د.جەلال ئەحمەد عەبدوڵڵا، ئەندامی بازنەی گفتوگۆی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستانە و كۆمەڵناسە و مامۆستایە لە زانكۆی سەڵاحەدین، لە گفتوگۆ ئەم جارەدا (هەرێمی كوردستان و شەڕی ئابوری) بەم جۆرە دید و تێڕوانینەكانی خۆی خستە ڕوو.

 

لە شەڕی ئابووریدا وەك ناكۆكیی نێوان دوو دەوڵەت یا زیاتر، ئابووری ئامرازێكە بۆ بەدیهێنانی چەند ئامانج و ستراتیژێكی سیاسی و سەربازیی دوورمەودا، لەم شەڕەدا لایەنی بەرانبەر تا ئاستێك وەك دوژمن سەیر دەكرێت و ئامانج زاڵبوونە بەسەریدا لە ڕێی سەپاندنی ئاڵبووقە، سزا و سیخوڕێكردن و ڕاگەیاندنی شەڕی بازرگانی بێ ئەوەی پەنا ببرێتە بەر بەكارهێنانی توندوتیژی بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ. لە ڕێگەی سەپاندنی ئابڵوقەوە ڕێگری دەكرێت لەوەی دەوڵەتێك مامەڵە و ئاڵوگۆڕی بازرگانی و دابینكردنی پێداویستییەكانی لەگەڵ دەوڵەتانی دیكەدا هەبێت، هەرچەندە دەتوانین لەو شەڕەی بەغدا بەرانبەر بە هەرێمی كوردستان، نموونە بە نەناردنی شایستە داراییەكان و دواجار ڕاگرتنی هەناردەكردنی نەوتی هەرێم بۆ توركیا لە لایەن بەغداوە وەك جۆرێك لە ئابڵوقە و سزادان بهێنینەوە، بەڵام ئەوەی مایەی سەرنج و هەڵوەستەیە ئەوەیە كە هەرێم بەشێكە لە عێراق و دەستووری وڵاتەكە ددانی پێدا ناوە، واتا ئەوەی عێراق و بەناو سیاسی و كاربەدەستەكانی دەیكەن بەرانبەر بە هەرێم، شەڕكردنی ئابووری نییە لەگەڵ وڵاتێكی دیكەدا، بەڵكو پیادەكردنی سیاسەتێكی شۆڤێنییانە و درێژەدانە بە سیاسەتی حكومەتە یەك لە دوای یەكەكانی بەغدا بەرانبەر بە كوردستانییان و جۆرێكیتر لە پاكتاوكردنی نەژادییە لە ڕێی سۆفتپاوەرەوە، دژ بە بەشێك لە هاووڵاتیانی خۆی، بەو واتایەش عێراق كە پێشتر لە بەكارهێنانی تۆپ و تەیارە و چەكی كیمیایی و ئەنفالكردن دژ بە كوردستانیان درێخی نەكردووە، لە ئێستادا دەستی داوەتە لاوازكردنی بونیادی ئابووریی هەرێم بۆ درێژەدان بەو سیاسەتە.

ئەوان كە دوای نزیكەی ٢٠ ساڵ بەو هەموو توانا داراییە زۆرەی لە بەر دەستیان بووە، لەبەر بەهەدەردانی سامانی وڵات و گەندەڵی نەیانتوانیوە پەرە بە كەرتی خزمەتگوزاری و ئاسایش و كشتوكاڵ و ئاوەدانی و گەشتیاری و دروستكردنی بنەماكانی یەكترقبووڵكردن بدەن، چۆن چاویان بە هەرێمێك هەڵدێت، كە هاووڵاتیانی خۆیان بە نموونە بۆیان بهێننەوە و ڕەخنەیان لێ بگرن لەوەی كە بۆ ئێوەش وەك هەرێمی كوردستان نەتانتوانیوە ئاو و كارەبا و پاكوخاوێنی و ئاسایش بۆ هاووڵاتیانی ناوەڕاست و باشوور دابین بكەن؟ بۆیە ئەوان شەڕ بە هەرێم دەفرۆشن و نایانەوێت شوێنێك بمێنێت بە ناوی بەشە ئەورووپییەكەی عێراق.

میكانیزمێكی دیكەی بەغدا لە شەڕە ئابوورییەكەیدا بەرانبەر بە هەرێم، دروستكردنی پەیوەندیی ژێربەژێرە لەگەڵ هەندێك حزبی كوردیدا، بە ئامانجی گەورەكردنی قەبارەی ململانێكان و تێكدانی ئاسایش و سەقامگیریی سیاسیی هەرێم، لێرەشدا هەندێك لە هێزە باڵادەستەكانی بەغدا و ئەوانەی لێیانەوە نزیكن، هەوڵیان داوە، هاووڵاتی و هەندێك لە حزبەكانی هەرێم بەكار بهێنن بۆ جێبەجێكردنی مەرامە سیاسییە نایاسایی و نادەستوورییەكانیان. نكۆڵی ناكرێت لەوەی ئەم ڕەوشە جۆرێك دابەشبوونی سیاسی هێناوەتە كایەوە و حزبەكانی هەرێمیشی بەسەر بەرەی جیاوازدا دابەش كردووە و، دۆخێكی سازاندووە، كە تا ئێستاش بەشێك لە هاووڵاتی و مووچەخۆرانی هەرێم پێیان وابێت، سیاسەتی ئابووریی هەرێم هۆكاری ئەم ڕەوشە نالەبارەیە كە تێی كەوتوون. خۆپیشاندان و بایكۆتەكان باشترین نموونەن، كە تیایاندا دەر كەوت، سەری مارەكە بەغدا و ئەو هێزانەن كە هیوا لەسەر بەغدا هەڵدەچنن و بە فریادڕەسی ئەم ڕەوشەی دەزانن، بەڵام دیسكۆرسەكە ڕوو لە حكومەتی هەرێمە و باجی دواكەوتنی دەوام و دابڕانی منداڵانیش لە خوێندن بە زیانی خەڵكی هەرێم و بنیادە مرۆییەكەی تەواو دەبن، دیارە بۆ بەغدا گرنگە كە بتوانێت دۆخێك ساز بكات، بەشێك لە هاووڵاتیان متمانەیان بە كیانەكەیان لاواز ببێت و دژی بوەستنەوە، لە كاتێكدا بە سەدان قوربانییان لە پێناویدا داوە، ئاشكرایە كە ئەمە لە لایەكەوە لێكەوتەی جۆرێك لە بە پۆپۆلیزمكردنی شەقامە لە لایەن هەندێ لە حزبەكانەوە وەك بانگەشەیەك بۆ هەڵبژاردن و گەیشتن بە دەسەڵات، لە لایەكیترەوە بەرهەمی ئەو چەواشەكارییانەن كە وەزارەتە داراییەكەی بەغدا بڵاویان دەكاتەوە و، هەر جارە و بیانوویەك بە هەرێمی كوردستان دەگرن، وەك بڵێی تەنیا لە هەرێم كەس بە كەس نییە و بەغدا شامی شەریفە و گورگ و مەڕ بە یەكەوە ئاو دەخۆنەوە! دەیانەوێ سەرنج و ستراتیژی كورد و پێكهاتەكانی دیكەی عێراق و هەرێم لە پڕۆژەیەكی نەتەوەیی و داكۆكیكردن لە ناوچە كێشە لەسەرەكان بگوازنەوە سەر كۆمەڵە شتێكی كاتی و، هەرێم و خەڵكەكەی بە هات و نەهاتی مووچەوە سەرقاڵ بكەن، لەمەشدا ڕەوشی سیاسیی ناوچەكە و جیهان و نادیاریی ئەجێندای وڵاتانی ڕۆژئاوا و ئەمریكا لە ناوچەكەدا تا ڕاددەیەك هاوكار و ڕێخۆشكەر بووە بۆ بەغدا. دواهەمین پلانی بەغدا لەو شەڕەیدا ئەوەیە ئەو ماڵ و مافەی هەرێم كە لای ئەوە بە قەرز دەیدات، تا هەرێم بخاتە دۆخی قەرزداری و كەڵەبوونی قەرزەوە، بە ئامانجی وابەستەكردنی ئابووریی هەرێم بە ئابووریی خۆیەوە و بەر بەو پێشكەوتنانە بگرێت، كە لە هەرێمدا بەدی هاتوون و نەبنە سەنگی مەحەك بۆ تانەدان لە بێباكیی ئەوان لە ئاست هاووڵاتیانی ناوەڕاست و باشوور.

دوای هەموو ئەمانە ئەوەی گرنگە ئەوەیە كە هەرێم بە هەر ئەندازەیەك بێت، توانیویەتی لەسەر پێی خۆی بوەستێ و ڕووبەڕووی ئاڵنگارییەكان ببێتەوە، دەشزانێت ئەو شەڕە ئابوورییەی بەغدا پێی دەفرۆشێت، لە بنچینەدا شەڕیكی سیاسییە و ئامانجی هەرە دیاریشی لاوازكردن و هەڵوەشاندنەوەی هەرێمە لە ڕێی بنكۆڵكردنی بنیادە ئابوورییەكەی و تێكدانی سەقامگیرییە سیاسییەكەی.

لە كۆتاییدا دەمەوێ باس لەو میكانیزمانە بكەم، كە هەرێم بە هۆیانەوە دەتوانێت كۆتایی بەو شەڕە بهێنێت، هەرە لە پێشترین میكانیزمەكان پەرەپێدانی كەرتی پەروەردە و پێگەیاندنە لەگەڵ پشتبەستن بە ئەنجامی توێژینەوەی زانستی بۆ كاركردن، كە بەداخەوە لەم بوارەدا سەرەڕای بەرەوپێشچوونەكان، بەڵام كوالێتییان ڕۆژ بە ڕۆژ ڕوو لە دابەزینە. لە بیرمان نەچێت قسەیەك هەیە دەڵێت: «ئەگەر ویستت كۆمەڵگە و وڵاتێك بڕووخێنیت، لە بنكۆڵكردنی پەروەردەكەیەوە دەست پێ بكە»، كەواتە دەبێت بە پلان و كوالێتیی كەرتی پەروەردە و پێگەیاندنماندا بچینەوە.

میكانیزمێكی دیكە ئەوەیە كە دەبێت هەرێم هاریكاری و هەماهەنگیی زیاتر لەگەڵ ئەو وڵاتانەدا بكات، كە دەتوانن فشار لە حكومەتی بەغدا بكەن، دەبێت هەوڵی فرەجۆركردنی سەرچاوەكانی بەرهەمهێنانی ئابوورییش بدات، لە ڕێی پەرەپێدانی كەرتی نوێی بەرهەمهێنان و كەمكردنەوەی هاوردەكردن، بەتایبەت ئەو كەرستە و پێداویستییانەی خۆراكی و سەرەكین و، بگەین بە قۆناغی ئابووریی خۆبژێوی.