دكتۆر هێمن میرانی بۆ گوڵان: لە پێناو كەمبوونەوەی تاوان و توندوتیژیدا دەبێت هێزە سیاسییەكان بۆ جێبەجێكردنی یاسای داماڵینی چەك هاوكار بن
لەگەڵ نزیكبوونەوەی ئەو وادەیەی كە وەزارەتی ناوخۆ داینابوو بۆ ئەوەی هاووڵاتیان چەكە بێ مۆڵەتەكانیان لە یەكێك لەو ٤٢ بنكەیەی دانرابوون تۆمار بكەن، هەڵمەتەكانی ئەم بوارە زیاتر دەبێت. گۆڤاری گوڵان بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە و چەند بابەتێكی دیكەی تایبەت بە هاتوچۆ و ئاوارەكان، دیمانەیەكی لەگەڵ دكتۆر هێمن میرانی بەڕێوەبەری گشتیی دیوانی وەزارەتی ناوخۆ ئەنجام دا و بەم جۆرە وەڵامی پرسیارەكانی دایەوە .
* بابەتی دەستبەسەرداگرتنی چەكی بێ مۆڵەت بە كوێ گەیشتووە و لەم پێناوەدا گرنگترین ڕێنمایییە نوێیەكان چین؟
- لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا كۆنتڕۆڵكردنی چەكی بێ مۆڵەت و دیاردەی چەكداری كراوەتە یەكێك لە كارە لەپێشەكان و، وەزارەتی ناوخۆ توانای زۆری بۆ ئەم پرسە تەرخان كردووە، لە ساڵی ٢٠٢٢ یاسایەكی نوێی چەك دەرچوو، وەزارەتی ناوخۆ بۆ جێبەجێكردنی یاسای نوێی چەك، چەند ڕێنماییەكی گرنگی دەركردووە، وەكو ڕێنمایی ژمارە ٥ی ساڵی ٢٠٢٢ كە ڕێنمایی جێبەجێكردنی یاسای چەك و پێدانی مۆڵەتی چەكهەڵگرتنە و هەروەها ڕێنمایی ژمارە ٦ی ساڵی ٢٠٢٢ كە تایبەتە بە داماڵینی چەكی جەنگی و تۆماركردنی چەكی ئاگرین. دوو ڕێنمایی دیكەش پەیوەندیدارن بە ڕێكخستنی دیاردەی چەكداری و بابەتی چەك وەكو ڕێنمایی ژمارە ٤ی ساڵی ٢٠٢٢ تایبەت بە جێبەجێكردنی یاسای كۆمپانیا ئەمنییە تایبەتەكان ژمارە ١٨ی ساڵی ٢٠٢١ و ڕێنمایی ژمارە ٢ی ساڵی ٢٠٢٣ كە تایبەتە بە دروستكردنی كۆمەڵگەی (كڕین و فرۆشتن و چاككردنەوەی چەكی ئاگرین) و شوێنی ڕاهێنان لەسەر بەكارهێنانی چەك، و سەنتەری مەشق و ڕاهێنانی كارمەندانی كۆمپانیای ئەمنی. واتا ساڵی ٢٠٢٢ و ساڵی ٢٠٢٣ لە بواری زەمینەی یاسایی و ڕێكاری نوێ، لە بابەتی كۆنتڕۆڵكردنی چەكدا دوو ساڵی گرنگن. ئەمساڵ، واتا ٢٠٢٣ بە تایبەت لە دوای مانگی تەمووزەوە، ئەم پرسە دەچێتە قۆناغێكی نوێوە، لە ڕێنمایی ژمارە ٦ی ساڵی ٢٠٢٢، لە ماددەی دەیەم هاتووە: «دوای ماوەی یەك ساڵ لە بەركاربوونی ئەم ڕێنماییە، هەر چەكێك دەستی بەسەردا بگیرێت هەڵگرەكەی، یان خاوەنەكەی بە پێی یاسای چەك ژمارە (٢)ی ساڵی ٢٠٢٢ ڕەوانەی دادگا دەكرێت». ئەم ڕێنماییە لە ٢١/٧/٢٠٢٢ دەرچووە و چووەتە بواری جێبەجێكردن. لە ماددەی سێزدەیەم هاتووە: «ئەم ڕێنماییە لە ڕۆژی دەرچوونیەوە بۆ ماوەی یەك ساڵ كاری پێ دەكرێت و لە ڕۆژنامەی وەقائیعی كوردستان بڵاو دەكرێتەوە» و لە ماددەی چواردەیەم هاتووە: «هەر كەسێك دوای تەواوبوونی ئەو ماوەیەی كە لە (ماددەی سیانزدەیەم) دیاری كراوە، چەكە ئاگرینەكەی تۆمار نەكات و چەكە جەنگییەكەی ڕادەست نەكات، ئەوا بە چەكی قاچاغ دادەندرێت و بە پێی یاسا ڕەفتاری لەگەڵ دەكرێت». ئەمە مانای ئەوەیە كە تا ٢١ی تەمووزی ٢٠٢٣ مۆڵەت دراوە كە هاووڵاتیان ئەگەر چەكی ئاگرینیان هەیە (كە دەكاتە دەمانچە و كلاشینكۆف و...هتد) پێویستە سەردانی یەكێك لەو ٤٢ بنكەیە بكەن كە وەزارەتی ناوخۆ بۆ تۆماركردنی چەك ڕایگەیاندووە. تۆماركردن واتا وەرگرتنی پسوولەیەك و تۆماركردنی ئەو چەكە لە لای حكومەت و چەكەكە لەو ماوەیەدا دەستی بەسەردا ناگیرێت، هەروەها ئەگەر هاووڵاتی چەكی جەنگیی هەبێت (قازیفە و دۆشكە و بی كەی سی و ئەو جۆرە چەكانە) پێویستە ڕادەستی بنكەكانی داماڵینی چەكی جەنگیی بكات، چونكە ئەم جۆرە چەكە بە هیچ جۆرێك ڕێگەپێدراو نییە لای هاووڵاتی بێت، لە دوای ئەو بەروارە هەر هاووڵاتییەك چەكی بێ مۆڵەت و تۆمارنەكراوی پێوە بگیرێت، دەدرێتە دادگا و بە گوێرەی بڕگەی یەكەم لە ماددەی ١٥ لە یاسای چەك ژمارە ٢ی ساڵی ٢٠٢٢ مامەڵەی لەگەڵ دەكرێت. لەو ماددەیەشدا هاتووە: «هەر كەسێك بە بێ مۆڵەتی دەسەڵاتی مۆڵەتدان، دەستكاریی چەكێكی ئاگرین، یان تفاقی بكات، هەڵیبگرێت، یان بیفرۆشێت، چاكی بكاتەوە، یان دەستاودەستی پێوە بكات، ئەوا بە بەندكردن بۆ ماوەیەك كە لە یەك ساڵ كەمتر نەبێت و لە سێ ساڵ زیاتر نەبێت، و بە پێبژاردنێك كە لە (٠٠٠،٠٠٠،٢) دوو ملیۆن دینار كەمتر نەبێت و لە (٠٠٠،٠٠٠،٥) پێنج ملیۆن دینار زیاتر نەبێت، سزا دەدرێت». بۆیە داوا لە هاووڵاتیانی ئازیز دەكەین تا ٢١ی تەمووز چەكەكانیان لە یەكێك لە بنكەكان تۆمار بكەن، بە پێچەوانەوە لە ٢٢ی تەمووزەوە ئەگەر چەكی بێ مۆڵەتیان پێ بگیرێت، بە گوێرەی ماددەی ١٥ سزا دەدرێن.
* هیچ بڕیارێك هەیە بۆ ئەوانەی لە هێزەكانی ناوخۆ و پۆلیس، یان پێشمەرگە كار دەكەن تا لە دوای دەوامی فەرمی چەكەكانیان لە شوێنێكی تایبەت دابنێن؟
- بەپێی یاسای چەك تەنیا ئەفسەران لە دەرەوەی دەوام دەتوانن چەكی خۆیان هەڵبگرن، كارمەندانی ئاسایش و پۆلیس و وەزارەتی پێشمەرگە، هەروەها كارمەندانی كۆمپانیا ئەمنییە تایبەتەكان، لە دەرەوەی كاتی دەوام دەبێت چەكەكانیان لە شوێنی كاركردنیان بەجێ بهێڵن، بۆ ئەم مەبەستە پێویستە كۆگای چەك لە سەرجەم ئەو شوێنانە دروست بكرێت، تا كارمەندان كە دەوامیان تەواو دەبێت، چەكەكانیان لەوێ دابنێن، تاوەكو لە دەرەوەی دەوامی فەرمی ئیجرائات و لێپرسینەوەی یاساییان لەگەڵ نەكرێت.
* بۆ جێبەجێكردنی یاسا و ڕێنماییەكانی بواری چەك تا چەند پێویستە پارت و هێزە سیاسییە مۆڵەتدراوەكانی هەرێمی كوردستان هەماهەنگ و هاوكار بن، چونكە دواجار ڕێژەیەكی زۆری چەك لای ئەندامان و لایەنگرانی ئەو پارتە سیاسییانەیە؟
- هەڵبەتە لە پێناو كەمكردنەوەی تاوان و توندوتیژیدا یاسا و ڕێنماییەكانی چەك دەرچووە، لەم پێناوەدا هەماهەنگی و كاری پێكەوەیی لە نێوان دامەزراوەكانی حكومەت و هێز و لایەنە سیاسییەكاندا گرنگ و پێویستە. بەڕێز وەزیری ناوخۆ بە نووسراوی ژمارە ١٠٣٣٨ لە ٢٥/٤/٢٠٢٣ نامەیەكی بۆ هێز و لایەنە سیاسییە مۆڵەتدراوەكانی كوردستان ڕەوانە كردووە، داوای لە هەموو ئەو هێز و پارتە سیاسییانە كردووە، هاوكار و هەماهەنگ بن، لە ڕێگەی بەشداری لە هەڵمەتەكانی هوشیاریی هاووڵاتیان و ئەندامانیانەوە بەوەی چەكی بێ مۆڵەت لە ماڵیان نەبێت و هەڵی نەگرن، هاوكات داوا كراوە كە ئاگاداری ئەندام و لایەنگرانیان بكەن، ئەوانەی چەكیان هەیە، بە پێی یاسا و ڕێنماییە بەرەكارەكان خۆیان بگونجێنن. هەروەها داوا كراوە كە هیچ حزب و لایەنێكی سیاسی لە هیچ بۆنەیەكدا چەك وەكو دیاری نەبەخشێتە ئەندام و لایەنگرانی و ئەو پارت و لایەنە سیاسییانەی لە بارەگاكانیاندا پاسەوانیان هەیە، دەبێت كۆگای هەڵگرتنی چەكی پاسەوانەكانیان دروست بكەن و تەنیا لە كاتی پاسەوانیدا چەكیان لەلا بێت و لەگەڵ خۆیان نەیبنە ماڵەوە.
* هەر سەبارەت بە چەكی بێ مۆڵەت ئایا لە وەزارەتی ناوخۆ داتا و زانیاری هەیە بەوەی ڕێژەی تاوانەكان كە بە چەك ئەنجام دراون، زیاد بووە؟
- یاسای چەك بۆ ئەوە دەرچووە تاوەكو گیان و ماڵی هاووڵاتیان بپارێزرێت و چیتر بە چەك تاوانكاری ئەنجام نەدرێت، چونكە دواجار سەلامەتی و گیانی هاووڵاتیانمان مەبەستە، ئێمە مەبەستمانە كەمترین ڕێژەی چەكی بێ مۆڵەت لە كوردستان بمێنێت، چونكە دوای ساڵێك ئەو چەكە بە چەكی قاچاغ هەژمار دەكرێت و هەر تاوانێك بەم چەكانە ئەنجام بدرێت، سزاكەی زۆر قورستر دەبێت، بۆ ئەوەی بزانرێت كە ڕێژە و جۆری تاوان زیاد، یان كەمی كردووە، دەبێت داتاكان بەراورد بكرێن و توێژینەوە ئەنجام بدرێت، من لە ئێستادا هیچ توێژینەوەیەكی لەم جۆرەم لەبەردەست نییە تا ئەو بەراوردكارییە بكەم، بەڵام هەست دەكەم میدیا ئەو ماوەیە زیاتر بایەخ بە بواری چەك دەدات، بۆیە هەندێ جار ئەگەر مامەڵەیەكی بەرپرسیارانە لەگەڵ ئەو هەواڵ و زانیارییانە نەكرێت، بێگومان دەكرێت ترس و دڵەڕاوكێ بڵاو ببێتەوە، لەم بارەیەوە داوا دەكەین، میدیاكان بۆ بەرژەوەندیی گشتی، خۆیان لە بڵاوكردنەوەی ترس و دڵەڕاوكێ دوور بگرن.
* تایبەت بە پۆلیسی هاتوچۆ، چەند ڕێكارێكی نوێ گیراوەتە بەر بۆ كەمكردنەوەی ڕووداوەكان، بە تایبەتی كامێرای پۆینت تو پۆینت و بەستنی قایشی سەلامەتی و بەكارنەهێنانی مۆبایل، ئایا گرنگترینی ئەو ڕێكارە نوێیانە چین؟
- حكومەتی هەرێمی كوردستان لە هەوڵەكانی بۆ كەمكردنەوەی ڕووداوەكانی هاتوچۆ و پاراستنی سەروماڵی هاووڵاتیان بەردەوامە، لەم پێناوەدا لە وەزارەتی ناوخۆ بەرنامەی جۆراوجۆر هەیە، یەكێك لەو هەوڵانە دامەزراندنی سیستمی نوێی كامێرایە بە هەر چوار جۆری كامێرای (سەر ترافیكەكان، جێگیر، خولاو، پۆینت تو پۆینت)، لێرەدا ئەوەی زۆر مەبەستمە باسی بكەم، كامێرای (پۆینت تو پۆینت)ـە، كە لە هەموو كوردستان كەوتووەتە بواری جێبەجێكردنەوە، بەڵام لە هەندێك شوێن ئامادەكارییەكان تەواو بوون و كار دەكات وەكو (هەولێر) و لە هەندێ شوێنی دیكە لەم نزیكانە دەست بەكار دەبێت وەكو (سلێمانی)، لە شار و ئیدارە سەربەخۆكانیش لە قۆناغی ئامادەكاریدایە. كامێراكانی پۆینت تو پۆینت مۆدێلی نوێی كامێرایە كە شوفێر ناچار دەكات بە درێژایی ئەو ڕێگایەی كامێرای لێ دانراوە، پابەند بێت بەو خێراییەی ڕێگای پێ دراوە، نەك وەكو كامێراكانی دیكەی خولاو و جێگیر تەنیا لە پێش كامێراكە خێرایی كەم بكاتەوە، بۆیە ئەو جۆرە نوێیەی كامێرا هیچ بژاردەیەكی دیكە بۆ شوفێر ناهێڵێتەوە، جگە لە پابەند بوون، ئێستا لە هەولێر هەست بەو جیاوازییە كراوە و لەو شوێنانەی كامێرای پۆینت تو پۆینتیان لێ دانراوە، شوفێرەكان لە چوارچێوەی خێرایی ڕێگەپێدراو شوفێری دەكەن، كامێرای ترافیك لایتەكان چالاك كراونەتەوە و هی نوێش دانراون. شوفێر دەبێت پابەند بێت بە وەستان لە كاتی چرای سوور و لە هێڵی سەر شەقامی ژێر ترافیك لایتەكان تێپەڕ نەكەن، ئەمانە هەمووی بۆ سەلامەتیی گشتییە.
هەروەها فەرمان كراوە كە ئەگەر شوفێر لە كاتی تیژڕەویدا قایشی سەلامەتی نەبەستبێت و مۆبایلیش بەكار بهێنێت، سێ جار سزا بدرێت، مەبەستمانە شوفێران ناچار بن بۆ سەلامەتیی خۆیان و سەرنشینەكانیان قایشی سەلامەتی ببەستن و مۆبایل بەكار نەهێنن. لە ئێستادا تەنیا ئەگەر لە كامێرای تیژڕەوی دەربچن، سزا دەدرێن، بەڵام خۆی لە خۆیدا بەكارهێنانی مۆبایل لە هەموو كاتێكدا قەدەغەیە و شوفێر تووشی كێشە دەكات.
* گلەییتان لێ كراوە كە ئەو كامێرایانە بۆ كۆكردنەوەی پارە و داهاتە و كاریگەری لەسەر كەمكردنەوەی ڕووداوەكانی هاتوچۆ نییە، ئێوە چی دەڵێن؟
- ئامانجی وەزارەتی ناوخۆ لە دانانی ئەم كامێرایانە بۆ ناچاركردنی شوفێرە تاوەكو ئازاری خۆی و كەسانی دیكەش نەدات بە تیژڕەوی، ناچاری دەكات لە خێرایی ڕێگەپێدراو تێپەڕ نەكات، شوفێر ئەو كاتە سزای دارایی دەدرێت، كە ڕێزی یاسا و ڕێنماییەكان نەگرێت و سەلامەتیی خۆی و پیادە و بەكارهێنەرانی دیكەی ڕێگە و بانەكان بخاتە مەترسییەوە، ئێمە پێش دامەزراندن و دەستبەكاربوونی كامێرا لە هەر شار و شارۆچكە و شەقامێك هەڵمەتی هۆشیاریی میدیایی بۆ دەكەین و هاووڵاتیان ئاگادار دەكەینەوە تا خۆیان بپارێزن.
* بابەتی ئاوارەكان بە كوێ گەیشتووە، ئایا بە زۆرەملێ كەس دەنێردرێتەوە؟
- لەگەڵ دەستپێكردنی ڕووداوەكانی سووریا لە چوارچێوەی بەهاری عەرەبیدا، شەپۆلێكی كۆچی هاووڵاتیانی ئەو وڵاتە بە هەموو نەتەوە و پێكهاتەكانیەوە بۆ هەرێمی كوردستان دەستی پێ كرد، لە سەرانسەری عێراقدا، هەرێمی كوردستان تاكە شوێنە ژمارەیەكی زۆری پەنابەری سووریای لێیە و خەڵك و حكومەت نانی خۆیانیان لەگەڵ بەش كردوون و لە ناو شارەكان و كەمپەكان خزمەتگوزارییەكانیان پێشكەش كراوە، لەگەڵ شەڕی داعش و هاتنی بەلێشاوی ئاوارەكان لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم و شارە گەورەكانی عێراق هاووڵاتیان بە عەرەبی سوننە و كریستیان و برایانی ئێزیدی و هەموو نەتەوە و پێكهاتەی ئایینی و نەتەوەییەوە، بە بێ جیاوازی ڕوویان لە هەرێمی كوردستان كرد و لە سەر ئەمری سەرۆك بارزانی دەروازەكان بۆ ئەو خێزانە لێقەوماوانە واڵا كران، بە درێژایی ئەو هەموو ساڵە حكومەتی كوردستان وێڕای قەیرانی دارایی، بەڵام كەمتەرخەمیی بەرانبەر ئاوارە و پەناهەندەكان نەكردووە، لە كاتێكدا حكومەتی فیدڕاڵ ئەركەكانی خۆی بەرانبەریان جێبەجێ نەكردووە، كەمپەكانی پەنابەر و ئاوارەكان بە هاوبەشی لە نێوان ناوەندی هاوبەشی هەماهەنگیی قەیرانەكان لە وەزارەتی ناوخۆ و دەزگای خێرخوازیی بارزانی و ئاژانسەكانی نەتەوە یەكگرتووەكاندا بەڕێوە براون. حكومەتی فیدڕاڵ بەرنامەی داخستنی كەمپەكانی هەبوو و بە یەك چاو سەیری هەمووی ئاوارەكانی دەكرد، لە كاتێكدا كەیسەكان تایبەتمەندییان هەیە، ئەگەر زەمینەیەكی ئەمنیی گونجاو و لەبار نەبێت، خوشك و برایانی ئێزدی ناتوانن بگەڕێنەوە شنگال و زێدی خۆیان، ڕێككەوتنی شنگال لە نێوان هەر دوو حكومەت بۆ ئەوەیە ئەو زەمینە دروست ببێت، ئێستا لە شنگال پەكەكە و هەندێ گرووپی دیكە ڕێگرن لە دروستبوونی ئەو كەشە ئەرێنییە، بۆیە ئاوارەكان ناتوانن متمانە بكەن و بگەڕێنەوە، ئێمە لەگەڵ بە زۆرداری داخستن و چۆڵكردنی كەمپەكان نین و، نابینە بەشێك لەو بەرنامەیە، پێویستە زەمینەسازی بكرێت و متمانە دروست ببێت تا ئاوارەكان بە سەربەرزی و ئازادی و ئیرادەی خۆیانەوە بگەڕێنەوە و گەرەنتیی ئەوەش هەبێت كە دەپارێزدرێن.
