ئەوەی ئێستا لە عێراقدا ڕوو دەدات، فشار و مانۆڕێكی سیاسییە لە بەرگی بابەتە دارایی و ئابوورییەكاندا

 

 

فشارەكانی عێراق لە ڕووی نەوت و دارایی و ئابوورییەوە لە مانۆڕێكی سیاسی زیاتر هیچی دیكە نییە، پاشگەزبوونەوەی لایەن سیاسییەكانی عێراق لە ناوەڕۆكی فیدڕاڵی و ئەو بنەمایانەی عێراقی نوێی لەسەر دامەزراوە، هۆكاری سەرەكیی هەموو ئەو قەیران و كێشانەیە كە هەرێمی كوردستان تووشی دەبێت. بۆ قسەكردن لەسەر ئەم بابەتە و چەند پرسێكی دیكە، چەند پرسیارێكمان ئاراستەی دكتۆر ئاراس خۆشناو سەرۆكی سەنتەری زانیاری و لێكۆڵینەوەی ستراتیژیی كوردستان كرد و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گۆڤاری گوڵانی دایەوە.

 

 

* بڕینی بەشە بودجەی هەرێمی كوردستان و برسیكردنی خەڵكی كوردستان لە دوای بڕیاری دادگای ناوبژیوانیی پاریس و ڕێگرتن لە هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان، چ مەبەست و ئەجیندەیەكی لەپشتەوەیە؟

- گەمارۆی ئابووری و برسیكردنی خەڵكی كوردستان بەشێكە لەو بەرنامە داڕێژدراوەی كە لەلایەن بەناو هاوبەشەكانمانەوە لە عێراقدا بەرنامەی بۆ دانراوە، تەنانەت لە پشت ئەوانیشەوە خەڵكانێكی دیكەش هەن، چاویان بە پێشكەوتنەكان و سەقامگیری و حكومەتی هەرێمی كوردستان هەڵنایەت، بڕیارەكەی دادگای ناوبژیوانیی پاریس بۆ ڕێگری لە هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان بە لەمپەرێكی گەورەی ئەم بەرنامە داڕێژدراوە دادەنرێت، تاوەكو هەرێمی كوردستان لە ڕووی ئابوورییەوە لاواز بكرێت و دواتر بە بیانوو و پاساوی جۆراوجۆرەوە ماف و شایستە داراییەكانی لێ ببڕدرێت و ئاستەنگی بخرێتە بەردەم، ئەم هەنگاوە دوژمنكارییە بابەتێكی چاوەڕوانكراو بوو، چونكە كۆی گشتی لایەنە سیاسییەكانی عێراق بە زۆرینەی سیاسەتمەدارانی شیعە و سوننەوە، پەشیمانبوونەوەیەكی تەواویان لە كۆی پرۆسەی سیاسیی عێراق و فیدڕاڵییەت هەیە، زۆر دەمێكە ئەمەیان نەشاردووەتەوە و بە ڕاشكاوانە باسیان كردووە، بگرە پاشگەز بوونەتەوە لە هەموو ئەو ڕێككەوتنانەی لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان كردوویانە و بڕوایان بەو دەستوور و بنەمایانەی تەوافوق و شەراكەتیش نەماوە، كە دەوڵەتی فیدڕاڵی لەسەر دروست بووە، لە لایەكی دیكەوە سیاسەتمەدارەكانی شیعە و سوننە فشارێكی زۆریان لە شەقامی عێراقەوە لەسەرە، بەوەی چۆن هەرێمی كوردستان بەو بەشە بودجە و توانا كەمەی كە هەیەتی توانیویەتی بگاتە ئاستی ئەو پێشكەوتن و بەرەوپێشچوون و سەقامگیری و ئاسایشە باشە، ئەم گۆڕانكاریی و پێشكەوتن و خۆشگوزەرانییەی هەرێمی كوردستان تا ڕاددەیەكی زۆر لای زۆرینەیەكی سیاسەتمەداران جێگای قبووڵكردن نییە، بۆیە لایەنە عێراقییەكان سەرقاڵی هەناردەكردنی قەیرانەكانن تاوەكو زیان بە هەرێمی كوردستان و خەڵكەكەی بگەیەنن و جیاوازییەكان لەگەڵ ناوچەكانی ناوەڕاست و خوارووی عێراق كەم بكەنەوە.

سەردانەكەی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ جێگر و شاندەكەی بۆ بەغدا و، كۆبوونەوەی لەگەڵ بەرپرسانی حكومەت و سەرۆكی كۆمار و سەرۆكی پەرلەمان و سەركردە سیاسییەكانی عێراق و، بوونی یەكدەنگی و تەبایی لە نێوان لایەنە سیاسییەكانی كورد لە بەغدا، ئومێدبەخشە و چاوەڕوانیی ئەوەی لێ دەكرێت ناردنی قەرز بۆ مووچەخۆرانی هەرێمی كوردستان بگۆڕدرێت بە سولفە و، لێكتێگەیشتنی باشی لێ بكەوێتەوە و سەرۆكی حكومەت ئەوەشی ڕاگەیاند كە دوو پێشنیاری درێژخایەن و كورتخایەنی خستووەتە ڕوو بۆ ئەوەی شایستەداراییەكانی خەڵكی كوردستان دابین بكرێت.

*  حكومەتەكەی محەمەد شیاع سوودانی كە بەرهەمی ڕێككەوتنی لایەنە سیاسییەكانی ناو هاوپەیمانیی بەڕێوەبردنی دەوڵەتە، لەسەر بنەمای كۆمەڵێك ڕێككەوتن دروست بووە، پرسیار ئەوەیە ئایا دروستكردنی ئەم هەموو قەیران و گرفتانە بۆ هەرێمی كوردستان لە ژێر فشار و پاڵەپەستۆدایە، یان دابەشكردنی ڕۆڵی ئەكتەرەكانی ناو پرۆسەی سیاسیی عێراقە؟

- خۆدزینەوە لە بەڵێنەكان و جێبەجێ نەكردنی ڕێككەوتنەكان لە مانۆڕێكی سیاسی زیاتر هیچی دیكە نییە، بە ڕاددەیەك ڕێككەوتنەكان بوونەتە مەرەكەبی سەر كاغەز، تەنانەت ڕێككەوتنی ژێر بە ژێر لە نێوان وڵاتانی ناوچەكە لە دژی هەرێمی كوردستان هەیە، ئەوەتا لە مەسەلەی ڕێگریكردن لە هەناردەكردنی نەوتی هەرێم بە دووری نازانم ڕێككەوتنی ژێر بە ژێر لە نێوان عێراق و توركیادا هەبێت، كاتی ئەوە هاتووە بە پاڵپشتی و هاوكاریی هاوپەیمانەكان بەتایبەتی ئەمریكا، فشار دروست بكرێت بۆ ڕاستكردنەوەی پرۆسەی سیاسی و جێبەجێكردنی ڕێككەوتنەكان، لە ڕێككەوتنی لایەنە سیاسییەكانی پێكهێنەری بەڕێوەبردنی دەوڵەت لەسەر پێنج خاڵی سەرەكی ڕێككەوتبووین، كە بابەتە سەرەكییەكان لە عێراقدا بە (تەوافوق و شەراكەتی ڕاستەقینە و هاوسەنگی) دەبێت، هەر لە ماددەی 140ی دەستوورەوە تاوەكو جێبەجێكردنی ڕێككەوتنی شنگال و گەڕانەوەی بارەگاكان و بودجە و دامەزراندنی ئەنجومەنی ئیتحادی و داڕشتنەوەی یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی بە هاوبەشی و چەندین بابەتی دیكە، هەموو ئەم خاڵانە لە ڕێككەوتنی ستراتیژیی هاوپەیمانێتی بەڕێوەبردنی دەوڵەت ئاماژەی پێ كراوە، كاتێك كابینەكە دامەزرا، لە كارنامەی محەمەد شیاع سوودانی بەشێكی زۆری ئەو ڕێككەوتننامەیە لە ناو كارنامەكەدا جێگیر كرا و، دواتر لەگەڵ مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان گەیشتنە لێكتێگەیشتنێكی هاوبەش و ڕێككەوتن واژوو كرا و، لەسەر میكانیزمی مامەڵەكردن لەسەر پرسی نەوت و غاز تا دەرچوونی یاسای نەوت و غازی فیدڕاڵی بە هاوبەشی، دەبێت پشكی هەرێم لە بودجە بنێردرێت. هیوادارم دوای ئەم سەردانەی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان و گفتوگۆكردن لەسەر پرسەكان و ڕێگەچارەسەرەكان، چیتر ئەم مانۆڕە لە ناو حكومەت و لە پەرلەماندا نەكرێت و پرسەكە بە ئاقارێكی دیكەدا نەبرێت .

* ئەگەر باسی یاسای نەوت و غاز و یاسای ئەنجومەنی ئیتحادی و زۆر یاسای دیكە بكەین، كە لایەنە سیاسییەكانی عێراق و پەرلەمانتارانی لایەنە سیاسییەكانی شیعە و سوننە بە ئیجتیهادی خۆیان دەڕواننە پرسەكە، ئایا لەم حاڵەتەدا كورد چی بكات تاوەكو لەم مانۆڕە سیاسییە دەربازی ببێت؟

- كاتێك عەقڵییەت بەرەو مەركەزی بچێت و پاشگەزبوونەوە لە بنەماكانی فیدڕاڵییەتدا هەبێت، ئەوا بێگومان زۆر پڕۆژە یاسای دیكەی هاوشێوەی بودجە بەلاڕێدا دەبرێت، تەنانەت دوای دەرچوونی یاسای بودجەی گشتی و وێڕای ئەو هەموو سەرنج و تێبینی و غەدرەی لە كورد كرا، كەچی لە كاتی جێبەجێكردنیشیدا دەیان بیانوو و پاساوی نابەجێ دەهێنرێتەوە و پابەندی ئەو بڕیار و پڕۆژە یاسایانەش نابن، كە خۆیان دەریان كردووە، ئەوەتا ئێستا بە ئێمە دەڵێن مانگانە 500 ملیار دینارتان بە قەرز دەدەینێ، لە كاتێكدا ناوی قەرز بۆ مەسەلەی بودجە كفرێكی داراییە، خۆ دەكرێت وەزارەتی دارایی پێشینە (سلفة) بدات نەوەكو قەرز، هەروەكو لە دوای سەردانەكەی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان چاوەڕوان دەكرێت ئەم بابەتە چارەسەر بكرێت، ڕاستە تا ڕاددەیەك محەمەد شیاع سوودانی تا ئێستا پابەندە بەو لێكتێگەیشتن و ڕێككەوتنانەی كە هەیە، بەڵام ڕەنگە هێز و توانای ئەو هەر ئەوەندە بێت، هەرچەندە نابێت ئەوەش لە یاد بكەین، كە سوودانی كاندیدی لایەنێكی سیاسیی شیعەی نزیك لە ئێرانە و ئەگەر هاتە سەر هەڵبژاردن لە نێوان قسەكانی ئێمە و بۆچوونەكانی ئەوان، ئەوا بە تەئكید قسەی ئەوان هەڵدەبژێرێت، ئەوەتا خۆ ئەگەر مانگانە 500 ملیار دینارمان بۆ بنێرن، ساڵانە شەش تریلیۆن دینار دەكات لە كۆی لە 12،68%ی 200 تریلیۆن دینار كە دەگاتە لە 3%ی خەرجیی گشتیی عێراق، لە بودجەی ساڵانەی 2023 و 2024 و 2025ی عێراق داهاتی نانەوتی عێراق 17،3 تریلیۆن دینارە مانگانە، لە كاتێكدا داهاتی نانەوتی كوردستانیان بە 320 ملیار دینار داناوە و هێشتا دەڵێن كەمە، كە دەگاتە 25%ی كۆی داهاتی نانەوتی عێراق، لە كاتێكدا هەرێمی كوردستان 8%ی وەرگرتووە كە12،67%، كەچی هێشتا بیانوو دەگرن و شەڕی دیكەمان پێ دەفرۆشن، ئەمە لە كاتێكدا تەنیا داهاتی ئوم قەسر پێنج هێندەی هەموو خاڵە سنوورییەكانی كوردستانە، ئەوەی لە عێراق ڕوو دەدات و وەزیری دارایی عێراق ئیدعای بۆ دەكات، هیچ بنەمایەكی دارایی نییە و تەنیا قسەیە و نیوەی ئیستحقاقاتی كوردستانیان نەداوە، ئێستا دەبێت هەرێمی كوردستان بە لانی كەم مانگانە تریلیۆن و 370 ملیار دیناری بدرێتێ، خۆ ئەگەر ئەو 312 ملیارەی داهاتی نانەوتی لێ دەربهێنیت، ئەوا زیاتر لە یەك تریلۆن دینار دەكات، كەچی هێشتا ئەوان لە داهاتی ناوخۆ دەڵێن هەمووی بۆ من و تەنیا لە نیوەی داهاتی گومرگەكانت دەدەمەوە، ئەم حەق و حیسابە لە هیچ بنەمایەكی دارایی فیدڕاڵیدا نییە.

سەبارەت بە مەلەفی نەوت عێراق بە ناوی پەرەپێدانی نەوت، لە ماوەی 15 ساڵ لە نەفەقاتی سیادی 180 ملیار دۆلاری خەرج كراوە، بۆ پێدانی موستەحەقاتی كۆمپانیاكان و پاڵپشتیكردنی كەرتی نەوت، بێ ئەوەی یەك دۆلار لە پشكی هەرێمی كوردستان لەم نەفەقاتی سیادییە بدات، ئەمە وێڕای ئەوەی مانگانە یەك ملیۆن بەرمیل نەوتی عێراق دیار نییە، لە كاتێكدا هەرێمی كوردستان تەنیا بەپێی ئەو گرێبەستانەی كە بە هاوبەشی كردوونی لەگەڵ كۆمپانیاكان لە بەرانبەر بەشێك لە نەوتەكە پارەیەكی زۆر كەمتری خەرج كردووە، ناوەند هەموو هەوڵێكی بۆ دەستپێنەكردنەوەی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستانە، تاوەكو فشارەكانی كاریگەریی قورسیان لەسەر خەڵكی كوردستان و شكاندنی شكۆی هەرێم هەبێت، خۆ ئەگەر لەسەر حیسابی بەرژەوەندیی ئابووریی هەموو گەلانی عێراقیش بێت، بۆیە بەپێی خودی یاسای بودجەی عێراق، دەبێت جارێكی دیكە نەوتی كوردستان هەناردەی دەرەوە بكرێتەوە، لەمەشدا دەبێت هاوپەیمانەكان و ئەمریكا تێكەڵ بەم بابەتە بكرێن، چونكە بەرزكردنەوەی مەرج و داواكارییەكانی توركیاش بۆ هەناردەكردنەوەی نەوت جێگەی گومانە و داوای قەرەبووكردنەوەی ماوەی ڕاوەستانی هەناردەكردنەوەی نەوت و ڕاوەستانی هەناردەی نەوت لەو ماوە زۆرە و تێچوونی چاككردنەوەی بۆریی نەوت و چەندین قەرەبووی دیكەی كردووە، كە وای لێ دێت، لە بری ئەوەی توركیا ملیار و 900 ملیۆن دۆلار بداتە عێراق و پێشتر 500 ملیۆن دۆلاری عێراق قەرزاری توركیا بووە، واتا لە ئێستادا دەبێت توركیا ملیار و 400 ملیۆن دۆلار بداتە عێراق، كەچی توركیا مەسەلەی قەرزاری عێراق و قەرەبووی هەناردەنەكردنی نەوت و تێچوونی چاككردنەوە و دەیان بابەتی دیكەی هێناوەتە پێش و لە دادگای كۆڵۆمبیا لە ویلایەتی واشنتۆن دی سی لە ئەمریكا سكاڵاشی دژی عێراق تۆمار كردووە و، داوای 956 ملیۆن دۆلار دەكات، خۆ ئەگەر داواكارییەكانی دیكەشی لەسەر دابنێین، ئەوا بەو حیسابە دەبێت عێراق قەرەبووی توركیا بكاتەوە.

* باس لەوە دەكرێت لە عێراقدا بڕیارەكان لە نێوخۆدا دەدرێت و لە دەرەوەی سنوورەكان پلانی بۆ دادەڕێژدرێت، ئایا تاچەند ئەجندەی دەرەكی بۆ لاوازكردنی پێگەی هەرێمی كوردستان ڕۆڵی هەیە؟

- بەپێی ئەو لێكۆڵینەوە و دیراسەت و زانیارییانەی سەنتەری لێكۆڵینەوەی ستراتیژیی كوردستان، دژایەتیكردنی حكومەتی هەرێمی كوردستان و لاوازكردنی پێگەی هەرێم و برسیكردنی میللەتی كورد پیلان و قووڵاییەكی ستراتیژی هەیە، كە بەداخەوە گەورەترین كەلێن و درز كە لێوەی فشارەكان زیاد بكەن، نەبوونی یەكڕیزی و تەبایی نێوان هێزە سیاسییەكانی كوردستانە، بەتایبەتی ناكۆكیی نێوان پارتی و یەكێتی، ئەمە لە كاتێكدا كورد كێشەی خاك و جێبەجێنەكردنی ماددەی 140 و چارەسەركردنی كێشەی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی هەیە. ئەوەی بەغدا دەیكات، پاڵەپەستۆ و مانۆرێكی سیاسییە لە بەرگی فشارە دارایی و ئابوورییەكاندا، بۆ كەمكردنەوەی ئەم هەموو فشار و پاڵەپەستۆ و گەمارۆیانە سەرۆك بارزانی پێگەی خۆی و هەوڵە دیپلۆماسییەكانی دەست پێ كردووە و كاریگەرییەكی ئەرێنی هەبووە، بۆیە دەبێت لە قۆناغی داهاتوودا لە گەمەی سیاسیی عێراق دژ بە كورد، زۆر وریا بین و پشێوی و ئاژاوەمان بۆ نەنێننەوە و بەهەموو فشارەكانی بەغدا ڕازی نەبین، ئەم خۆڕاگرییەش پاڵپشتی و یەكڕیزیی لایەنە سیاسییەكانی كوردستانی پێویستە تاوەكو خەڵكی كوردستان و مووچەخۆران زیاتر فشار نەخرێتە سەریان.