د.مونا یوخەنا جیا لەوەی لە ساڵی 2021 بووەتە سەرۆكی دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ لە كوردستان، ئەكادیمیست و پسپۆڕە لە بواری یاسا و مافەكانی مرۆڤ و چەندین ساڵ مامۆستای یاسا بووە لە زانكۆی سەڵاحەدین و یەكێكە لە چالاكە دیارەكانی بوارەكانی مافی مرۆڤ و داكۆكیكار لە مافی پێكهاتە و ئایینە جیاوازەكان لەسەر ئاستی ناوخۆ و دەرەوەی كوردستان و، هەمیشە لەسەر پرسی لێبوردەیی و پێكەوەژیانی نێوان نەتەوە و ئایینە جیاوازەكانی كوردستان قسەی خۆی هەبووە و، هاندەرێك بووە بۆ ئەوەی باشتر یەكتری قبووڵ بكەین و پێكەوە بە یەكسانی لەم نیشتمانە بژین. لە گفتوگۆی ئەم جارەدا «ئالنگارییەكانی بەردەم سەروەریی یاسا لە هەرێمی كوردستان» بەم جۆرە بۆچوونەكانی خۆی خستەڕوو.

 

قسەكردن لەسەر «ئالنگارییەكانی بەردەم سەروەریی یاسا لە هەرێمی كوردستان» بابەتێكی لە ڕاددەبەدەر گرنگە، هەر بۆیە ئەگەر بمانەوێت لەسەر بابەتێكی هەستیاری لەم جۆرە قسە بكەین، ئەوا دەبێت زۆر بە ڕاشكاوی ڕاستیەكان بڵێین بۆ ئەوەی بتوانین چارەسەرێك بۆ ئەو ئالنگارییانە بدۆزینەوە.

سەروەریی یاسا بناغەیە بۆ بوونی كۆمەڵگە، ئەمەش واتە كۆمەڵگە بەبێ سەروەریی یاسا دەبێتە پاشاگەردانی، بەداخەوە كە گوێمان لەو داتا و ئاكامانەی ڕاپرسییەكەی «بازنەی گفتوگۆ» گرت، هەموو داتاكان ئەوەیان پیشان داین كە جۆرە ڕەشبینییەك بەرانبەر سەروەریی یاسا لە كوردستان هەیە و ڕێژەیەكی زۆر لە هاووڵاتیان ئاماژەیان بەوە كردووە كە سەروەریی یاسا لە كوردستان كێشەی هەیە.

بۆ ئەوەی قسەش لەسەر كێشەكانی بەردەم سەروەریی یاسا بكەین، ئێمە وەك یاساناس دەبێت بپرسین: «ئایا سەوەریی یاسا چۆن لە كۆمەڵگە دێتە ئاراوە؟» لێرەدا من ئەو فاكتەرانە ئاماژە پێ دەكەم كە دەبنە بناغە بۆ هێنانە كایەی سەروەریی یاسا لە هەر كۆمەڵگەیەك و بە بێ فەراهەمكردنی ئەو خاڵانە ناكرێت قسە لەسەر سەروەریی یاسا بكرێت، ئەو خاڵانەش بریتین لە:

 1- نەبوونی دەستوور، واتا ناكرێ قسە لەسەر ڕێزگرتن لە یاسا و سەروەریی یاسا بكرێت، لە سایەی نەبوونی یاسای باڵا (دەستوور)دا، كە زۆرجار ئەركی پلان و داڕشتنی سیستەمی سیاسیی وڵات لە ئەستۆ دەگرێت، هەروەها ئەو هێڵانە دەكێشێت كە ناكرێ ببەزێندرێن.

2- سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری و سەربەخۆیی خودی دادوەر، هەروەها دەستوەرنەدان لە دامەزراندنی دادوەر و پلەبەرزركردنەوەی و گرتنە ئەستۆی پۆستی باڵای وەزیفی، چونكە نەبوونی دادپەروەری و متمانەنەبوون بە دادگاكان واتا سووكایەتیكردن بە سەروەریی یاسا.

3- دەبێت دادوەر و حوكمدراو ملكەچی یاسا بن، بەڵام ئەمە لە هەرێمەكەمان نابینین، بچووكترین نموونەش بۆ ئەمە، سەرەڕای گەندەڵیی دارایی و كارگێڕی، بەڵام نابینین بە هۆی گەندەڵییەوە بەرپرسێك بدرێتە دادگا، بۆ زانیارییش دەسەڵاتەكانی ناوەند، سەرەڕای هەموو نەرێنییەكانیان، بەڵام توانیویانە كەسایەتییەكی زۆر بدەنە داگا، ئەمەش تەنیا بۆ كێشەكانی گەندەڵی نییە، بەڵكو زۆرجار دەبینین كە یاسا لەبەر خاتری كەسانێك پێشێل دەكرێت كە سەر بە لایەنی دیاركراوی سیاسی، یان كۆمەڵایەتین.

4- میدیای ئازاد و پاك و بابەتی و بێلایەن، ڕۆڵی گەورە دەگێڕێت لە جێگیركردنی سەروەریی یاسادا، بەڵام ئەوەی ئێمە دەیبینین لە بەشێكی زۆری ئەمەدا بریتییە لە میدیایەكی نابەرپرس، كە مەبەستی دەرخستنی حاڵەتەكانی پێشێلكردنی سەروەریی یاسایە، بەمەش خەڵكی بەوە دەخەنە جۆش و هانیان دەدەن بەوەی كە تەنیا پێشێلكردنی یاسا دۆخە باوەكەیە.

5- زاڵكردنی هەندێ ڕێسای ئایینی و دابونەریتی كۆمەڵایەتی و عەشایری بەسەر دەقە یاساییەكاندا، ئەمەش دەبێتە هۆی گۆشەگیركردنی ڕۆڵی یاسا لە نێو كۆمەڵگەدا.

6- بۆ ئەوەی قسە لەسەر سەروەریی یاسا بكەین لە هەر دەوڵەتێكدا، پێویستە پەرلەمان هەیبەت و قسەی خۆی هەبێت، بەڵام بەداخەوە ئەوەی لەم دواییەدا بینیمان پەرلەمانێكی لاواز بوو كە خەریكی ململانێ بوو لەنێو ئەندامەكانیدا، زۆر بە لای داڕشتنی یاساكاندا نەدەچوو، تەنانەت لاوازیی زانیارییەكانی هەندێ لە ئەندام پەرلەمانەكان لە كاتی گفتوگۆكردن لەبارەی یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژیی خێزان، كارەساتێك بوو بۆ خۆی. ئەمە وێڕای درێژكردنەوەی تەمەنی خۆی، كە وای لە خەڵكەكە كرد، بەو شێوەیە لەم پەرلەمانە بڕوانێت كە تەنیا دامەزراوەیەكە مەبەستی وەدیهێنانی بەرژەوەندیی ئەندامەكانیەتی، هەر خودی ئەمە تانەدان بوو لە هەیبەتی ئەو دەسەڵاتە گرنگە.

7- كاریگەریی زۆری حزبە سیاسییەكان لە دامەزراوەكانی هەرێمدا، چونكە پەیڕەوكردنی سیستەمی پشكپشكێنە دەبێتە هۆی ئەوەی كە ئەم دامەزراوانە ببنە ئەو لایەنانەی كە تەنیا خەریكی ململانێ و بەرژەوەندیی ئەندامەكانیان بن، لەبەرانبەر ئەمەشدا، هەبوونی لاوازیی لە ئەدا و بەرهەمدا.

8- بۆ ئەوەی قسە لەسەر سەروەریی ڕاستەقینەی یاسا بكەین، پێویستە یەكسانی لە هەلەكان هەبێت، پێویستە هاووڵاتی ماف و ئازادییە دەستوورییەكانی هەبێت، بەڵام ئەوەی هەندێ جار دەیبینین، ئەوەیە كە لێپرسینەوە لە كەسانێك دەكرێت بە هۆی ڕاوبۆچوون و قەناعەتیان، ئەمەش بەو واتایەی كە ڕێز لە یاسا ناگیرێت، كەواتە سەروەرییەكەی لاوازە.

9- ڕۆشنبیر لە هەرێمدا هەست بەوە ناكات كە ئەركێكی لەسەر شانە لە هەمبەر كۆمەڵگەكەی خۆیدا، زانكۆكانیش هەر بەم شێوەیە، ئەمەش بووەتە هۆی ئەوەی چەشنە ڕۆشنبیرێك پەیدا بن، كە ڕاستییەكان دەشێوێنن، بۆ خزمەتی لایەنەكانی خۆیان.

10- كاریگەریی واسیتە و مەحسوبییەت لەسەر هەموو كایەكانی ژیاندا، ئەمەش وای كردووە كە مرۆڤی هەژار هەست بە لاوازیی یەكسانی بكات، بۆیە ناكرێ لە حاڵەتی نەبوونی یاسادا باس لە سەروەریی یاسا بكرێت.

ئەو خاڵانەی ئاماژەم پێ كردن، هەموویان لە هەرێمی كوردستاندا بە شێوەیەك لە شێوەكان كێشەیان هەیە و پێویستیان بە ڕاستكردنەوەیە، بەتایبەتی كە ئێمە ماوەی زیاتر لە 30 ساڵە خۆمان خۆمان بەڕێوە دەبەین و هەتا ئێستا نەمانتوانیوە دەستوورێك بۆ خۆمان بنووسینەوە، دەستوورێك كە ببێتە چوارچێوەیەك بۆ ئەوەی مافی و ئەركی تەواوی نەتەوە و ئایینە جیاوازەكان بپارێزێت و دەستوورێك بێت كە بە ئاسانی هەموار نەكرێت و، نەگاتە ئەو ئاستەی كە بە جۆرێك هەموار بكرێتەوە كە مافەكان بە ئاسانی پێشیل بكات «التعسف فی استعمال الحق».

لایەنێكی دیكە بۆ پرسی «سەروەریی یاسا»، سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری و سەربەخۆیی دادگاكانە، كە خەڵك متمانەی بە دادگاكان نەماوە، هەر بۆ نموونە دوای حوكمدانی ئەو تاوانبارەی هەر دوو مامۆستا «د.كاوان و د.ئیدریسی» كوشت، گوێم لە لێدوانی خانەوادەی ئەو دوو بەڕێزە بوو بۆ ڕاگەیاندنەكان،كە لێدوانەكە نووسراو بوو دەیانخوێندەوە و دەیانگوت «ئێمە هەر لە سەرەتاوە دەمانگوت دادگا ناتوانێ مافمان بسەنێت، بۆیە ئێمە لەمەو دوا لەسەر بنەمای «العین بالعین» مامەڵە دەكەین و ئەو كێشەیە خۆمان چارەسەری دەكەین و مافی خۆمان دەستێنینەوە»، بێگومان ئەو قسەیە پێویستی بەوەیە هەڵوەستەی جددی لەسەر بكرێت و لە خۆمان بپرسین: بۆچی هاووڵاتیان متمانەیان بە بڕیارەكانی دادگاكانی كوردستان نییە؟» وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە ئەركی هەموو لایەكمانە كاری لەسەر بكەین و چارەسەری بۆ بدۆزینەوە.

هەر لەناو سلایدەكانی ئەو ڕاپرسییەی بۆ ئێمە نمایشتان كرد، خاڵێك سەرنجی منی ڕاكێشا كە تیایدا ئاماژە بەوە كرابوو «ئافرەتان لە پیاوان زیاتر ڕەشبینن سەبارەت بە سەروەریی یاسا».

سەبارەت بەم خاڵە دەڵێم: ئافرەتان هەقیانە ڕەشبین بن، لەبەر ئەوەی لە كوردستان یاسای زۆر باش داڕێژدراوە و لەپەرلەمان پەسەند كراوە، بەڵام ئەم یاسایانە لە پراكتیكدا وەك خۆیان جێبەجێ نەكراون، بەتایبەتی ئەو یاسایانەی ڕاستەوخۆ پەیوەندییان بە مافەكانی ئافرەتانەوە هەیە. لەمەش زیاتر زۆر جاران خودی دەستووری عێراق دەبێتە ئاستەنگ لە بەردەم جێبەجێكردنی یاساكان لە كوردستاندا، هەر بۆ نموونە ئێمە لە ساڵی 2008 یاسای باری كەسیمان لە پەرلەمانی كوردستان هەموار كردەوە كە یاسایەكی زۆر زۆر باش بوو بۆ پاراستنی مافی ئافرەتان، بەڵام پێش چەند مانگێك دادگای فیدڕاڵی بڕیاری دا ئەو ماددەیە دەستووری نییە كە لە هەمواركردنەوەی یاسای باری كەسێتی هاتووە و دەڵێت: «ئەگەر پیاوێك ژنی دووەمی هێنا، ئەوا هاوسەری یەكەمی مافی ئەوەی نییە داوای جیابوونەوە بكات، لەبەر ئەوەی ئەم ماددەیە پێچەوانەی دەستووری عێراقە».

لایەنێكی دیكە كە دەمەوێت هەڵوەستەی لەسەر بكەم، ڕۆڵی ڕۆشنبیران و زانكۆكانی كوردستانە.

سەبارەت بە ڕۆشنبیران بەداخەوە دەڵێم، ڕۆشنبیران لەسەر پرسە هەستیارەكانی كۆمەڵگە ڕۆڵی خۆیان نەبینیوە، هەر بۆ نموونە ماوەیەك پێش ئێستا لە ناو میدیاكان پرسی «جەندەر» بووە پرسێكی گەرم، بەڵام نەماندی زانكۆكان و ڕۆشنبیرانی كوردستان بێن بەشێوەیەكی زانستی ئەم چەمكە بۆ خەڵك ڕوون بكەنەوە، هەتا خەڵكەكە تێ بگات، بەڵام لە بەرانبەردا پیاوێكی ئایینی دێت و دەڵێت: «جەندەر حەرامە و خراپە» و ڕێژەیەكی زۆری كۆمەڵگەش دوای قسەی ئەو پیاوە ئایینییە دەكەون و بارودۆخێك دروست دەبێت كە نازانرێت ئەسڵەن ئەو چەمكە چ مانایەكی هەیە.

ئەگەر باس لە ڕەوشی زانكۆكانیش بكەین، من ساڵانێكی زۆر مامۆستای زانكۆ بووم، بەپێی ئەو ئەزموونەی لە زانكۆ هەمە، دەڵێم زانكۆكانمان باشن و مامۆستای زۆر باش و خەمخۆری ئەم میللەتە لە زانكۆكانی ئێمە بوونیان هەیە، بەڵام كێشەكە ئەوەیە دەرفەت نادرێتە مامۆستایانی زانكۆ و هیچ لایەكیش هاندەری مامۆستای زانكۆ نییە، لەمەش زیاتر مامۆستای زانكۆ ئەگەر بیەوێت توێژینەوەكەی خۆی لە گۆڤارێكی زانستی بڵاو بكاتەوە، دەبێت بڕە پارەیەك بداتە ئەو گۆڤارە، هەتا بۆی بڵاو بكاتەوە، هەر بۆیە لەو كاتەی كە ئێمە كێشەی مووچە و پاشەكەوتی موچەمان هەبوو و خاوەنی خێزان بووین، نەماندەتوانی ئەو بڕە پارەیە بدەین بۆ ئەوەی توێژینەوەكانمان بڵاو بكەینەوە، بۆیە وازمان لێ دەهێنا و دەمانگوت ئەو پارەیەی دەدەین بەو گۆڤارە، پێداویستییەكی دیكەی خێزانەكەمانی پێ دابین دەكەین.