بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان و ئالوودەبوونی، بە تیرۆری سەردەم ناو دەبرێت، یەكێك لە مەترسییەكانی بەكارهێنانی ئەم ماددە هۆشبەرانە تێكچوونی شیرازەی خێزان و كۆمەڵگە و ڕاكێشانە بەرەو زیانگەیاندن بە تەندروستی و لادانی ڕەفتار و دواتر زیانگەیاندن بە دەوروبەرە. ئامار و داتاكانی ژمارەی ئەو كەسانەی ماددە هۆشبەرەكان بەكار دەهێنن لە هەرێمی كوردستان لە هەردوو ڕەگەزی (نێر و مێ) و لە ناو نەوجەواناندا زەنگێكی مەترسیدارە، بەتایبەتی دوای ئەوەی لە كۆی 5103 زیندانی سزادراوی ناو چاكسازییەكانی گەوران و ئافرەتان 1038 سزادراوی ماددەی هۆشەبەر بە بازرگانیكردن و بەكارهێنانی لە هەردوو ڕەگەزی (نێر و مێ) هەیە، لەم ژمارەیەش 589 كەسیان بە تاوانی بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان سزا دراون، لە نێویاندا ژمارەی ئەوانەی بەكارهێنەرن ڕووی لە هەڵكشان كردووە.

ئەگەر سەیری ئامارەكانی ناو عێراق بكەین، ئەوا تەنیا لە 6 مانگی ئەمساڵ (2023) زیاتر لە 1000 كەس لە عێراق دەستگیر كراون و ڕاپێچی زیندانەكان كراون، بەمەش لە عێراقدا ژمارەی بەكارهێنان و بازرگانیكردن بە ماددەی هۆشەبەر بۆ نزیكەی 8000 كەس بەرز بووەتەوە. خۆ ئەگەر باسی وڵاتانی دەوروبەر بكەین كە تێكەڵاوبوونی لەگەڵ كۆمەڵگەی هەرێمی كوردستان زۆرە، ئەوا ژمارەكە بۆ چەندین هێندە بەرز بووەتەوە، بەتایبەتی كە لە ناوچەكەدا لە ئەفغانستان و ئێرانەوە بڕە ماددەیەكی زۆری هۆشبەر بۆ بازرگانیكردن بە هەرێمی كوردستاندا تێپەڕ دەبێت و تەنانەت لە ئێستادا بووەتە بازاڕێك بۆ ساغكردنەوە و بەكارهێنانی.

لە ژمارەكانی پێشووی گۆڤاری گوڵاندا وەزیری تەندروستی و ژمارەیەك لە دادوەر و شارەزا و كەسایەتیی ئەكادیمی و توێژەری كۆمەڵایەتی و بەرپرسانی چاكسازییەكان، لە بازنەی گفتوگۆ و دیمانەكانماندا جەختیان لەسەر مەترسیی ئالوودەبوونی گەنجەكان بە هەردوو ڕەگەزی (نێر و مێ ) كردەوە، لەم ژمارەیەی گۆڤاری گوڵانیشدا تیشك دەخەینە سەر لایەنێكی دیكەی ئەم دۆسێیە، ئەویش چارەسەركردنی گەنجە تووشبووەكانە كە ئالوودەی بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەر بوون، لە ناو چاكسازییەكانیشدا لەبری ئەوەی چارەسەر بكرێن، ڕووبەڕووی زیندانیكردن بوونەتەوە و لە قوربانییەوە بوونەتە تاوانبار، لە بری ئەوەی چارەسەر وەربگرن و بكرێنەوە تاكێكی ئاسایی، زیاتر تێكەڵ بە جیهانێكی تاوان و تاوانكاری بوون، لە كاتێكدا لە یاسای نوێی ماددە هۆشبەرەكاندا كەسێك ئارەزووی چارەسەركردنی هەبێت، وەكو تاوانبار سەیر ناكرێت و دەبێت لەژێر سەرپەرشتیی پزیشك و كادیری شارەزادا چارەسەر بكرێت. بۆ قسەكردن لەسەر دۆسێی چارەسەركردنی ئالوودەبووان بە ماددە هۆشبەرەكان، گۆڤاری گوڵان دیدارێكی لەگەڵ دكتۆر ئەفرام محەمەد حەسەن پسپۆڕی نەخۆشییە دەروونییەكان و شارەزا لە بواری چارەسەریی ئالوودەبووانی ماددە هۆشبەرەكان كرد، لێرەدا پوختەی قسەكانی بڵاو دەكەینەوە.

 

 

* بەو پێیەی پسپۆڕایەتی و شارەزاییەكی باشت لە نەخۆشییە دەروونییەكاندا هەیە و، هاوكات شارەزایت لە چارەسەری ئالوودەبووان و بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكانیش هەیە، كە زۆربەی جار گەنجەكانمان بۆ خۆئارامكردنەوە لە بارودۆخ و ژینگەیەكی خراپدا پەنای بۆ دەبەن، كەچی ڕووبەڕووی دۆخێكی نەخوازراوی خراپتر دەبنەوە، ئایا مەرجە كەسی تووشبووی بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان نەخۆشێكی دەروونی بێت؟

- كێشەی ئالوودەبوون و هەڵكشانی بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان مەترسی و هەڕەشەیەكی گەورەیە لەسەر كۆمەڵگە و خێزان و تاك، بەداخەوە ڕۆژ لە دوای ڕۆژ بەكارهێنانی ئەم ماددە هۆشبەرانە و ئالوودەبوونی ڕووی لە زیادبوونە، سەبارەت بە پرسیارەكەشتان مەرج نییە ئەوەی ئالوودە بێت لە بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان نەخۆشیی دەروونی هەبێت، بەشێكی زۆریان خەڵكی ئاسایین و پەنایان بردووەتە بەر بەكارهێنانی ئەم ماددە هۆشبەرانە، كە بە زۆری لە ناو گەنجەكاندایە، ئەمەش بەهۆی خراپیی دۆخی ئابووری و كۆمەڵایەتی و بێكاری و هەژاری و دۆخێكی نەخوازراو و گرفتی كۆمەڵایەتی و تێكەڵبوون لەگەڵ هاوڕێ و كەسی خراپ، هەندێك جار حاڵەتی دەروونییش وا دەكات، تاك بۆ خۆئارامكردنەوە پەنا بباتە بەر ئەم ماددە هۆشبەرانە، بێگومان ماددەی هۆشبەر كاریگەریی ئارامكردنەوەی لەسەر تاك بۆ ماوەیەكی كەمە و دواتر تووشی ئالوودەبوون و گرفتی گەورە دەبێتەوە، ئەمەش هەمووی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، گەنجەكانمان بە هەر دوو ڕەگەزی (نێر و مێ) نازانن بە شێوەیەكی تەندروست مامەڵە لەگەڵ ئەو فشار و پاڵەپەستۆ و گرفتە كۆمەڵایەتی و دۆخە نەخوازراوانە بكەن، كە تووشی دەبن، هەندێك جاریش تێكەڵبوون لەگەڵ كۆمەڵگەكانی دیكە كە ڕێژەی بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان تێیدا بەرزە، یان تێكچوونی شیرازەی خێزان و لەدەستدانی كۆنتڕۆڵی باوكان و دایكان لەسەر منداڵەكانیان و هاوڕێی خراپ هۆكارن، زۆربەی گەنجان سەرەتا بە ماددە كحولییەكان، یان هەندێك دەرمانی هێمنكەرەوە دەست پێ دەكەن، كە لە سەرەتادا ڕەنگە ئەم ماددانە هەندێك ئارامبەخش بن، بەڵام دواتر ڕوو لە زیادبوون دەكات و دەبێتە ڕۆژانە و بەرەو ئالوودەبوون دەچێت. ئێمە وەكو پسپۆڕ و شارەزا لە ڕوانگەی زانستی پزیشكییەوە بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان هەروەكو چۆن نەخۆشیی خەمۆكی و شیزۆفرینیا بە نەخۆش دادەنێین، بەو شێوەیە بە كەمێك جیاوازییەوە ئالوودەبوون بە ماددە هۆشبەرەكان بە نەخۆشییە دەروونییەكان دادەنێین.

* لە قسەكانتدا ئاماژەت بە دۆخی نەخوازراوی گەنجان و قوربانی و تووشبوون و هۆكارەكانی ئالوودەبوون بە ماددە هۆشبەرەكانت كرد، تەنانەت ئەمەش وەكو نەخۆشییەكی دەروونی لە ڕوانگە زانستییەكەیەوە دادەنرێت، كەواتە نابێت ئەمانە بەو شێوەیە وەكو سزادراو و تاوانكار مامەڵەیان لەگەڵ بكرێت؟

- سزادانی بەكارهێنەرانی ماددە هۆشبەرەكان و ئالوودەبووانی هەڵەیەكی گەورەیە و ئالوودەبوو زۆر جیاوازە لە بازرگانیكردن بە ماددە هۆشبەرەكان، لەم دوو ساڵەی ڕابردوودا گۆڕانكاری لە یاسای ماددە هۆشبەرەكاندا كراوە و جیاكاری لە نێوان بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان و بازرگانیكردنی ماددە هۆشبەرەكان كراوە، لەم یاسا نوێیەدا ئەگەر كەسێك ماددەی هۆشبەر بەكار بهێنێت، بەڵام هەوڵی چارەسەركردنی ئالوودەبوونی بە ماددە هۆشبەرەكە بدات، ئەوا هیچ دامودەزگایەكی حكومەت نییە سكاڵای لەسەر تۆمار بكات و سزای بدات، لەبەر ئەوەی ئەم كەسە لە ژێر پرۆسەی چارەسەردایە، تەنانەت ئەو سزایانەی دانراوە بڕی بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكەی دیاری كردووە و جیاوازیی زۆری هەیە لە یاسا كۆنەكە. بە شێوەیەكی گشتی من ناڵێم ئەم یاسایە 100% تەواوە و هەموو ئامانجەكانی ئێمەی پێكاوە، بەڵام كۆمەڵێك گۆڕانكاریی گەورەی تێدا كراوە و تەنانەت دەزگاكانی حكومەتیش ئەم كەسانە وەكو نەخۆشێك سەیر دەكەن، نەك وەكو كەسێكی بازرگانی ماددەی هۆشبەر تا سزای گەورە و توندی بەسەردا بسەپێندرێت.

* ئایا ئەم حاڵەتە نوێیە و ئەم یاسا نوێیە پێویستی بە دامەزراندنی سەنتەرێكی تایبەت نییە بۆ چارەسەركردنی ئالوودەبووانی ماددە هۆشبەرەكان، چونكە دوای دەرچوونی یاساكە و بەپێی ڕەچاوكردنی لایەنی زانستی ڕەنگە زۆربەی ئەو كەسانەی بەكارهێنەری ماددە هۆشبەرەكان بن و ئالوودە بوون، دواجار قوربانی بن و پێویستیان بە چارەسەركردن هەیە؟

- بەداخەوە تا ئێستا هیچ سەنتەرێكی حكوومی و ئەهلی نییە بۆ چارەسەركردنی ئالوودەبووانی ماددە هۆشبەرەكان، ئەوەی هەیە بەشێكی بچووك و چەند ژوورێكی چارەسەركردنی نەخۆشییە دەروونییەكانە، ئومێدمان زۆرە لە ئایندەیەكی نزیكدا ئەم سەنتەرانە لە پارێزگاكانی كوردستاندا بكرێنەوە، كە پزیشكی پسپۆڕی دەروونی و توێژەری دەروونی و چارەسازی دەروونی لەخۆ بگرێت، لە ئێستادا هەفتەیەك بۆ 10 ڕۆژ ئالوودەبووانی ماددە هۆشبەرەكان لە نەخۆشخانە حكوومییەكان دەخەوێندرێن، دوای ئەوەی لەشی لە ژەهراویبوونەكە پاك دەكرێتەوە، دواتر پزیشكی دەروونی و چارەسازی دەروونی هەوڵی ئەوە دەدەن بۆ جارێكی دیكە ئەو كەسە ئامادە بكەنەوە تا بچێتەوە ناو كۆمەڵگە.

*  كەواتە چارەسەركردنی ئالوودەبووان بە ماددە هۆشبەرەكان بە چەند قۆناغێكدا تێپەڕ دەبێت و كەسی نەخۆش پێویستی بە مانەوە و چارەسەركردنی درێژخایەن هەیە؟

- سەرەتا پێویستە كەسەكە ئارەزووی چارەسەركردنی هەبێت و ئامادەیی تێدا بێت، لەشی لەو ژەهرە پاك بكرێتەوە، دواتر پێویستی بە قۆناغی ڕاهێنان هەیە لە ژێر سەرپەرشتیی پزیشكی دەروونی و چارەسازی دەروونی و توێژەری كۆمەڵایەتی ڕۆڵی تێدا دەبینن، تاوەكو ئەو كەسە ئاشنا بكەنەوە بە كۆمەڵگە و ئەو كەسە بگەڕێتەوە ناو كۆمەڵگە، بۆ ئەم مەبەستەش پێویستمان بە سەنتەری چارەسەركردنی ئالوودەبووان بە ماددە هۆشبەرەكان هەیە، بەپێی ئەو یاسایەی كە دانراوە، دەبووایە لە مانگی 10ی ساڵی ڕابردوو لە هەر سێ پارێزگای هەولێر و سلێمانی و دهۆك سێ سەنتەری گەورەی چارەسەركردنی ماددە هۆشبەرەكان بكرایەتەوە، لە ئێستادا لە هیچ كام لەو سێ پارێزگایە ئەم سێ سەنتەرە نەكراوەتەوە، بڕیارە سەنتەرێكی چارەسەری ماددە هۆشبەرەكان لە هەولێر بكرێتەوە، لە سلێمانی شوێنێكی كۆنیان وەرگرتووە و نەخۆشخانەكە نۆژەن دەكرێتەوە و بەشێكی بۆ چارەسەری ماددە هۆشبەرەكان تەرخان دەكرێت، لەمەدا من بڕوام بە سەنتەری ئەهلی بۆ چارەسەركردنی ماددە هۆشبەرەكان هەیە، بەڵام لەبەر ئەوەی بڕە پارەیەكی زۆری تێدەچێت، بۆیە دەبێت حكومەت لە ڕووی داراییەوە پاڵپشتی بكات، مانەوەی كەسێك لە ناو ئەم سەنتەرانە زۆربەی جار لە مانگێك زیاتر دەخایەنێت، خۆ ئەگەر بە شێوەیەكی سادە سەیری نەخۆشێكی ئالوودەبووی ماددە هۆشەبەرەكان بكەین، تەنیا مانەوەی 10 نەخۆش بۆ دوو هەفتە لە سەنتەرێكدا نزیكەی سێ ملیۆن دینار تێچووی دەبێت و دەرمان و چارەسەری زۆری دەوێت، ئێ خۆ كەسی ئالوودەبوو بە ماددە هۆشبەرەكان هەموو كێشەكانی تەنیا بەو دوو هەفتەیە چارەسەر نابێت و بۆ چەند مانگێك پێویستی بە چارەسازیی دەروونی و توێژەری كۆمەڵایەتی هەیە، تاوەكو ئەو كەسە دەبێتەوە بە كەسێكی وەك پێش ئالوودەبوونەكەی، ئەمەش پرۆسەیەكی دیكەیە و خەرجییەكی زۆرتری پێویستە. لە وڵاتان چارەسەری ئالوودەبووانی ماددە هۆشبەرەكان ئەركێكی سەرەكیی حكومەتە و سەنتەری پێشكەوتوویان هەیە، ئەركە هەرە قورسەكانی حكومەت تەنیا دامەزراندنی سەنتەرەكانی چارەسەری ئالوودەبووانی ماددە هۆشبەرەكان نییە، هێندەی گرفتی پێگەیاندن و ئامادەكردنی كادیری تایبەت و شارەزا هەیە كە بەردەوام ڕاهێنانیان پێ بكات، بوونی سەرچاوە مرۆییەكان پێش گرفتی ئامادەكردن و كردنەوەی سەنتەر و بینایە دێت. بە شێوەیەكی گشتی ئەگەر كەسێكی ئالوودە بە ماددە هۆشبەرەكان ئارەزوو و ویستی چارەسەركردنی هەبێت، لە هەر قۆناغێكی ئالوودەبوونەكەدا بێت، ئومێدی چارەسەركردنی هەیە و قۆناغەكان بە ئاسانی تێپەڕ دەكات، هەروەكو چۆن تێكەڵبوونی بە هەمان ژینگە و هاوڕێیەتی و بارودۆخ مەترسی دووبارە تووشبوونەوەشی لێ دەكرێت.