۆفیسۆری زانستی سیاسییە لە زانكۆی كۆڵۆمبیا لە نیویۆرك، تایبەتمەندی چەند بوارێكی گرنگە وەك: فیكری سیاسیی هاوچەرخ و نەریتی دیموكراتی و دژ بە دیموكراتی، خاوەنی چەند كتێبە لە بارەی دیموكراسییەتی نوێنەرایەتی و ئەو كێشە و تەنگژانەی ڕووبەڕووی دیموكراسی بوونەتەوە. بۆ تاوتوێكردنی پرسی بە ئەدای دیموكراسی و بیرۆكەی ئاشتی دیموكراسی- بەو مانایەی كە شەڕ لە نێوان دەوڵەتە دیموكراسییەكاندا هەڵناگیرسێت و پرسی شێواندن و لە ڕێ لادانی دیموكراسی و چەند بابەتێكی دیكەی پەیوەندیدار، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجام دا.

 

 

* دیموكراسی پێناسەی جۆراوجۆری بۆ كراوە، بەڵام هەندێ جار جەخت لەسەر ئەوە دەكرێت كە دەبێت ئێمە لە ڕووی دەرئەنجامەوە لە حوكمڕانییەكی دیموكراسی بڕوانین، بەو واتایە تا چەند توانیویەتی كۆمەڵێك ئامانج بەدەست بهێنێت، كە هاووڵاتییان بتوانین لێی بەهرەمەند بن، دید و تێڕوانینی ئێوە لەم ڕووەوە چییە؟

- لە ڕاستیدا ئەوەی پەیوەست بێت بە ئەدای دیموكراسییەوە، ئەوا دەكرێت دیموكراسی بە دوو شێوەیە هەڵبسەنگێنرێت، یان حوكمی لەبارەوە بدرێت، یەكەمیان لە ڕێی ئەو بنەمایانەی لەخۆی دەگرێت و ئەو ڕێكارانەی دەیگرێتەبەر، كە من لێرەدا سەر بە قوتابخانەی (هابرماس و كلسن)م و پێشنیار دەكەم كە بەم شێوەیە لێی بڕوانرێت. دووەمیان ئەوەیە كە لە ڕووی دەرئەنجامەوە حوكم لەسەر دیموكراسی بدەین، كە زانا سیاسییەكان و ئابووریناسەكان ئەم تێڕوانینە دەگرنەبەر، بەڵام هیچیان توانای ئەوەیان نییە بیسەلمێنن كە ئەگەر هاتوو دەرئەنجامە بەدەستهاتووەكە باش بوو، ئەوا ئەمە لە بەرژەوەندیی هاوڵاتییاندایە، بە چاوپۆشین لەوەی ئایا ئازادی دەستەبەر بووە، یان نا. كە پێم وانییە ئەمە ڕێگاچارەیەكی باش بێت بۆ ئەوەی ئەم پرسەی پێ تاوتوێ بكرێت، چونكە من پێم وانییە تۆ كارێكی باشت كردبێت، ئەگەر ڕاددەیەك لە خۆشگوزەرانی بۆ هاووڵاتییان دەستەبەر بكەیت، بەڵام بە بێ فەراهەمكردنی ئازادیی ڕادەربڕین و ئازادیی پێكهێنانی كۆمەڵە. لێرەوە من پێم وایە دیموكراسی خۆی لە خۆیدا ئازادی لە خۆدەگرێت و ناكرێت لێكیان داببڕین و جیایان بكەینەوە و تەنیا جەخت لەسەر دەرئەنجامەكە بكەینەوە.

* ئەوانەی بانگەشە بۆ برەودان بە دیموكراسی دەكەن، باس لەوە دەكەن ئەگەر تێكڕای وڵاتانی جیهان بەم ئاقار و ئاڕاستەیەدا بڕۆن و حوكمڕانییەكی دیموكراسی جڵەوی بگرێتەدەست، لە نێویاندا ئەوا ئەگەری بەرپابوون و هەڵگیرسانی شەڕ لە نێوان دەوڵەتاندا نامێنێت، یان دەبێتە ئەگەرێكی لاواز، ئەویش لەسەر بنەمای ئەو تیۆرەی كە دەڵێت: دەوڵەتە دیموكراسییەكان شەڕ لە دژی یەكتر ناكەن، ئێوە چۆن لەم پرسە دەڕوانن؟

- لە ڕاستیدا من پێم وایە ئەمە بەشێكە لە گەمەیەكی دیكە، مەبەستم ئەوەیە، لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادا و لەنێو زانایانی بواری تیۆرەكانی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا و بە پشبەستن بە بیرۆكەكانی فەیلەسووفی ئەڵمانی ئیمانوێڵ كانت كە خاوەنی كتێبی (ئاشتیی هەمیشەیی)ـە برەویان بەم بیرۆكەیە دا، كە لە بنەڕەتدا كانت پێی وایە، ئەگەر لە تێكڕای دەوڵەتاندا حكومەتێكی دەستووری دەسەڵاتدار بێت - كانت باسی لە كۆماری بوونی دەوڵەتەكە كرد، نەك دیموكراسی-، یان ئەگەر ئەگەر وردە وردە دەوڵەتان بەرەو ئەوە بچن، حكومەتێكی دەستووری لەنێو خۆدا جڵەوی دەسەڵات بگرێتەدەست، ئەوا ئەگەری بەرپابوونی شەڕ لەنێوانیاندا لاواز دەبێت، چونكە ئەم حكومەتانە ناچار دەبن، لەسەر بنەمای ڕاوێژ و بە پشتبەستن بە ڕەزامەندیی گەلەكانیان بڕیار بدەن و خەڵكیش لەگەڵ ئەوەدا نییە وڵاتەكە بچێتە شەڕەوە و سەركێشی بە هەموو شتێكەوە بكرێت، بەتایبەتی ئەگەر شەڕەكە بە ئامانجی داگیركاری و فراوانخوازی بوو، ئەگەرچی ئامادەن بۆ ئەوەی شەڕی مانەوە و بەرگری لەخۆكردن بكەن، بەڵام نەك شەڕی پەلاماردان و داگیركاری، واتە ئەمە پوختەی كانت بوو. بەڵام لە سەدەی ڕابردوودا ئەم بیرۆكەی ئاشتیی دیموكراتییەیان بەسەر ڕێكخراوی ناتۆدا پیادە كرد، واتە بانگەشەی ئەوەیان كرد، كە ئەگەر دەوڵەتە دیموكراسییە ئازادەكان بێن و لە نێو خۆیاندا یەك بگرن، ئەوا چیدی ئەگەری شەڕ لە نێوانیاندا نامێنێت، ئەم كارەیان لەسەر بنەمای لێكدانەوە و ڕاڤەكردنی خۆیان بۆ بیرۆكەكانی كانت كرد، لە كاتێكدا ئەمە دەرچوون و پێشێلكردنی بیرۆكەكانی كانتە، چونكە كانت بیرۆكەی دروستكردنی فیدراسیۆنێك، یان هاوپەیمانێتی نێوان كۆمەڵێك دەوڵەت دژ بە كۆمەڵێك دەوڵەتی دیكەی ڕەت كردەوە، بە چەشنی ئەوەی لە ناتۆدا بەرجەستە بوو. كەواتە ئەمە جێبەجێكردنێكی خراپی بۆچوونەكانی كانت بوو، ئەمەش مایەی قەناعەتپێهێنان نییە، یەكەمیان لەبەر ئەوەی ناتۆ بەرجەستەبوونی ئاشتیی دیموكراسی نییە، بەڵكو ئەمە هاوپەیمانێتییەكە بە سەركردایەتیی وڵاتانێكی دیاریكراو وەك ویلایەتە یەكگرتووەكان و بەریتانیا و فەڕەنسا، كە ئەمە حاڵەتێكە و لەگەڵ بۆچوونەكانی كانتدا یەك ناگرێتەوە.

*  ئێوە كتێبكتان نووسیوە لە بارەی شێواندنی دیموكراسییەوە، ئایا دەكرێت ئەوە ڕوون بكەنەوە كە مەبەستتان چییە لە شێواندنی دیموكراسی؟ ئایا ڕێگاچارەكانی بەرەنگاربوونەوەی ئەم پرسە چییە، ئەگەر بتوانن دەستنیشانی بكەن؟

- من پێم وایە لە ڕۆژگاری ئێستادا دوو سەرچاوە هەن، كە بوونەتە هۆی دروستكردنی قەیران و تەنگژە بۆ دیموكراسی. یەكەمیان تەكنۆكراسییە، یان تەنانەت تەكنۆپۆپۆلیزم، چونكە چەند ئایدیۆلۆژیا هەن لەنێو چەند گرووپێكی نێو كۆمەڵگە، كە پێیان وایە بوونی حكومەتێكی تەكنۆكراتی چارەسەرە بۆ كێشەكان و رایان وایە حكومەتی تەكنۆكراسی بابەتیانە هەڵسوكەوت دەكات و بێلایەنانە كار و ئەركەكانی خۆی ئەدا دەكات و لایەنگری بۆ ئایدیۆژیایەكی دیاریكراوی سیاسی نییە. كە من پێم وایە ئەم بیرۆكەیە بە هیچ شێوەیەك مایەی قەناعەت پێهێنان نییە، چونكە ئەگەر ئەم ئاراستەیە بگیرێتەبەر، ئەوا بە هەمان ئەندازەی پۆپۆلیزم دەبێتە هۆی تێكدان و شێواندنی فرەیی سیاسی، واتە ئەمە بیرۆكەیەكە كار لەسەر بەدیهێنانی یەكگرتوویی لە ناو خۆی وڵاتەكە دەكات، بەڵام لەسەر حیسابی فرەیی سیاسی، واتە ئەمە فۆرمێكی دژ بە فرەییە. كێشەیەكی دیكەی نێو پارتە ڕاستڕەوەكان ئەوەیە – بە چەشنی ئەوەی لە وڵاتەكەی مندا ( ئیتاڵیا) بەدی دەكرێت- كە ئەم پارتانە پێیان وایە كێشەكە لە نێو خودی فرەیی سیاسیدایە و چارەسەرەكەش ئەوەیە یەك نەتەوە و یەك دەنگ و یەك سیاسەت هەبێت، ئەمەش بە بێ بەربەست و لەمپەڕ پیادە بكرێت. واتە بانگەشەی ئەوە دەكرێت كە هەنگاو هەڵبگیرێت لە دیموكراسییەتی پەرلەمانییەوە بۆ هەڵبژاردنی ڕاستەوخۆی سەرۆك و گرتنەبەری سیستمی سەرۆكایەتی، ئەمەش لەبەرانبەر كۆمەڵگەیەكی كراوەتر كە پتر فرەیی تێدا بەرجەستە بێت.

* لە پەیوەندی بە شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیاوە، هەندێ لە چاودێران و شرۆڤەكاران وەك شەڕی نێوان دیموكراسی و دیكتاتۆری وەسفی دەكەن، لێكدانەوە و هەڵسەنگاندنی ئێوە لەم ڕووەوە چییە؟

- لە ڕاستیدا من هاوڕا نیم لەگەڵ ئەم لێكدانەوەیەدا، واتە ئەوەی پێی وایە شەڕی نێوان دیموكراسی و دیكتاتۆریەتە، من پێم وانییە ئەمە سرووشتی ئەم شەڕ و ڕووبەڕووبوونەوەیە بێت. هەروەها ڕەنگە سەرۆك ڤلادمیر پوتینیش هەوڵی ئەوە بدات كە وا وێنای ئەم شەڕە بكات، وەك ئەوەی شەڕ بێت لە نێوان دوو مۆدێلی جیاوازدا، ئەوا لەگەڵ ئەمەشدا هاوڕا نیم. بەڵكو بە تێڕوانینی من ئەمە گەڕاندنەوەی ڕووسیایە بۆ چیرۆكی ئیمپریالیزم و سەرلەنوێ زیندووكردنەوەی جۆرە چیرۆكێكە كە سەرۆك پوتین دەیەوێت بیخاتەڕوو، ئەویش نەك ئیمپریالیزمی یەكێتیی سۆڤییەت، بەڵكو ئیمپریالیزمی ڕووسی، واتە هەوڵدان بۆ دووبارە دروستكردنەوەی دەوڵەتی كۆنی ئیمپیریالیی ڕووسی و دووبارە داگیركردنەوەی ئەو بەشانەی ئەوروپا كە بەپێی ئەم خوێندنەوەیە بەشێكی دانەبڕاون لە ڕووسیای بەرفراوان و لە كیشوەری ڕووسیا. كەواتە ئەگەر من بمەوێت وەسفی ئەم شەڕە بكەم، ئەوا ئەمە شەڕێكی ئیمپریالیستی نەتەوەییە و هیچ پەیوەندی نییە بە جۆری سیستمە سیاسییەكەوە، چونكە تەنانەت خودی ئۆكرانیاش بە تەواوەتی سیستمێكی دیموكراتی نییە و من ئەم وڵاتە بە دیموكراسییەتێكی پێگەیشتوو و كامڵ نابینم و هیشتا چەندین گرفتی هەیە لە پەیوەندی بە هەڵبژاردنی ئازاد و تەنانەت دیاردەی خۆسەپێنی و فاشیستیش هەن. كەواتە دووپاتی دەكەمەوە، ئەمە شەڕی نێوان دوو مۆدێلی سیاسی نییە. ئەگەرچی ئاشكرایە كە ڕووسیا خوازیاری تێكدانی سەقامگیریی یەكێتیی ئەوروپایە، بۆ ئەوەی دووبارە دەستڕۆیشتوویی ئیمپریاڵی بەسەر كیشوەرەكەدا بەدەست بهێنێتەوە.