كوردانی فەیلی یەكەمین قوربانیی دەستی ڕژێمی بەعسن كە لە ساڵی 1978 بەر شاڵاوی كۆمەڵكوژی و ژینۆساید كەوتن و، زۆر بە دڕندانە لاوەكانیان دەستگیر كران و دوور خرانەوە بۆ باشووری عێراق و لەوێ چەكی بایۆلۆژی و كیماوییان لەسەر تاقی كرایەوە، هەروەها بەپێی بریارێكی مەجلیسی سەورەی عێراق چەندین خێزان كە « ژنەكە یان پیاوەكە» كوردی فەیلی بوون لەبەر یەك هەڵوەشێنران و، هەرچی ماڵ و موڵكیان لە شارەكانی دیالە و بەغدا و.. هتد، دەستی بەسەردا گیرا و، ئەوەشی مانەوە بە بیانووی «التبعیة الایرانیة» ڕەوانەی ئێران كران و ئاوارە بوون. موحسین عەلی ئەكبەر مەندەلاوی كوردێكی فەیلییە ئێستا جێگری یەكەمی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقە و لەم دیمانە تایبەتەی گوڵاندا، باس لەو نەهامەتی و ڕەفتارە دڕندانە دەكات، كە ڕژێمی بەعس بەرانبەر بە كوردانی فەیلی ئەنجامی داوە، هەروەها جەخت لەوە دەكاتەوە كە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس، نەتوانرا وەك پێویست مافەكان بۆ كوردانی فەیلی بگێڕدرێتەوە، بەڵام بەردەوام سەرۆك مسعود بارزانی پێداگری لەسەر گێڕانەوەی مافەكانی كوردی فەیلی كردووە و ئەمەش دەقی دیمانەكەیە.

 

 

* لە مێژووی عێراقدا زۆر جاران كەمینە نەتەوەیی و ئیتنی و ئایینیەكان ڕووبەڕووی پێشێلكاریی دڕندانە بوونەتەوە، یەكێك لەو پێكهاتانەی ڕووبەڕووی تاوانی دڕندانە بوون، كوردانی فەیلی بوون، ئایا ئەو تاوانە دڕندانە چی بوون كە دەرهەق بە كوردی فەیلی ئەنجام دران؟

- بۆ هەموو لایەك ئاشكرایە، كوردی فەیلی ڕووبەڕووی تاوان و پێشلێكاریی گەورە بوونەوە و چەندین تاوانی دڕندانەشیان لە دژیان ئەنجام دراوە، لەوانە كوشتن، گرتن و بێسەروشوێنكردن، ڕاگواستن، ئاوارەبوون، دەستبەسەرداگرتنی ماڵ و موڵكی گواستراوە و نەگواستراوە، دەست بەسەرداگرتنی بەڵگە و دیكۆمێنتە فەرمییەكان و لێسەندنەوەی ڕەگەزنامەی عێراقی، ڕژێمەكانی پێشتر بە گشتی و ڕژێمی بەعسی پێشوو بەتایبەتی، بە بیانووی نەبوونی ڕەگەزنامەی عێراقی مافی هاووڵاتیبوونیان لە كوردانی فەیلی زەوت كردبوو، حكومەتی عێراق تەنیا بە ڕاگواستنیان دەستی هەڵنەگرت، بەڵكو بە هەزاران لاوی كوردی فەیلی زیندانی كرد و هەتا ئێستاش بە هەزاران لاومان بێ سەرشوێنن، ئەمەش وەك دادگای باڵای تاوانەكانی عێراق بڕیاری لەسەر داوە، ئەوەی ڕژێمی سەدام دژی كوردی فەیلی ئەنجامی داوە، بە هەموو پێوەرێكی مرۆیی و نێودەوڵەتی تاوانی كۆمەڵكوژی و ژینۆسایدە.

* لە سەردەمی ڕژێمی بەعس و سەدام، بەشی هەرە زۆری خێزانەكانی كوردی فەیلی بە زۆرەملێ ڕاگوێزران، ئایا بە چ بیانوویەك ڕژێمی پێشوو ئەم تاوانەی دژی كوردانی فەیلی ئەنجام دا؟

- بە حوكمی ئەوەی كوردانی فەیلی لە ناوچەكانی ڕۆژهەڵاتی دیجلە و هاوسنووری ئێران نیشتەجێبوون و سەر بە مەزهەبێكی دیاریكراو بوون، بۆیە ڕژێمی پێشوو بوختانی تاوانی «التبعیة الایرانیة»ی بۆ هەڵبەستن، هەر بۆیە لەسەر و بەندی شەڕی عێراق – ئێران، ئەمەی كردە بیانوویەك بۆ كوشتن و ڕاگواستنی زۆرەملێی كوردانی فەیلی. ڕژێمی بەعس هەر لە گەیشتنیان بە دەسەڵات تاوان و پێشێلكارییان دژی كوردانی فەیلی ئەنجام داوە و دوای ئەوەش لە ساڵی 1970 شاڵاوێكی كۆمەڵكوژی و دوورخستنەوەی بە زۆری دژی كوردانی فەیلی ئەنجام داوە، دواتر ئەم ڕژێمە شۆڤێنی و دڕندەیە لە درێژەی حوكمڕانییەكەیدا بە شێوەیەكی زۆر ڕوون و ئاشكرا، تاوانەكانی دژی كوردی فەیلی ئەنجام دا، كە ئەمەش پێشێلكارییەكی ئاشكرای هەموو یاسا و پێوەرەكانی مافی مرۆڤ بوو، كە لە چوارچێوەی ڕێككەوتنەكان و پەیمانناوە نێودەوڵەتییەكان و دەستوورە نیشتمانییەكان ئاماژەیان پێ كراوە.

* ئایا لە دوای ساڵی 2003 و ڕووخانی ڕژێمی بەعس، نەهامەتییە سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتییەكانی كوردانی فەیلی چارەسەر كراون؟

- وەك پێشتریش ئاماژەم پێ كرد، تاوانی زۆر گەورە و دڕندانە دژی كوردانی فەیلی ئەنجام دراون، دەرهاویشتەی خراپی ئەم تاوانانە گەورەن، یەكێك لەوانە پەڕاگەندەبوونە لە تاراوگە و دەوڵەتان، بێبەشبوونە لە هەلی خوێندن، كاریگەری ئابووریی زۆر گەورەش هەیە، لەبەر ئەوەی موڵك و ماڵیان لەدەست داوە و دەستی بەسەردا گیراوە، ناسنامەی نیشتمانییان لێ زەوت كراوە، ئەمە لە كاتێكدا پێشتر كوردانی فەیلی بە بڕبرەی پشتی ژیانی ئابووری لە عێراق دادەنران، ئەمە بێجگە لە ڕۆڵی كاریگەریان لە هەموو بوارەكانی كۆمەڵایەتی و كەلتووری لە عێراقدا، هەر بۆیە ئەم تاوانی كۆمەڵكوژییەی دژی كوردانی فەیلی ئەنجام دراوە، لە ئێستا و ئایندەشدا دەرهاویشتەی زۆر نەرێنیی سیاسی و كەلتووری لەسەر ژیانی كوردی فەیلی دەبێت. بەڵام لە دوای ساڵی 2003 لەگەڵ ئەوەی زۆر بڕیار دەرچوون كە دەكرێت، بڵێین تارادەیەك وێژدانی تێدا بوو بەرانبەر ئەو غەدرانەی لە كوردی فەیلی كرابوون، بەڵام ئەم هەوڵانە بە هۆی ئەو بارودۆخەی عێراق تێی كەوت و بۆ ماوەی چەند ساڵێك ڕووبەڕووی شاڵاوێكی دڕندانەی تیرۆریستان بووەوە، ئەمەش هەموو توانای وڵاتی ئیفلیج كرد و بۆ چەندین ساڵ بارودۆخێكی ناسەقامگیری لە سەرتاسەری عێراق دروست كرد، بۆیە هەوڵەكانیش بۆ گێڕانەوەی مافەكانی كوردی فەیلی بەرهەمێكی ئەوتۆی نەبوو، ئەمە بێجگە لەوەی كە چەندین كەسی شۆڤێنی بەعسی كە بیروبۆچوونی نەخۆشیان هەیە و دووبارە گەڕانەوە ناو دامەزراوەكانی دەوڵەت، ئەمانە بوونەتە ئاستەنگ بۆ گێڕانەوەی مافی كوردانی فەیلی، لایەنێكی دیكە دەستتێوەردانی گەورەی لایەنە سیاسییەكانە بە بیانوونی بەرگریكردن لە مەزڵوومییەتی كوردی، ئەمەش بووە بەشێك لە بەربەستەكە، ئەوجا بە مەبەست، یان بێ مەبەست، بوونە هۆكاری نەبوونی یەكڕیزیی كوردی فەیلی و قووڵكردنەوەی ناكۆكییەكان لەنێوان كوردانی فەیلیدا، ئەمەش هەوڵەكانی كوردی فەیلی لە ئاستی داواكارییەكان لاواز كرد و نەیانتوانی مەرجەعییەتێكی بەهێز بۆ ئەم مەبەستە پێكبهێنن، ئەم هۆكارانە بوونە ڕێگر كە نەتوانین بەرەوپێشەوەچوونێكی جددیمان هەبێت و ئەو كاریگەرییە نەرێنییانە لاببەین كە كوردی فەیلی بە دەستیانەوە دەناڵێنێت.

* ڕەنگدانەوەی پرۆسەكانی كۆمەڵكوژی دژی كوردی فەیلی لەسەر ئاستی عێراق و كوردستان چی بووە؟ ئایا ئەو ئەركانە چین كە پێویستە  دەسەڵاتی فیدڕاڵی بەرانبەر كوردی فەیلی بیانگرێتەبەر؟

- پێموایە بە شێوەیەكی زمنی لە قسەكانی پێشوومدا وەڵامی ئەم پرسیارەم دابێتەوە، بەڵام ئەوەی دەبیت ئاماژەی پێ بكەم، ئەوەیە كە كوردی فەیلی وەك نەتەوە كوردن، وەك مەزهەب شیعەن، ئەمە سەرباری ئەوەی زۆربەیان مەدەنی و شارنشینن و یەكێكن لە دانیشتووانە هەرە دێرینەكانی بەغدا و شارەكانی دیكە، هەر بۆیە لەسەر ئینتیمای نەتەوەیی و مەزهەبی چەوسێندراونەتەوە، ئەمە بێجگە لە فرەیی فیكر و كرانەوەیان بەسەر هەموواندا، بە جۆرێك كوردی فەیلی بوونەتە ڕایەڵەیەكی كۆمەڵایەتی و هەموو پێكهاتە سەرەكییەكانی گەلی عێراق پێكەوە گرێ دەدەنەوە و، دەبنە بنەمایەكی سەرەكی بۆ پێكهێنان و یەكگرتوویی ناسنامەی نیشتمانی عێراقی، هەر بۆیە دەبوو، ئەم تایبەتمەندییە لەسەر هەموو لایەنە عێراقییەكانی فەرز بكردایە، كە كاربكەن بۆ پشتگیری لە كێشەی كوردی فەیلی، ئەم پشتگیرییە دەبووە پشتگیری بۆ عێراق و عێراقییەكان بە هەموو ئینتماكانیەوە و بە بێ ئەوەی سەیری ئینتیمای تەسك بكرێت، لەم بوارەدا كوردانی فەیلی لە توانایاندا هەیە، ڕۆڵێكی گرنگ و سەرەكی بگێڕن بۆ كۆكردنەوەی هەموو لایەنە جیاواز و پێكناكۆكەكانی عێراق، بەڵام بەداخەوە ئەم ئاراستەیەمان لەلای هەموو لایەنەكان بە بێ جیاوازی نەدی.

* ئایا ئەولەوییەتی كوردی فەیلی ئینتیمای نەتەوەییە، یان ئینتیمای مەزهەبی؟

- لە نێوان ئینتمایی نەتەوەیی و مەزهەبی، یەكێكیان هەڵنابژێردرێت، لەبەر ئەوەی ئەم ئینتیمایانە لەگەڵ مرۆڤ و ژینگە و كۆمەڵگە كە تیایدا لەدایك دەبێت، دروست دەبن، هەر بۆیە نەتەوەیەك، یان گردبوونەوەیەكی مرۆیی لەسەر ئەم زەمینە بوونی نییە، بە بێ ئینتیمایەكی ئایینی و مەزهەبی، یان فیكری، هەموو ئەمانە بە دیدی من دەبێت ڕێزیان لێ بگیرێت، بۆ ئەوەی پێكەوەژیانی ئاشتییانە دروست بكەین، بۆیە هیچ بوارێك نییە بۆ ئەوەی یەكێكیان بخەیتە پێش ئەوی دیكەیان، وەك ئاشكراشە ئەو كۆمەڵگەیانەی فرەیی فیكری و نەتەوەیی و ئایینی تێدا بەرقەرارە، كۆمەڵگەیەكی دەوڵەمەندن بە فیكر و توانای ئەوەیان هەیە پێش بكەون و گەشە بكەن، زیاتر لە كۆمەڵگە داخراوەكان.

* ئایا ڕۆڵی كوردانی فەیلی لە ڕووداوە سیاسییەكانی كوردستان چۆن بووە، بەتایبەتی لە سەردەمی بارزانیی نەمردا؟ مستەفا بارزانی دوای گەڕانەوەی لە یەكێتیی سۆڤیەتی پێشوو، پەیوەندیی زۆر باشی لەگەڵ كوردانی فەیلی هەبوو، لەم بارەیەوە چ زانیارییەكتان هەیە؟

- كوردی فەیلی ڕۆڵێكی گەورەیان لە ژیانی سیاسی و فەرهەنگی و كۆمەڵایەتیی عێراقدا هەبووە، زۆربەی پارتە سیاسییەكان و جووڵانەوە سیاسییە مەدەنییەكان و تەنانەت ئایینییەكانیش لەلایەن كوردی فەیلییەوە پشتگیری كراون، كوردی فەیلی بەشێك بووە لە دامەزرێنەران و سەركردایەتیی ئەم حزبانە، ئەوەش گومانی تێدا نییە كە كوردانی فەیلی پشتیوانی بزووتنەوەی كوردی بوون بە سەركردایەتیی ڕابەر مستەفا بارزانی، دوای ئەوەی لە سۆڤیەتی پێشوو گەڕایەوە، لەمەش زیاتر پارتی دیموكراتی كوردستان لەماڵی یەكێك لە كەسایەتییەكانی كوردی فەیلی لە گەڕەكی «ئەعزەمییە» لە بەغدا دامەزراوە و كوردانی فەیلی لە دامەزرێنەرانی ئەم پارتەن لەگەڵ ڕابەر مەلا مستەفا بارزانی.

* ڕاسپاردە و دیدت بۆ هاوكاریی كوردانی فەیلی چییە؟

- هیودارم كوردانی فەیلی ڕیزەكانی خۆیان یەك بخەن، ئەولەوییەت بدەن بە چارەسەركردنی نەهامەتییەكانیان و ڕۆڵی مێژوویی خۆیانیان لە عێراقدا بۆ بگەڕێتەوە و پشتگیری لە كێشەی خۆیان بكەن، بۆ ئەوەی بتوانن ڕۆڵێكی ڕاستەقینە و كاریگەر لە بونیادنانی عێراقێكی نوێ بۆ بەرژەوەندیی هەموان بگێڕن.

* سەرۆك مسعود بارزانی بایەخی زۆری بە چارەسەری بارودوخی كوردانی فەیلی داوە، ئایا هەڵوێستی كوردی فەیلی لە دووبارە زیندووكردنەوەی كەیسی ژینۆسایدی كوردی فەیلی لە لایەن سەرۆك بارزانی چۆنە، بەتایبەتی دوای گرێدانی كۆنگرەی ژینۆسایدی كوردی فەیلی لە هەولێر؟

- ڕابەر مسعود بارزانی پشتیوان و داكۆیكاری مافەكانی كوردی فەیلی بووە و لە كۆنگرەی ئەم دواییەی «ژینۆسایدی كوردی فەیلی» كە لە هەولێر بەڕێوە چوو بە ئامادەبوونی شەخسی سەرۆك بارزانی، ئاماژەیەكی بەخشندانەی بەڕێزیان بوو بەرانبەر كوردی فەیلی، ئومێدەوارم هەوڵ و كارەكان بەردەوام بن، بۆ ئەوەی ئەو ڕاسپاردانە جێبەجێ بكرێن، كە لەو كۆنگرەیەدا دەرچوون.

* بەو سیفەتەی جێگری یەكەمی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقیت، بۆچی كێشەكانی نێوان هەرێم و حكومەتی فیدڕاڵی چارەسەر نابن، بەتایبەتیش كێشەی بودجە و یاسای نەوت و گاز؟ ئایا كاریگەریی هێزێكی دەرەكییە كە ئەو ڕێككەوتنەی ناوێت؟

- پێش ئەوەی باس لە هەر دەستتێوەردانێكی دەرەكی بكەم لە كێشەكانی نێوان حكومەتی هەرێم و حكومەتی فیدڕاڵی، دەڵێم كێشەكە ناوخۆییە و مەبەستیشم لەوەی كە دەڵێم ناوخۆییە بە مانای وشە ناوخۆییە. كێشە و ناكۆكی لە ناو هەرێم و لە ناو لایەنەكانی عێراقی لە حكومەتی فیدڕاڵیدا هەیە، سەرەنجامیش كێشەكان وێڕای فرەجۆرییان، كێشەی ناو یەك ماڵن، هەر بۆیە ئەگەر نییەتی ڕاستگۆیانە هەبێت، بۆ ئەوەی بناغەی ئەم ماڵە بەهێز بكرێت و ناكۆكییەكان تێپەڕێندرێن، ئەوا گومانی تێدا نییە، ئەو هەلانە دروست نابن، خەڵكی دیكە دەست بخاتە ناو كاروبارەكانمانەوە.

* گرنگیی هاوپەیمانیی كورد و شیعە لە پێكهێنانی حكومەتی عێراقیدا چییە؟

- زۆر گرنگە پەیوەندیی نێوان پێكهاتەكانی گەلانی عێراق پتەو بكرێن، بەتایبەتی ئەوانەی ڕووبەڕووی زۆرداریی ڕژێمی پێشوو بوونەتەوە، ئاشكراشە كە ڕژێمی پێشوو زوڵمی لە هەمووان كردووە و ماف و ئازادیی هەمووانی پێشێل كردووە، بۆیە زۆر گرنگە پەیوەندییەكی تۆكمە لە نێوان پێكهاتەكانی گەلانی عێراق دروست بكرێت، بۆ بونیادنانی عێراق و یەكخستنی بیروبۆچوونەكان، بۆ ئەوەی ژینگەیەك بێتە ئاراوە، توانای بونیادنانەوە و بەرەوپێشەوەچوون و پێكهێنانی حكومەتێكی بەهێزی هەبێت، كە بتوانێت لە بەردەم ئەو تەحەددییانە ڕابوەستێت كە ڕووبەڕووی دەبێتەوە.

* ئایا دەرچوونی یاسای نەوت و گاز، كێشەی نێوان هەرێم و بەغدا چارەسەر دەكات؟

- دەركردنی یاسا و پەسەندكردنی و جێبەجێكردنی دۆخێكی ئەرێنییە، گومانیشی تێدا نییە كە ڕۆڵی هەر یاسایەك ڕێكخستنی كاروبارەكانە بەو ئاراستەیەی كە گەرەنتی مافەكان دەكات و ئاژاوە دوور دەخاتەوە، ئەوجا لە هەر كوێیەك بێت. هەروەها بوونی زیاتر لە یەك یاسا دەبێتە هۆكاری كێشەی زیاتر و قوڵبوونەوەی زیاتری كێشەكان، بە جۆرێك هەر لایەك خۆی لەسەر هەقە بەپێی یاساكە و، هەندێك جاریش بۆ ئەمە پشت بە دەستوور دەبەسترێت، بۆیە من پێموایە ڕێككەوتن لەسەر یەك یاسا كە هەموو عێراقییەكان لەسەری ڕێك بكەون، باشترین چارەسەرە.

* ئایا هەڵوێستی سەرۆكایەتیی پەرلەمان لەسەر ڕووداوەكانی ئەم دواییەی كەركووك چۆن بوو؟

- ڕووداوەكانی ئەم دواییە لە كەركووك دەرهاویشتەی كۆمەڵێك ناكۆكی بەردەوامە و بەسەر یەكدا كەڵەكە بوون، بەداخەوە بەبێ چارەسەریش ماوەتەوە، پەرلەمانی عێراقی شاندی لێژنە پەرلەمانییەكانی ناردە كەركووك بۆ ئەوەی بە شێوەیەكی مەیدانی لە ڕاستییەكان بكۆڵنەوە و چارەسەر بۆ كێشەكانی ئەم دواییە دابنێن، پشتیوان بەخوا ئەم هەوڵانە دەگۆڕین بۆ خێر و ڕەزامەندیی هەموو پێكهاتەكانی كەركووك.