پــڕۆفــیـــســـۆر جۆن موكوم مباكو بۆ گوڵان: حوكمڕانیی باش و كارا گەندەڵی سنووردار دەكات
جۆن موكوم مباكو، خاوەنی بڕوانامەی دكتۆرایە لە ئابووریدا كە لە زانكۆی جۆرجیا لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەدەستی هێناوە، هەروەها خاوەنی بڕوانامەیە لە بواری سەرچاوە سرووشتییەكان و یاسای ژینگەیی لە كۆلێژی یاسا لە زانكۆی ئوتا. لە ئێستادا پڕۆفیسۆری ئابوورییە لە زانكۆی وێبەر ستەیت، هەروەها توێژەرە لە ئامۆژگای برووكینگز لە واشنتۆن دی سی. بۆ تاوتوێكردنی پرسەكانی پەیوەست بە گەندەڵی و هۆكار و دەرئەنجامەكانی ئەم پەتایە و چۆنیەتی سنوورداركردن و كەمكردنەوەی، هەروەها پەیوەندیی نێوان گەندەڵی و حوكمڕانیی باش و دەرئەنجام و دەرهاویشتەكانی تەشەنەكردنی گەندەڵی و چەند بابەتێكی دیكەی پەیوەندیدار، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵ دا ئەنجام دا.
* وەك ئاشكرایە گەندەڵی پەتایەكی كوشندەیە و سەروەت و سامانی وڵات لەناو دەبات و ڕێگرە لە دروستبوونی حوكمڕانیی باش و توانای دەستەبەركردنی خزمەتگوزارییە بنەڕەتییەكان بۆ هاووڵاتییان، ئێوەش كتێبێكتان نووسیوە لە بارەی گەندەڵییەوە، سەرەتا دەمانەوێت بزانین ئێوە چۆن لە پرسی گەندەڵی دەڕوانن؟
- لە ڕاستیدا گەندەڵی چەمكێكی باو و بڵاوە لە جیهاندا، دەكرێت لە تێكڕای ئابوورییە جیاوازەكاندا (بە ئیشتراكی و سەرمایەداری و تێكەڵەوە) هەبێت و لە ئارادا بێت، هەرچەندە دەبێت ئاماژە بەوەش بكەین كە گەندەڵی كاریگەرییەكی زیاتری هەیە لە هەندێ لە ئابوورییەكاندا، بەڵام ڕاددەی كاریگەریی گەندەڵییش لەسەر ئەو ئابوورییە، پەیوەستە بە یاسا و دامەزراوەكانی نێو ئەو ئابوورییەوە. بۆ نموونە، لە زۆربەی دەوڵەتەكانی باكووری ئەوروپادا، سیستمێكی حوكمڕانیی تەواو كارا هەیە، كە پاڵپشت و پتەو كراوە بە جێبەجێكردنی بنەمای لێك جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان، هەروەها میكانیزمێكی كارای هاوسەنگی و لێپرسینەوە و چاودێری لە نێوان ئەم دەسەڵاتانەدا بەرجەستەیە، كە ئەمەش دۆخێك دەخوڵقێنێت كە ئەگەری ئەوەی هەیە تێیدا گەندەڵی سنووردار بێت و كەم بكرێتەوە.
* زۆر باشە، ئێوە ئاماژەتان بە وڵاتە دەوڵەمەندەكانی ئەوروپا كرد و باستان لەوە كرد كە ئەم وڵاتانە توانیویانە سیستمێكی كارای حوكمڕانی بەدی بهێنن و سەركەوتوو بن لە كەمكردنەوە و كۆنتڕۆڵكردنی گەندەڵیدا، بەڵام ئێمە دەزانین كە وڵاتە تازە گەشەكردووەكان و ئەوانەی بە دەست حوكمڕانیی خراپەوە دەناڵێنن، كێشەیەكی گەورەیان هەیە لە پەیوەندی بە گەندەڵییەوە، دید و بۆچونی ئێوە لەم ڕووەوە چییە؟
- ئەگەر ئێمە لەم ڕووەوە ئاماژە بە وڵاتانی ئەفریقا بكەین، كە میراتێكی كۆڵۆنیاڵییان هەیە و تێیدا دەسەڵاتی جێبەجێكردن هەژمونێكی گەورە و بەرچاوی هەیە بەسەر دەسەڵاتەكانی دیكەوە (یاسادانان و دادوەری)، ئەوا ئەمە هەلومەرجێكی دروست كردووە كە تێیدا گەندەڵی تەشەنە بكات و بەربڵاو بێت. دواتر با ئێمە ئەوە لەبەرچاو بگرین كە گەندەڵی بەوە پێناسە كراوە كە بریتییە لە سوودوەرگرتن لە پۆست و پایەی گشتی بۆ بەرژەوەندیی تایبەت و كەسی، هەرچەندە بە زۆری دەستكەوتەكە بۆ كەسە گەندەڵكارەكە دەستكەوتێكی نەختینەییە، بەڵام مەرج نییە لە هەموو حاڵەتەكاندا بەم شێوەیە بێت.
* ئێوە پێناسەی گەندەڵیتان كرد و ئاماژەتان بەوەكرد كە مەرج نییە دەستكەوتی كەسە گەندەڵكارەكە شێوەیەكی نەختینەیی وەربگرێت، ئایا دەكرێت ڕوونكردنەوەی زیاتر لەم بارەیەوە بدەن؟
- ئەو پێناسەیەی من ئاماژەم پێ كرد پرسی وەرگرتنی بەرتیلیش لەلایەن فەرمانبەرە گشتییەكانەوە لە خۆ دەگرێت، ئەویش لە بەرانبەر وەرگرتنی بەرتیلدا، بۆ نموونە ڕەنگە فەرمانبەرێكی بەرپرس لە كۆكردنەوەی باج بە شێوەیەكی نایاسایی بڕی ئەو باجە كەم بكاتەوە كە ڕەنگە بزنێسكارێك، یان خاوەن كارێك پێویستە بیدات بە حكومەت، یان ئەوەتا ڕاستەوخۆ پێبژاردنێك بە پۆلیسێك، ئەفسەر، یان بریكارەكەی دەدات، ئەو كاتە پۆلیسە ئەفسەرەكە بەڵگەنامەی پەیوەندیدار بەو كەسەی بەرتیلەكەی بەخشیوە لە ناو دەبات. هەروەها گەندەڵی ئەو دۆخەش لەخۆ دەگرێت كە تێیدا فەرمانبەرە مەدەنییەكان بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ سەرچاوە گشتییەكان (نەختینەی بێت، یان نانەختینەیی) بۆ سوود و بەكارهێنانی خۆی بەكار دەهێنێت. بۆ نموونە وەزیرێك بەشێك لە بودجەی وەزارەتەكەی بۆ كڕینی ئۆتۆمبێل بۆ كچە هاوڕێكەی بەكار دەهێنێت، یان دەیكاتە مووچەخۆری وەزارەتەكەی و ڕێگەی پێ دەدات بە بەردەوامی مووچە وەربگرێت، بێ ئەوەی كار بۆ وەزارەتەكەی، یان هیچ فەرمانگەیەكی دیكەی حكومەت بكات، كە هەر لەوانەشە كچە هاوڕێكەی لە وڵاتەكەشدا نەبێت و لە دەرەوەی وڵات نیشتەجێ بێت.
* زۆر باشە، ئایا ئەگەری ئەوە هەیە گەندەڵی لە چ بەش و وەزارەتێكی حكومەتدا پتر تەشەنە بكات، یان دەرفەت لە كوێدا زۆرە بۆ ئەوەی ئەو كەسانەی نیازی گەندەڵییان هەیە پەنای بۆ ببەن و بتوانن ئەنجامی بدەن؟
- لە ڕاستیدا دەكرێت خراپ بەكارهێنانی پۆستی گشتی بۆ بەدەستهێنانی دەستكەوتی كەسی لەسەر سەرجەم ئاستەكانی حكومەتدا ڕوو بدات، ئیدی هەر لە سەرۆكایەتی وڵاتەوە تا دەگاتە خوارترین ئاستی فەرمانگە و بەڕێوەبەرایەتییەكان. واتە دەكرێت فەرمانبەرێك كەرەستە و كەلوپەلە سەرەتاییەكانیش بۆ خۆی بفرۆشێتەوە لە پێناو دەستكەوتی ماددیدا. هەروەها وەزیرێكیش دەتوانێت ئەم كارە بكات، واتە كاتێك كە لە ڕووی یاساییەوە دەسەڵاتی كڕینی كەلوپەل بۆ وەزارەتەكەی هەیە، دەتوانێت بە شێوەیەكی نایاسایی و ناشەرعی كەرەستە و كەلوپەلی پێویست بكڕێت، بۆ نموونە (سەیارەی گرانبەها، مەشرووباتی كواڵیتیی بەرز، كەرەستەی نووسینگە و باڵەخانەكان و بابەتەكانی دیكە) و دواتر بیانفرۆشێتەوە بە خاوەنكارە تایبەتەكان و پارەیەكی زۆر لەم ڕیێەوە بەدەست بهێنن، هەموو ئەمانە شێوە و شێوازەكانی گەندەڵین.
* قسە و باسێكی زۆر هەیە لەبارەی هۆكارەكانی سەرهەڵدان و تەشەنەكردنی گەندەڵییەوە، پرسیارەكە ئەوەیە، ئایا هۆكارەكە كەلتوورییە، یان لاوازیی دامەزراوەكانە، یانیش نەبوونی لێپرسینەوە و دادوەری نەكردنە؟
- ئەوەی لەم ڕووەوە و لە ڕوانگەی مێژووییەوە توێژەران ئاماژەیان پێ كردووە، ئەوەیە كە ڕایەڵ و پەیوەندییەك هەیە لە نێوان گەندەڵی و چاوچنۆكیدا، بەڵام توێژەرانی دەیەكانی ئەم دواییە، بەتایبەتی لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكاندا ئەوەیان خستووەتە ڕوو كە سەرەڕای ئەوەی چاوچنۆكی هۆكارێكە بۆ گەندەڵی، بەڵام لە هەمان كاتدا پاڵنەری هەرە باڵا و زاڵ نییە بۆ پەنابردنەبەر گەندەڵی، بەڵكو زیاتر دەدرێتە پاڵ بوونی سیستمێكی حوكمڕانیی لاواز و ناكارا، كە هۆكاری زۆربەی زۆری كارە گەندەڵكارییەكانە، چونكە دەبێت ئێمە ئەوەمان لەبەرچاو بێت، كە هاووڵاتییانی وڵاتانی وەك دانیمارك و فنلەندا و نیوزلەندا و نەرویج و سەنگافورە و سوید بەراورد بە وڵاتانی ئەفریقا كەمتر چاوچنۆك نین، لەگەڵ ئەوەشدا ئەم وڵاتانەی ئەوروپا كەمترین گەندەڵكارییان تێدایە لە سەر ئاستی جیهاندا.
* باشە مادەم ئاماژەت بە چەند وڵاتانێكی دیاریكراوی ئەوروپا كرد كە كەمترین گەندەڵییان تێدایە بەراورد بە وڵاتانی دیكە، با پرسیاری ئەوە بكەین كە بۆچی ئەم وڵاتانە توانیویانە بەم شێوەیە بەرەوپێش بچن لە بواری كەمكردنەوەی گەندەڵیدا؟
- سەرەتا دەكرێت ئاماژە بەوە بكەین كە لەم وڵاتانەدا ئاست و ڕاددەیەكی بەزری شەفافییەتی داراییان تێدایە، هاوشان بە بوونی ڕۆژنامەگەرییەكی ئازاد و كۆمەڵگەیەكی مەدەنیی تۆكمە، هەروەها بونیادێكی حوكمڕانی كە بە چەشنێكە توانیویەتی بە چەشنێكی كارا سەروەریی یاسا بەدی بهێنێت و پیادە و پەیڕەوی بكات. ئێوە ئەم وڵاتانە بەراورد بكەن بە وڵاتانی وەك سووریا، سوودانی باشوور، ڤەنزویلا و سۆماڵ، كە ئاست و ڕاددەیەكی زۆر كەمی شەفافییەتی داراییان تێدایە، هەروەها بونیادی حوكمڕانییان بە چەشنێكە كە نزیكەی هیچ لێپرسینەوە و چاودێرییەك نییە لە نێوان دەسەڵاتەكانیدا. تەنانەت ئەوەش بڵێین كە لەم وڵاتانەدا دەسەڵاتی جێبەجێكردن، بەتایبەتی سەرۆك كۆنتڕۆڵی دەسەڵاتەكانی دیكەی كردووە، واتە دەسەڵاتێكی دادوەریی سەربەخۆ نییە، و بە هیچ شێوەیەك ڕۆژنامەگەریی ئازاد لە ئارادا نییە، یان بە تەواوەتی لەلایەن حكومەتەوە جڵەو كراون.
* ئەگەر پرسیار لەو دەرئەنجام و دەرهاویشتانە بكەین كە بەهۆی گەندەڵییەوە دێنە ئاراوە، ئایا پێت وایە گەندەڵی چی لێ دەكەوێتەوە و چ ئاكامێكی زیانبەخشی دەبێت؟
- گەندەڵی دەبێتە هۆی ئەوەی هاووڵاتییان متمانەیان بە حكومەت نەمێنێت، هەروەها هۆكارێكە بۆ ئەوەی نەتوانرێت بە ئاسانی سیاسەتە گشتییەكان دابڕێژرێن و جێبەجێ بكرێن، هەروەها بۆی هەیە گەندەڵی ببێتە هۆی زیادكردنی باج و خەرجییەكانی ئەنجامدانی كاری وەبەرهێنان و بازرگانی، كە ئەمەش سەر دەكێشێت بۆ كەمبوونەوەی چالاكییە بازرگانییەكان و بەرهەمهێنانی سەروەت و سامان، لە جیهانی ئێستادا وڵاتە گەندەڵەكان لە ڕیزی وڵاتە هەژارەكاندان.
