دكتۆر محەمەد عومەر مەولود بۆ گوڵان: دادگای ئیتیحادی نادەستوورییە و لە زۆربەی بڕیارەكانیشدا دەستووری پێشێل كردووە
كێشە و ناكۆكییەكانی نێوان هەرێمی كوردستان لە پابەندبوونی حكومەتی عێراق بە دەستوورەوە سەرچاوەیان گرتووە، بەم دواییەش ئەوەی پێی دەگوترێت دادگای ئیتیحادیی عێراق، بە هۆی بڕیارە ستەمكارەكانی دژی هەرێمی كوردستان، كێشەكانی قووڵتر و ئاڵۆزتر كردووە، ئەم پرسانە و چەند بابەتێكی دیكەی پەیوەندیدار بوونە تەوەری دیدارێكی گوڵان لەگەڵ دكتۆر محەمەد عومەر مەولوود پسپۆری یاساناس و ئەندامی لێژنەی نووسینەی پڕۆژە دەستووری عێراق.
* ئاشكرایە لە پەیوەندی بە پرسی جێبەجێكردنی دەستوورەوە كێشە و ناكۆكی لە نێوان حكومەتی عێراقی و هەرێمی كوردستاندا هەیە، تێڕوانینی ئێوە چییە لەم بارەیەوە و پێتان وایە كێشەكە لە چیدا بەرجەستە بووە؟
- سەرەتا دەمەوێت ئاماژە بەو ڕاستییە بكەم، كە من خۆم لە دوای دامەزراندنی ئەنجومەنی حوكم لە ساڵی 2003 ئەندامی لێژنەی نووسینەی پڕۆژە دەستووری عێراق بووم، كە زۆرێك لە ماف و شایستەكانی گەلی كوردستان لەم دەستوورەدا بەرجەستە بووە و چەسپێندراون، بەڵام بەداخەوە تا ئێستا هیچ یەكێك لەو مافانە جێبەجێ نەكراون، چونكە هەرچەندە سیستمی حوكمڕانیی عێراق لەسەر بنەمای فیدڕاڵی دامەزراوە و ئێمەش هەرێمێكین لەو سیستمە فیدڕاڵییە، بەڵام بەداخەوە پاشگەزبوونەوەیەك لەم سیستمەدا بەدی دەكرێت و هیچ مافێك بە هەرێمی كوردستان ڕەوا نابیندرێت، بە چەشنێك كە سیستمی فیدڕاڵی بەرەو شكست دەڕوات. بۆ نموونە ڕێگە نادرێت هیچ هەرێمێكی فیدڕاڵی دروست ببێت، ئێوە بڕواننە ماددەی 140، كە تا ئێستا حكومەتی ئیتیحادی جێبەجێكردنی ئەو ماددەیەی فەرامۆش كردووە. كە ماددەی 140 زۆر گرنگە بۆ دیاریكردنی سنووری نێوان هەرێم و عێراق، ئەم ماددەیەش بە چەند قۆناغێك جێبەجێ دەكرێت، هەنگاوی یەكەم ئاساییكردنەوەی دۆخی ناوچەكانە و پاشان سەرژمێرییە و دوا قۆناغی جێبەجێكردنیشی ئەنجامدانی ڕیفراندۆمە، كە پێویست بوو چەند ساڵێك پێش ئێستا جێبەجێ بكرایە، دواتر شۆڤێنییەكانی نێو عێراق دەڵێن ماددەی 140 كۆتایی هاتووە و بەسەر چووە، بەڵام ئەمە پێچەوانەی دەستووری عێراقە، كە چۆن ماددەی دەستووری دەمرێت، بەڵكو دەبێت ئەو دەستوورە 100% بە هەموو قۆناغەكانیەوە جێبەجێ بكرێت. ئەوەی پەیوەست بێت بە كێشەی نەوت و غازەوە، ئەوا هەرێمی كوردستان مافی خۆیەتی نەوت و غاز بەرهەم بهێنێت و بیفرۆشێت، چونكە لەماددەی 112ی دەستووری عێراق باس لەو بیرە نەوتانە دەكات 5/10/2005 لە ئارادا بوون، بەڵام هەرێم دەتوانێت و مافی خۆیەتی ئەو بیرە نەوتانە بەڕێوە ببات كە لە دوای پەسەندكردنی دەستوورەوە دۆزراونەتەوە، ئەمە سەرباری پێشێلكارییەكانی دیكە لە پەیوەندی بە دەستەبەرنەكردنی شایستە داراییەكان و پێداویستییەكانی هێزی پێشمەرگە و پرسی بودجە، كە لە بەرانبەر هەرێمی كوردستان كراون و دەكرێن. پوختەی قسەكە ئەوەیە كە پابەندنەبوونێك هەیە لەلایەن حكومەتی عێراقەوە بە دەستوورەوە، بۆیە پێویستە ئەندام پەرلەمانەكانی كورد لە عێراق هەوڵی جددی بدەن، تاوەكو بڕگەكانی دەستوور كە پەیوەندیدارن بە هەرێمی كوردستانەوە جێبەجێ بكرێن، لەلایەكی دیكەوە بە پێی دەستوور- بە گوێرەی ماددەی 48- دەسەڵاتی یاسادانانی عێراق لە دوو ئەنجومەن پێك دێت (ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی هەرێمەكان) كە ئەمە گرنگترین و پێویسترین شتە لە سیستمی فیدڕاڵیدا و لە ماددەی 65 دەڵێت: «ئەنجومەنێك پێك دەهێنرێت بە ناوی ئەنجومەنی ئیتیحادی كە نوێنەرایەتیی هەرێم و ئەو پارێزگایانە دەكات كە لە ناو هەرێمێك نین»، هەروەها بە پێی ماددەی 137 دەبووایە ئەم ئەنجومەنە لە خولی دووەمی پەرلەماندا دابمەزرێت، كە ئێستا خولی چوارەم تەواو دەبێت و ئەو ئەنجومەنە هەر دانەمەزراوە. ئەمەش ئەوە دەسەلمێنێت بڕیارەكانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ناشەرعی و نادەستوورین، چونكە ئەنجومەنی دووەم دانەمەزراوە. لەبەر ئەوە دەتوانم بڵێم بە پێی ئەو شارەزاییەی هەمە لە بواری دەستووردا- كە تێزی دكتۆراكەم لەسەر فیدڕاڵییە- ئەوا دەكرێت بڵێین بە ڕوونی پاشگەزبوونەوە لە فیدڕاڵی بەدی دەكرێت لە عێراقدا.
* لە دوای ساڵی 2004 دادگای فیدڕاڵی لە چوارچێوەی یاسای كاتی بۆ بەرێوەبردنی دەوڵەت «یاساكەی بریمەر» پێك هێنرا، بەڵام دوای پەسەندكردنی دەستوور ئەم دادگایە لە چوارچێوەی دەستووردا دووبارە پێك نەهێنرایەوە، ئایا دادگای ئێستای بەناو فیدڕاڵیی عێراق بە دادگایەكی دەستووری لە قەڵەم دەدرێت؟ ئایا ئەگەر پێش پەسەندكردنی دەستوور دامەزرابێت، چۆن مافی هەیە تەفسیری ماددە دەستوورییەكان بكات؟
- لێرەدا دەبێت ئاماژە بەوە بكەین كە ئەمە باسێكی گرنگە، چونكە دادگای دەستووریی ئێستای عێراق بووەتە یەكێك لەو لایەنانەی خوازیاری هەڵوەشاندنەوەی سیستمی فیدڕاڵییە، كەواتە سەرەتا پێویستە بزانین ئەو دادگایە چۆن دروست بووە و ئایا ئەو یاسایەی ئێستا دادگاكە كاری پێ دەكات دەستوورییە، یان نا؟ لێرەدا دەبێت بگەڕێینەوە بۆ ساڵی 2005 -پێش پەسندكردنی دەستوور- لەو كاتەدا ئەیاد عەلاوی كە سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتی عێراق بوو، فەرمانی ژمارە30 ساڵی 2005ی دەكرد، كە دادگای ئیتیحادی لە نۆ دادوەر پێك هێنرا، دووان لە دادوەرەكان كورد بوون، و هێشتا عێراق خاوەن دەستوور نەبوو، واتە دادگاكە كاتی بوو تاوەكو دەستوور دەردەچێت، دوای پەسەندكردنی دەستووری عێراقیش، لە ماددەی 92دا باسی لەوە كردووە داگایەكی دەستووری دادەمەزرێت و ئەو دادگایە لەسێ چین و توێژ پێك دێت ( 1. ژمارەیەك دادوەر، 2. پسپۆڕی بواری فیقهی، 3. یاساناس) و ئەو دادگایەش بەپێی یاسایەك دادەمەزرێت كە دەبێت دوو لەسەرسێی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەنگی پێ بدەن و پەسند بكرێت، لەوكاتەدا تەنیا دادگا كۆنەكە هەبوو و لە ساڵی 2007 لە بەغدا لێژنەیەك دامەزرا بە سەرۆكایەتی سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای دادوەریی ئەو كات (مەدحەت ئەلمەحمود) هەر خۆیشی سەرۆكی دادگای ئیتیحادی بوو، و بە ئەندامیەتی چەند ئەندام پەرلەمانێكی شیعە، وەك ئەحمەد ئەلسافی و عەلی ئەدیب بوو و چەند داوەرێك لە بەغدا، وەك حوسێن ئەبو تمەن، لە كوردستانیش من دانرابووم وەك ئەندامی دادگای تەمییز، لەگەڵ خاتوو پەخشان زەنگەنە وەك ئەندامی پەرلەمانی كوردستان بۆ دانانی پڕۆژەی یاسای دادگای ئیتیحادی و یاسای ئەنجومەنی باڵای دادوەری لەسەر بنەمای دەستوور. لەو كاتە لەگەڵ لێژنەكە پڕۆژە یاسای دادگای ئیتیحادیمان دانا، ئەویش بە چەشنێك كە مافەكانی گەلی كوردستانیش بە شێوەیەك پارێزراو بێت، ئەوان نەتوانن بڕیارەكانی خۆیان بسەپێنن. پاشان ئەو پڕۆژە یاسایە درا بە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و خوێندنەوەی یەكەمیشی بۆ كرا، كاتێك عێراقییەكان بینییان پڕۆژە یاساكە بۆ ئەو دادگایە لە بەرژەوەندیی ئەواندا نییە، ئەوە بوو ڕایانگرت و پێیان باش بوو بەردەوامی بە دادگای پێشوو بدەن، لە ساڵی 2021 هەمواری دادگا كۆنەكەی ئیتیحادییان كرد، كە بە فەرمان دامەزرابوو، بڕیاریان دا، ئەو دادگایە لە كارەكانی بەردەوام بێت، لە كاتێكدا ئەم دادگایە دەستووری نییە، چونكە ماددەی 130 لە دەستوور دەڵێت ئەو یاسایانەی لە پێش دەستوور دەرچوون بەردەوام دەبن تاوەكو هەڵدەوەشێندرێنەوە، یان هەموار دەكرێنەوە، كە ئەویش دەبێت بە هەمان ڕێژەی دەستووری بێت، كە دوو لەسەر سێیە، واتە كە یاساكەش هەموار دەكرێتەوە، دەبێت بە دەنگی دوو لەسەر سێ بێت، نەك بە زۆرینە بێت، بەڵام ئەوان یاساكەیان بە زۆرینە هەموار كردەوە و ماددەی 92 یشیان پێشێل كرد، كە پەیوەستە بە پێكهاتەی دادگاكەوە، واتە ئەم دادگایە لە چەند دادوەرێكی دادگا ئاساییەكانی وەك دادگاكانی تێهەڵچوونەوە و جونح و جینایەت و كاروباری كەسی پێك هاتوون، لە كاتێكدا دەبێت دادگای ئیتیحادی داوەرەكانی شارەزا و پسپۆڕ و دادوەری دەستووری بن. لە لایەكی دیكەوە یاسای دادگا بە جۆرێك هەموار كرایەوە،
كە كورد هیچ ڕۆڵێكی نەبێت تێیدا، دادگاكە پێكهاتووە لە نۆ دادوەر، دووانیان سوننەن و دووانیان كوردن و پێنجیان شیعەن، بڕیارەكانیش بە زۆرینە دەردەچێت، و دادگای ئیتیحادی ئێستای عێراق لە بەرژەوەندیی گەلی كورد و كوردستان نییە، بۆ نموونە هەر كاتێك گفتوگۆ لە نێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی بەغدا هەبێت بۆ چارەسەری كێشەكانی نێوانیان، دادگای ئیتیحادی بڕیارێك لە دژی ماف و بەرژەوەندییەكانی هەرێم و گەلی كوردستان دەردەكات.
* كەواتە پێویستە چی بكرێت و لەم ڕووەوە چی دەتوانرێت بكرێت؟
- پێم وایە دەكرێت هەموو لایەن و حزبەكانی كوردستان لە ڕێگەی پەرلەمانتارەكانیانەوە لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق هەوڵ بدەن و داواكاری پێشكەش بكەن و جەخت لەوە بكەنەوە كە دەبێت دادگای ئیتیحاد بەپێی دەستوور دابمەزرێت و، ئەو دادگای ئیتیحادییەی ئێستا كە هەیە، دەستووری نییە. چونكە دەبینن لە دەستووری هەمیشەی عێراقی فیدڕاڵ لە ماددەی 92 زۆر بە ڕوونی دیار كراوە كە دادگای ئیتیحادی چۆن دادەمەزرێت و دەبێت هەموو یاسایەك لە دوای دەرچوونی دەستوور، بەپێی دەستوورەكە بێت، بۆیە دووبارە تەئكید دەكەمەوە، دەبێت هەموو هەوڵەكانی سەركردایەتی سیاسیی كورد و كوردستان و ئەندام پەرلەمانەكانمان لە بەغدا بۆ ئەوە بێت كە ئەو دادگای ئیتیحادیەی بەو شێوەیە ئێستا هەیە، هەڵبوەشێتەوە و دادگایەكی دیكەی فیدڕاڵی بەپێی دەستوور و یاسا بۆ بەرژەوەندیی هەموو گەلی عێراق و هەرێمی كوردستان دابمەزرێت.
* وەك یاساناسێك ئایا لەم قۆناغەدا هەرێمی كوردستان دەتوانێت چۆن مامەڵە لەگەڵ بڕیارەكانی ئەم دادگا فیدڕاڵییە بكات، لە كاتێكدا ئێوە دەزانن بڕیارەكانی ئەم دادگایە قەتعی و مولزەمن و تەعن قبووڵ ناكات؟
- ڕاستە بڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵی قەتعی و مولزەمن و تەعن قبووڵ ناكەن، بەڵام چی دەكەیت لە كاتێكدا دادگاكە خۆی دەستووری نەبێت و لە بارودۆخی تەعندا بێت؟ لەو كاتەدا پێویستە هەرێمی كوردستان خۆڕاگربێت و پێداگریی خۆی نیشان بدات، لەوەی بە هیچ جۆرێك ئەو بڕیارانە قبووڵ ناكات و پابەند نابێت پێیانەوە، بەڵكو سەرەڕای ئەوە داوا بكات دادگایەكی دەستووری دابمەزرێت بەپێی ماددەی 92ی دەستوور، هەروەها لەكاتێكدا ئەگەر ئەو بڕیارانەی دادگای ئیتحادی لەلایەن هەرێمی كوردستانەوە قبووڵ بكرێن و جێبەجێ بكرێن، ئەوە هیچ مانایەك بۆ فیدڕاڵییەت نامێنێت.
* بە گوێرەی دەستووری عێراق، هەرێمی كوردستان مافی خۆیەتی خاوەنی دەستوور بێت، بەڵام تا ئێستا هەرێمی دەستووری نییە، تێڕوانینی ئێوە لەم بارەیەوە چییە؟
- لە ڕاستیدا سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان هەوڵی داوە هەرێمی كوردستان خاوەنی دەستووری خۆی بێت، ئەوە بوو بۆ ئەم مەبەستە لێژنەیەك لە پەرلەمانی كوردستان پێك هێنرا، منیش ئەندامی لێژنەكە بووم، پاش یەكگرتنەوەی ئیدارەی هەولێر و سلیمانی، لێژنەكە ئەندامانی سلێمانییش تێیدا دانران و چەندین كۆبوونەوە و گفتوگۆی تێروتەسەل و ورد لە لایەن لێژنەكە بۆ ئامادەكردنی پڕۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستان ئەنجام درا، پاشان پڕۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستان ئامادە كرا، واتە لە ساڵی 2002 لێژنەیەك بۆ نووسینەوەی دەستووری هەرێمی كوردستان دامەزرێندرا و لە ساڵی 2005 لێژنەكە نوێ كرایەوە، من لە هەموو لێژنەكاندا شەرەفی ئەوەم بەركەوت ئەندام بم و، توانرا پڕۆژەی دەستوور بۆ هەرێمی كوردستان ئامادە بكرێت و لە ساڵی 2008 ئەو پڕۆژەی دەستوورە لە پەرلەمانی كوردستان خوێندرایەوە و دەنگی لەسەر درا، كە لە كۆی 98 ئەندامی پەرلەمان 97 ئەندام دەنگیان بە پڕۆژە كەدا، بڕیار بوو بخرێتە ڕاپرسییەوە و كاتی ڕیفراندۆمەكەش دیاری كرا، كە 25ی 9ی 2008بێت، لە پاشان نووسراو بۆ كۆمیسیۆنی باڵای بەغدا كرا، وەڵامەكەیان ئەوە بوو ئامادەییمان نییە ڕیفراندۆم بۆ دەنگدان لەسەر پڕۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستان ئەنجام بدەین. پاشان هەندێك لە حزب و لایەنە سیاسییەكانی كوردستان لە پڕۆژە ئامادەكراوەكەی دەستووری هەرێم پاشەكشەیان كرد، دەتوانین بڵێین پاشگەز بوونەوە و بەهانەیان هێنایەوە بەوەی كە دەیانەوێت هەندێ ماددە و بڕگەی پڕۆژەكە هەموار بكرێتەوە. یەكێك لە پاساوەكانیان ئەوە بوو ئەو پڕۆژە دەستوورە لەسەر سیستمی سەرۆكایەتی دانراوە و دەمانەوێت پەرلەمانی بێت، واتە هەر ئەو لایەن و حزب و كەسانە بوون، وایان كرد كە دەستووری هەرێمی كوردستان پەسند نەكرێت. عێراق لە 9/4/2003 ڕزگاری بوو لە رژێمی سەدام و لە ساڵی 2005 بوو بە خاوەن دەستووری خۆی، مانای چییە كە كوردستان لە ساڵی 1992ـەوە پەرلەمانی خۆی هەیە و دەستووری نییە، كە دەستوور سوودی زۆری بۆ هەموو وڵات و گەلێك هەیە، وەك، یەكەم: لە ناوەندە جیهانی و نێودەوڵەتییەكاندا ڕێز و تەقدیرێكی زیاتر بۆ قەوارەی هەرێمی كوردستان دەستەبەر دەبێت. دووەم: وڵاتانی دونیا بە چاوێكی شایستە سەیری هەرێمی كوردستان دەكەن، كە ئێمە وەڵاتێكین سەروەریی یاسا تێیدا باڵادەستە. سێیەم: لە كاتی بوونی دەستووردا دەسەڵاتەكان (دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێكردن و دادوەری) پابەندی دەستوورەكە دەبن و هەر دەسەڵاتێك سنووری دەسەڵاتی خۆی دەزانێت. چوارەم: هەبوونی دەستوور گرنگییەكی تەواوی بۆ پاراستنی مافی مرۆڤ هەیە و بەپێی ئەو دەستوورە كەس ناتوانێت زێدەڕۆیی لەسەر هیچ كەس و مافێكی شەخسی و كۆمەڵایەتی و.. بكات، چونكە دەستوور خۆی بریتییە لە دەسەڵاتەكان و مافەكان، پێنجەم: ئەگەر دەستوور نەبێت، كاركردن و بەڕێوەبردنی دەسەڵاتەكان فەوزای تێدا دروست دەبێت. شەشەم: بە هەبوونی دەستوور هیچ لایەن و حزبێك ناتوانێت تەجاوز و دەستتێوەردان لە دەسەڵات و حوكمڕانیدا بكات. حەوتەم: دەستوور پارێزگاری لە سیستمی وڵات و حوكمڕانی دەكات و سیستمەكە بەهێز دەكات. هەشتەم: لە كاتی ئەوەی دەستوور هەبێت، ئەوە دادگای دەستووریمان دەبێت، لەو كاتەی هەر لایەن و دەسەڵاتێك تەجاوز بكەن، ئەوە لایەنی بەرانبەر دەتوانێت سكاڵا تۆمار بكات. هەر بۆیە هەبوونی دەستوور زۆر پێویستە بۆ كوردستان و پاش زیاتر لە 30ساڵ لە ئازادی و دیموكراتیی هەرێمی كوردستان، لەنگی و عەیبەیەكی گەورەیە لە هەرێمی كوردستاندا دەستوورمان نییە. هەموو وڵاتانی دونیا لە پاش ڕزگاربوونیان پێش هەموو شتێك بیر لە دانانی دەستوور دەكەنەوە، وەك نەخشەرێگەیەك بۆ هەڵسووڕان و بەڕێوەچوونی وڵات، هەر بۆ نموونە ئەمریكا لە ساڵی 1776 ڕزگاری بوو، لە ساڵی 1787 دەستووری دانا. بۆیە لێرەدا تەئكید دەكەمەوە كە پێویستە هەوڵەكان چڕ بكرێنەوە بۆ ئەوەی كوردستان ببێتە خاوەنی دەستووری خۆی.
