«مرۆڤ بایەخ بە بوونگەرایی نادات، تەنیا لەبەر ئەوەی مرۆڤە، بەڵكو لەبەر ئەوەیە مرۆڤ تەنیا بوونەوەرە كە مانای «بوون»ی تێدا دەردەكەوێت و، هەر ئەوەندە بەس نییە كە بڵێین مرۆڤ ئەو هەبووەیە كە لە مانای «بوون» تێدەگات، دەبێت ئەوەش بڵێین كە تێگەیشتنی مرۆڤ لە «بوون» خودی «بوونە»، بەو واتایەی ئەمە سیفەتێك نییە بۆ مرۆڤ دانرابێت، لێ شێوازی مرۆڤە لە بوونی خۆیدا. «بوون» بە شێوەی تێڕامان لە مرۆڤدا دەرناكەوێت، بەڵكو لە سەرەتاوە وەك نیگەرانی دەردەكەوێت و ئەم نیگەرانییەش بایەخدان بە كێشەكەی دەورووژێنێت». 

مارتن هادیگەر

كتێبی بوون و كات

 

 

 

ئەو مرۆڤەی لە جیهانە تایبەتەكەی خۆی لە مانای «بوون» تێدەگات، مارتن هایدگەر ناوی ناوە (دازاین) بە مانای (بوون- لێرە)، یان بە واتایەكی دیكە تێگەیشتن لە (بوون – لێرە) لە چوارچێوەی نەتەوە و نیشتمانەكەی خۆتدا، لەبەر ئەوەی ئەو پێگە جوگرافییەی پێی دەگوترێت «نیشتمان»، ئەو پێگە جوگرافیایە (جیهانە تایبەتەكەی) تۆیە، ئەوجا چۆن بە بێ تێگەیشتن لە «‌بوون» جیهان هیچ مانایەكی نییە و بە بێ جیهانیش مرۆڤ بوونی نییە، ئەوا بە بێ تێگەیشتنیش لە بوونی نەتەوە، نیشتمان هیچ بایەخێكی نییە، بە پێچەوانەشەوە بە بێ ئەو نیشتمانە، نەتەوە هیچ مانایەكی نییە.

تێگەیشتن لە مانای «بوون» كارێكی ئاسان نییە، هەروەها پرسیار ورووژاندیش سەبارەت بە مانای «بوون» وەڵامدانەوەی كارێكی ئاسان نییە و ناشبێتە كاری هەموو مرۆڤێك، بەڵكو ئەو مرۆڤە دەتوانێت لە مانای «بوون» تێبگات كە لە هەمبەر نەبوونی مانای «بوون» نیگەران دەبێت و، ئەم نیگەرانییە دەبێتە خەمێك و كێشەیەك و بە بایەخەوە كۆشش دەكات بۆ ئەوەی ئەو نیگەرانییە بڕەوێنێتەوە و لە مانای «بوون» تێبگات و، تەنیا هەبوویەكیش مانای «بوون»ی تێدا دەربكەوێت، خودی مرۆڤە.

بەڵام پرسیارە سەرەكییەكە لێرەدا ئەوەیە، ئایا هەموو مرۆڤێك هێمایە بۆ تێگەیشتن لە مانای «بوون»؟ هایدگەر پێمان دەڵێت: «دازاین تاكێكە لە ناو كۆمەڵدا و سەربەخۆ بیردەكاتەوە و بەردەوام لە هەوڵ و كۆششدایە، بۆ ئەوەی لە مانای «بوون» تێبگات و كاتێكیش كە بوون (لە ناو جیهاندا) دەگۆرێت بۆ بوون (لەگەڵ ئەوانی دیكە)، ئەوا ئەگەر دازاین كۆنتڕۆڵی خۆی نەكات و، نەتوانێت سەربەخۆیی بیركردنەوەی خۆی بپارێزێت، ئەویش دەبێتە یەكێك لەو خەڵكە و بایەخدانی بۆ بە مانای «بوون» نامێنێت و هەوڵەكانی بە فیرۆ دەچێت، لەبەر ئەم هۆكارە پێویستە دازاین ئەو تێگەیشتنەی خۆی بۆ مانای‌ («بوون» بپارێزیت و، تێگەیشتن لە «بوون» بكاتە تێگەیشتنی ئەوانی دیكەش.

كەواتە ئەگەر ئەو مرۆڤەی مانای «بوون» بۆی دەبێتە نیگەرانی و بێداری، ئەم بێداری و نیگەرانییەش دەبێتە هۆكاری ئەوەی مانای «بوون» لای ئەو ببێتە خەم و كێشەیەك و خەبات بۆ چارەسەركردنی ئەو كێشەیە بكات، ئەوا ئەو «دازاین»ـە ئەو مرۆڤەیە كە لە ساتەوەختێكی ‌ناو مێژووی نەتەوەكەیدا‌ وەك كاریزما دەردەكەوێت و بوونی نەتەوەكەی دەكاتە خەم و كێشە و لە پێناویدا ئامادە دەبێت گیانی خۆی بەخت بكات.

هەر بۆیە ئەگەر «دازاین» لای هایدگەر، ئەو تاكە بێت كە لە خودی خۆیدا مانای «بوون» دەدۆزێتەوە، ئەوا كاریزماش تاكێكە لە ناو نەتەوە و لە خودی بوونی خۆیەوە مانای بوونی نەتەوەكەی بەرجەستە دەكات و، كاتێك لە مانای «بوون»ی خۆی تێدەگات، ئەم تێگەیشتنە لە بازنەیەكی فراواندا دەبێتە چوارچێوەیەك بۆ مانای «بوون»ی نەتەوە.

ئەگەر بۆ شرۆڤەی زیاتری ئەم باسە ئاماژە بە كاریزمای مەهاتما گاندی بدەین و، بپرسین: چۆن كاریزمای گاندی لەدایكبوو؟ بێگومان وەڵامەكەی ئەوەیە: ئەو ساتەوەختە كاریزمای گاندی لەدایكبوو، كە وەك (تاك) پۆلیسێكی ئینگلیز لە باشووری ئەفریقیا لە شەمەندەفەڕ فڕێی دایە خوارەوە و پێی گوت: «تۆ مافت نییە لە فارگۆنی پلەیەك دابنیشیت». ئەم فڕێدانە خوارەوەیە بوو بە برووسكەیەك كە گاندی تێگەیشت، ئەو وەك هەبوویەك «مرۆڤە»، بەڵام ئەم هەبوونەی مرۆڤ هیچ مانایەكی «بوون»ی نییە. لێرەوە مانای «بوون» لای گاندی دەبێتە كێشەیەك و هەموو ژیانی خۆی بۆ تێگەیشتن لە مانای «بوون» تەرخان دەكات، بۆ ئەوەی لە مانای بوونی خۆی وەك تاك و مانای بوونی نەتەوەكەی لەم جیهانە تێبگات.

گاندی بۆ تێگەیشتن لە مانای (بوون)، باشووری ئەفریقیای كردە «بوون – لێرە»، واتە هیندستانێكی بچووك و، هەر لەوێ هانی ئەو خەڵكانەی هیندستانی دا، كە لەوێ نیشتەجێبوون، بەكۆمەڵ ئەو پەساپۆرتانە بسووتێنن كە مۆری شاهانەی بەریتانیی لەسەر بوو، وەك پیشاندانی ناڕەزایی بەرامبەر ئەو ناسنامەیەی كە بوونی ئەوان بێ مانا دەكات.

لێرەوە وەك هایدگەر پێمان دەڵێت «تێگەیشتن لە «بوون» خودی بوونە و زمانیش ڕاگەیاندنی ئەو بوونەیە، ئەوا لەسەر ئەم بنەمایە كاتێك گاندی لە باشووری ئەفریقیاوە لە مانای «بوون» تێگەیشت و بە ڕێگەی زمان و نووسین ئەم بوونەی لە هیندستانە بچكۆڵەكەی باشووری ئەفریقیا» بە جیهان ڕاگەیاند، ئیدی كاتی ئەوە بوو گاندی بگەڕێتەوە هێندستان و لە چوارچێوەی نیشتمانەكەی خۆیدا جارێكی دیكە «بوون – لێرە» ڕابگەیەنێتەوە.

ئەگەر سەرنجێك بخەینە سەر گاندی وەك تاكێك و هیندستان وەك سەدان نەتەوە و ئایینی جیاواز و ئەو پرسیارە بكەین: ئایا چۆن مانا و تێگەیشتنی گاندی لە «بوون»، بووە تیگەیشتنی نیشتمانێك كە سەدان نەتەوە و ئایینی جیاوازی لەخۆی گرتووە؟ دیارە وەڵامی ئەم پرسیارە لە ڕەفتار و نووسینەكانی گاندی دەردەهێنین و دەڵێین: گاندی بۆ هەموو نەتەوە و ئایینە جیاوازەكانی هیندستانی سەلماند، هەموو هیندستانییەك (بە جیاوازی نەتەوە و ئایینەوە) لای حوكمڕانیی پادشایی بەریتانی هەبووەیەكە وەك ئامێر و وەك مرۆڤ هیچ بوونێكی نییە. ئەمە پێمان دەڵێت گاندی مانای «بوون»ی لە خەمی تاكێكەوە، كردە خەم و كێشەی نیشتمانێك، ئەو نیشتمانەی كە جیهانە تایبەتەكەی گاندی پێك دەهێنێت.

ئەم پرسە بۆ نیلسۆن ماندیلاش هەر بە هەمان شێوەیە. نیلسۆن ماندیلا كاتێك لە تەمەنی نۆ ساڵی چووە قوتابخانە ناوی «نیلسۆن» نەبوو، بەڵكو ناوی «ڕۆلیهلاهلا ماندیلا» بوو، بەڵام ئەو كات سیستمی ڕاسیزمی باشووری ئەفریقیا قبووڵی نەدەكرد، كە ناو ڕەسەنی ئەفریقیی منداڵەكانیان دەگۆڕێ و ناوی «ڕۆلیهلاهلا ماندیلا»یان گۆڕی بۆ ناوێكی ئینگلیزی و كردیان بە «نیلسۆن ماندیلا».

كەواتە ماندیلاش وەك تاكێكی ڕەش پێست هەر لە سەرەتای منداڵییەوە و بە گۆڕینی ناوەكەی «بوون»ی وەك هاووڵاتیەكی ڕەش پێیستی نیشتمانەكەی خۆی بێ مانا كراوە و، ئەم بێماناكردنەی «بوون» نیگەرانی كردووە، هەر ئەم نیگەرانییەش مانای «بوون»ی بۆ كردووەتە كێشەیەك و لە پێناویدا لە هەموو ژیانیدا خەباتی كردووە و، بە‌ تێگەیشتن لە بوونی خۆی وەك تاكێكی ڕەشپێست، مانای بوونی تێكڕای ڕەشپێستەكانی پێناسە كردووەتەوە.

هەر بۆیە كاتێك تێگەیشتنی كاریزما (وەك تاك) دەبێتە چوارچێوەیەك بۆ مانای بوونی نەتەوە لە نیشتماندا‌، ئەوا نەتەوەش وەك كاراكتەرێك و بەو تێگەیشتنەی بۆ بوونی خۆی پێی گەیشتووە، كارلێك لەگەڵ كەلتوور و مێژوو و شارستانیەتی خۆی دەكات و، بە جۆرێك سەرچاوەكان بەكار دەهێنێت و پێشیان دەخات، كە لە چوارچێوەی براندێكی نیشتمانیدا ئیرادەی نەتەوەیەكی زیندوو بەرجەستە دەكاتەوە.

 كوردستان، یان نەمان

هاوتاكردنی بێ مانایی بوون بە نەمان

عەباس مەحموود عەقاد لە كتێبی «فەلسەفەی شۆڕش» جەخت لەوە دەكاتەوە، «دروشمی هەر شۆڕشێك زادەی بیركردنەوەی نەتەوەیە لەو كارەسات و نەهامەتییەی كە پێشتر لە ساتە وەختی شۆڕشدا بە سەریدا هاتووە، نەتەوە بە یەك دوو وشە دەیكاتە دروشم و ناسنامەی شۆڕشەكەی پێ دیاری دەكات».

لەسەر ئەم بنەمایە كاتێك كە لە دروشمی «كوردستان، یان نەمان» وەك دروشمی شۆڕشی ئەیلوول ڕادەمێنێن، دەبینین ئەم دروشمە هەڵقوڵاوی بیركردنەوەی سەدان ساڵەی نەتەوەیەكە كە خاكەكەی دابەش كراوە و، لە بوون و سەربەستیی خۆی بێبەش كراوە، ئەوا بە گرێدانەوەی «ڕابردوو بە ئێستا و ئێستا بە ئایندەوە»، نەبوونی «بوون و ئازادی» خۆی هاوتای نەمان كردووە، ئەمەش بەو مانایەی ئەگەر گەلی كوردستان وەك گەلێكی سەربەست و ئازاد بوونی نەبێت، نەبوونی باشترە، لەمەش زیاتر گرێدانەوەی سەربەستی و ئازادی بە مانای «بوون» لە خۆیدا مانای «بوون» لە ئازادی و سەربەستیدا بەرجەستە دەبێت.

لەسەر ئەم بنەمایە دەتوانین بڵێین: دروشمی «كوردستان، یان نەمان»ی شۆڕشی مەزنی ئەیلوول، زمانی نەتەوەیە، ئەو نەتەوەیەی لە «بوون»ی خۆی تێگەیشتووە و دەیەوێت بەم پەیڤە شۆڕشەكەی بە جیهان بناسێنێت و، ڕاگەیاندنی ئەو ساتە وەختەیە كە نەتەوە دووڕێیانێك بۆ ئایندەی خۆی دیاری دەكات، كە ئەویش دووڕێیانی «بوون و نەمان»ـە.

گەلی كوردستان بە جیاوازیی ئایین و نەتەوەوە، كوردستانی وەك نیشتمان، بە مانای بوون و خودی بوون ناساندووە، ئەم بوونەی نیشتمانیش «كوردستان» وەك بوونێكی یەكپارچە، نەك چوار پارچەی دابەشكراو» پێناسە كردووە. ئەم حاڵەتی تێگەیشتنە لە «بوون» لە بیركردنەوەی نەتەوەدا، دوو جار گرێدانەوەی مێژووە بە ئێستاوە، یەكەمیان گرێدانەوە و ڕەتكردنەوەی «شەڕی چاڵدێران»ـە كە پێنج سەدە پێش شۆڕشی ئەیلوول كوردستانی كردووە بە دوو پارچە، دووهەمیشیان ڕەتكردنەوەی ڕێككەوتنی «سایكس پیكۆ»یە كە چوار دەیەیە پێش دەستپێكی شۆڕشی ئەیلوول، كوردستانی كردووە بە چوار پارچە، ئەم چوار پارچەیە كە زیاتر لە 40 ملیۆن كورد لە خۆی دەگرێت، وەك هەبووەیەك هەیە، بەڵام ئەم هەبووە، هیچ «بوون»ێكی نییە و، وەك بیرمەندی گەورەی تورك ئیسماعیل بێشكچی زۆر جوان ئاماژەی پێ كردووە « كوردستانی توركیا، كوردستانی ئێران، كوردستانی عێراق، كوردستانی سووریا بوونی هەیە و‌، تەنیا كوردستانێك كە بوونی نییە، كوردستانی ڕاستەقینەی گەلی كوردستانە».

نیگەرانیی نەتەوە لە هەمبەر بوون بە مانای «سەربەستی و ئازادی و نیشتمان»، نیگەرانیی تەنیا نەوەیەكی نەتەوە لە قوناغێكی دیاریكراوی مێژووی نەتەوەدا نییە، بەڵكو ئەم نیگەرانییەی نەتەوە بۆ ئازادی و سەربەستی، لە ساتە وەختی شەڕی چاڵدێرانەوە دەستی پێ كردووە و، بووەتە خەمێك و بیری لێ كراوەتەوە و، هەڵوەستە و تێڕامانی زۆری لەسەر كراوە، لە سەردەمانی جیاوازیشدا بەرهەمی ئەو تێڕامان و بیركردنەوەیە لە شیعری شاعیرانی كوردستاندا ڕەنگدانەوەی هەبووە، بەڵام ئەم نیگەرانییەی بوون بە مانای ئازادی و سەربەستی نەبووەتە پڕۆژەیەك بۆ تێگەیشتنێكی قووڵی مانای «بوون» لە ناو مێژووی نەتەوەدا، هەر بۆیە كاتێك دەمانەوێت مێژووی نەتەوە بە ئێستاوە گرێ بدەینەوە و، ئێستا بە ئایندەوە گرێ بدەینەوە، هەست دەكەین قۆناغەكانی كامڵبوونی تێگەیشتن لە «بوون»، قۆناغی جیاوازی بڕیوە و، نەتوانراوە نیشتمانە تایبەتەكەی «بوونی گەلی كوردستان» وەك جیهانێكی تایبەت بە گەلی كوردستان وەك خۆی پێناسە بكرێت.

لە شۆڕشەكەی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهرییەوە كە پاشان شێخ عەبدولسەلامی بارزانی یەكەم و دوای ئەویش شێخ عەبدولسەلام بارزانی دووەم ڕێبەرایەتی دەكەن، بوونی نەتەوە وەك «بوونی دەوڵەت» ئاماژەی پێ كراوە، هەروەها شێخ مەحموودی حەفید وەك «مەملەكەت» و پێشەوا قازی محەمەدیش وەك «كۆمار» ڕاڤە كراون، بەڵام لەناو ئەم مێژووەدا چوارچێوەی ئەو «دەوڵەت، مەملەكەت و كۆمار»ـە، تەنیا بەشێكی بچووكی كوردستانی گرتووەتەوە و ئەم بەشە بچووكەش نەبووەتە ئەو بازنەیەی كە مانای «بوون» بۆ تەواوی گەلی كوردستان لە جیهانە تایبەتەكەی خۆیدا بكات، كە هەر چوارپارچەی كوردستان دەگرێتەوە، بەڵام ئەم سەردەمە بۆ تێگەیشتن لە گەوهەری «بوون» بە مانای «ئازادی و سەربەستی و نیشتمان»،‌ لەگەڵ دەركەوتنی مستەفا بارزانی وەك كاریزمایەك لە ناو مێژووی نەتەوەی خۆیدا، وەرچەرخانێكی گەورەی بەسەردا دێت و، بۆ یەكەمین جار دوای زیاتر لە مێژووی چوار سەدەی ژێردەستەیی و دابەشكردنی كوردستان، مستەفا بارزانی وەك یەكەمین ڕابەر «بوونی گەلی كوردستان» بە مانای ئازادی و سەربەستی و نیشتمان لە ناو یەك نیشتماندا پێناسە دەكاتەوە، كە ئەویش هەر چوار پارچەی كوردستانە و، وەك جیهانە تایبەكەی گەلی كوردستان ناوی لێ ناوە «كۆماری كوردستانی گەورە»، ئەمەش بەو مانایەی كە بیرمەند ئیسماعیل بێشكچی بانگەشەی بۆ دەكات و دەڵێت: «زوڵمە كوردستانی عێراق و ئێران و سووریا و توركیا هەبێت و، گەلی كوردستان خۆی كوردستانی نەبێت». مستەفا بارزانی لە پەیامەكەیدا لە پاكۆ لە ساڵی 1947 ڕایگەیاند، ئاراستەی خەبات و تێكۆشانی نەتەوەییمان بۆ دامەزراندنی كۆماری كوردستانی گەورەیە، ئەو كۆمارەش جیهانە تایبەتەكەی گەلی كوردستانە و بێجگە لە گەلی كوردستان هیچ كەسێك خاوەنی «كۆماری كوردستانی گەورە» نییە.

مستەفا بارزانی لە ئاوارەیی سۆڤیەتی پێشان ( 1946-1958) گەیشتە ترۆپكی ئەم تێگەیشتنەی لە بوونی نەتەوەكەی وەك نەتەوەیەكی ئازاد و خاوەن نیشتمانی سەربەخۆ و شایستەی خۆی، هەر بۆیە خودی تێگەیشتنەكەی مستەفا بارزانی لە مانای «بوون»، وەك هایدگەر پێمان دەڵێت، بووە «خودی بوونی» نەتەوەیەك و نیشتمانێك، هەر بۆیەش لەسەر ئاستی جیهان جێگرەوەی ناوی كورد و كوردستان بووە «بارزانی».

هاوتابوونی ناوی «بارزانی» بە مانای بوونی نەتەوە و نیشتمانێك كە «كوردستان»ـە، تەنیا بەرهەمی بیركردنەوە نییە لە بوونی نەتەوە و نیشتمانێك، بەڵكو هەستكردن بە نیگەرانییە لە هەمبەر نەبوونی «بوونی نەتەوە و نیشتمان» و، مستەفا بارزانی بە هاوشێوەی مەهاتما گاندی و نیلسۆن ماندیلا ئەم نیگەرانییەی لە سەرەتادا كردوویەتە «كێشەی خۆی» وەك تاكێك لە ناو نەتەوەیەكی ژێردەستەدا و، وەك تاك لە ئاوارەیی هەوڵی داوە، تێگەیشتنەكەی بۆ بوونی خۆی بكاتە تێگەیشتن لە بوونی نەتەوە و نیشتمان، ئەم تێگەیشتنەشی ڕاڤە كردووە و، وەك نوێنەری نەتەوە پەیوەندی بە چەندین سەرۆك دەوڵەتەوە كردووە و، هەوڵی داوە لە بوونی ڕاستەقینەی گەلی كوردستان وەك نەتەوە و كوردستان وەك نیشتمانی تایبەتی گەلی كوردستان تێبگەن.

ئەو سەردەمەی مستەفا بارزانی وەك كاریزمایەك تێگەیشتنی لە «بوونی نەتەوە و نیشتمان» كردە كێشەی خۆی و پاشانیش لەو خودەوە كێشەی نەتەوەی و نیشتمانی پێناسە كردەوە، لە ناو گۆڕەپانی سیاسیی ئەو سەردەمەی هەر چوار پارچەی كوردستان بەگشتی و كوردستانی باشوور بەتایبەتی، دیالۆگی گەرمی سیاسی لەسەر ئەوە بوو «ئایا كورد نەتەوەیە، یان نەتەوە نییە؟ ئایا كوردستان نیشتمانە تایبەتەكەی گەلی كوردستانە یان بەشێكە لە عێراق و توركیا و سووریا و ئێران؟».

ڕاستە ورووژێنەری سەرەكیی ئەم پرسیارانە ئەندامانی «حزبی شیوعی عێراق»ی ئەو سەردەمە بوون و ئەندامانی پارتی دیموكراتی كوردستان ڕەتیان دەكردەوە، بەڵام لەناو ئەندامانی ئەو كاتی پارتی دیموكراتی كوردستانیش (1946-1958) قەناعەتێكی بەو جۆرە هەبوو، كە تێگەیشتن لە بوونی «نەتەوە و نیشتمان» لە ناو مێژووی چەپی «ماركس- لینین» سەرچاوە دەگرێت، نەك لە هەناوی مێژووی نەتەوە و گەلی كوردستانەوە.

پارتی دیموكراتی كوردستان و حزبی شیوعی عێراق لە ساڵانی (1946-1958) دوو حزبی سەرەكیی گۆڕەپانی سیاسیی كوردستان و عێراق بوون و، ژمارەیەكی یەكجار زۆر ئەندام و لایەنگریشیان هەبوو، لە بەرامبەردا و هەر لەو ماوەیەدا مستەفا بارزانی لە ئاوارەیی ژیانی بەسەر دەبرد و، لە ژیانێكی ناڕەحەتی و دەربەدەری دەژیا، بەڵام لە ناو ویژدانی نەتەوە و تێكڕای گەلانی عێراقدا ڕۆژ لە دوای ڕۆژ كاریزمای ناوەكەی دەبووە مانای بوون بۆ نەتەوەی كورد و تەواوی گەلانی عێراق، ئەم گەشەكردنە خێرایەی كاریزمای مستەفا بارزانی لەسەر ئاستی عێراق و كوردستان، لەو تێگەیشتنەوە سەرچاوەی گرتبوو، بەوەی ڕاستە مستەفا بارزانی تێگەیشتنی لە بوونی كورد و كوردستان كردووەتە كێشەی خۆی، بەڵام هەرگیز بوونی نەتەوەكانی دیكەی ڕەت نەكردووەتەوە و بەردەوام بانگەشەی برایەتیی نێوان نەتەوەی كورد و ئەو نەتەوانەشی كردووە كە كوردستان بە سەر دەوڵەتەكانیاندا دابەش كراوە.

لێرەوە كاتێك دەمانەوێت «ڕابردوو بە ئێستا و ئێستا بە ئایندە»وە گرێ بدەینەوە، بۆ ئەوەی لە مانای بوونی «نەتەوە و نیشتمان» تێبگەین، ئەوا لای دۆست و دوژمن ناوی «بارزانی» هاوتای ئەو بوونەیە و ئەو تێگەیشتنەی مستەفا بارزانی بووەتە نەخشە ڕێگەیەك بۆ تێگەیشتن لە بوونی نەتەوە و نیشتمان، بۆیە هەر لایەك، تەنانەت ئەو لایەنانەشی خۆیان وەك دژی ئەو تێگەیشتنە لە گۆڕەپانی سیاسیدان، ئەگەر لە نەخشە ڕێگەكەی مستەفا بارزانی لابدەن، ئەوا لە هزر و سەیركردنی نەتەوەدا وەك خائین سەیر دەكرێن، ئەمەش بووەتە ئەو ڕاستییە مێژووییە، ئەگەر هەر لایەك درێژەپێدەری هەمان تێگەیشتنی مستەفا بارزانی بێت بۆ «بوون»، یان دژی ئەو تێگەیشتنەش بێت، هەر دەبێت لەسەر ئەو نەخشە ڕێگەیە بڕوات كە مستەفا بارزانی بۆ «بوون»ی نەتەوە و نیشتمان دایڕشتووە.

 درێژەپێدانی تێگەیشتی مستەفا بارزانی

بریاردانی قورس بۆ داكۆكیكردن لە «بوون»

مسعود بارزانی كە لە دوای ساڵی 1979وە ئەركی درێژەپێدانی تێگەیشتنی مستەفا بارزانی بۆ «بوونی نەتەوە و نیشتمان» كردووەتە كێشەی خۆی و نەتەوەكەی، هەموو كات بازنەی بیركردنەوەی «بەرەی نیشتمانی» بووە، نەك چوارچێوەی تەسكی حزبێكی سیاسی، لەم پێناوەشدا سەرۆك بارزانی بۆ ئەوەی بازنەی بەرەی نیشتمان بەردەوام بازنەیەكی فراوان بێت بۆ تێگەیشتن لە «بوون»، گەلێك جار غەدری لە «بوون»ی پارتی دیموكراتی كوردستانیش كردووە.

لە ناو ئەو نەخشە ڕێگەیەی تێگەیشتنی مستەفا بارزانی بۆ «بوونی نەتەوە و نیشتمان»، مسعود بارزانی هەنگاوی پراكتیكی بۆ مانادان بەو «بوون»ـەی تێگەیشتنی مستەفا بارزانی هەڵدەگرێت و، لە هەمانكاتدا ڕابردوو بە ئێستا گرێ دەداتەوە و ئێستاش بە ئایندە و، وەك ئاماژەیەك بۆ بەرزیی ئەو بوونە، هێمای بوون وەك هێمایەكی پیرۆز سەیر دەكات و، لەمبارەوە كە دەیەوێت پێمان بڵێت بۆچی بارزانییەكان جامەدانیی سوور دەبەستن؟ بەمجۆرە بەسەرهاتەكەمان بۆ دەگێرێتەوە و فێرمان دەكات: «جامەدانیی سوور بووەتە هێمایەك بۆ بوونی نەتەوەیەك»، بەمجۆرە لە كۆنگرەی 14ی پارتی دیموكراتی كوردستان بۆ ئەندامانی كۆنگرەی ڕوون كردەوە: «مەسەلەی ڕێبازی بارزانی و ڕێبازی بارزان، ئەوە نییە هەر كەس جەمەدانیی سووری بەست، ئەوە بارزانییە، مەسەلە عەقیدە و بیروباوەڕە، بیروباوەڕی ئێوە ڕێبازی بارزانییە. جەمەدانیی سووریش ڕەنگە نهێنییەك بێت، كە ڕەنگە زۆر كەس نەیزانێت. لە سەرەتای سەدەی ڕابردوو، ئێستاش ماوە لە هەندێك شوێن، بەتایبەتی لە ناوچەی جافەكان و هەورامان و لە ئاكرێش ماوە، ئەوكات شەدە هەبوون، هەندێكجار دەمانگوت مشكی، سێ ڕەنگ بوون، مشكی و سەوز و ڕەش، ناوچەی بارزانیش وەك هەموو ناوچەیەكی دیكە وەك ئەو ئەفەندییانە هەر كەس بە زەوقی خۆی بۆینباخێكی بەستووە، بە كەیفی خۆی جەمەدانییەكەیان دەبەست، كاتێك كە بارزان كەوتە بەر هێرشی فڕۆكەی بەریتانی و پەلاماری سوپای عێراق و تێكشكان، پاش ماوەیەك مقاوەمە ناچار بوون، بچنە توركیا، ئەو وەختە جەمەدانی دەرچووبوو، جەمەدانییش بە هەمان ڕەنگ، سوور و سەوز و شین، یان ڕەش، جەنابی شێخ ئەحمەد جەمەدانیی سووری هەڵبژارد، لە ئەحكامی عورفی كە لە ناوچەكە دەرچوو، یەكێكیان ئەوە بوو كە هەر كەسێكیان بینی، جەمەدانیی سووری بە سەرەوەیە، ئیعدامی بكەن و بیكوژن.

جارێك مەفرەزەیەكی پۆلیس لە خوار گوندی بارزان تووشی مێرمنداڵێكی شوانكارە دەبن، جەمەدانەكەی سوورە، بەو جەمەدانییە خنكاندیان و كوشتیان و شەهیدیان كرد. خەڵكەكە پەلاماری قشڵەیان دا، كە لە بلێ بوون، لێیان دان و زۆر بریندار بوون، دواتر ١٢ كەسیان لە ناوچەی بارزان هەڵبژارد و هێنایان و هەر دوازدەیان ڕەمی كرد، لەو كاتەوە جەمەدانیی سوور بوو بە ڕەمزی بەرخۆدان و تەسلیم نەبوون و خۆنەچەماندن، ئەو كاتە لە ناوچەی بارزان ئەگەر یەكێك جەمەدانیی سووری نەبەستبا، پێیان دەگوت تۆ جاشی پۆلیسیت، وای لێ هات..»

ئەگەر سەرنج لەسەر ئەم پەڕەگرافە بدەین، بێگومان‌ سەرۆك مسعود بارزانی دەیەوێت پێمان بڵێت: ئەگەر مەهاتما گاندی بە فڕێدانە خوارەوەی لە شەمەندەفەڕ بوونی وەك هاووڵاتییەكی هیندستانی بێ مانا كرابێت و ماندیلا بە گۆڕینی ناوەكەی لە ناوێكی ئەفریقییەوە بۆ ناوێكی ئینگلیزی، هەر لە تەمەنی نۆ ساڵییەوە وەك هاووڵاتیەكی ڕەشپێستی ئەفریقیای باشوور بوونی بێ مانا كرابێت، ئەوا ئەو شوانەش كە لە گوندی بارزان لەسەر بەستنی جامەدانیی سوور، بە جامەدانییەكەی خنكێندراوە، ئەوا داگرتنی ئەو جامەدانییە سوورە لەسەر سەری، بێ ماناكردنی بوونی هاووڵاتییەكی كورد و كوردستانییە، هەر بۆیە وەك كاردانەوە و مانادانەوە بە «بوون»ی ئەو هاووڵاتییە و نیشتمانێك كە ناوی كوردستانە، هەر كەس جەمەدانیی سووری لەو دەڤەرە نەبەستبێت، وەك سەرۆك بارزانی پێمان دەڵێت، پێیان گووتووە: «تۆ جاش و خۆفرۆشی»، ئەمە مانای ئەوەیە كەسێك دەبێتە خۆفرۆش و جاش، واتە مانای كوردبوون و كوردستانیبوون بێ مانا دەكات، بۆیە بەستنی جەمەدانیی سوور وەك تەحەددایەك بەرامبەر داگیركەران، دووبارە مانادانەوەیە بە بوونی كورد و كوردستان و تێگەیشتنە لە بوونی «نەتەوە و كوردستان».

لە تێگەیشتنی مستەفا بارزانی بۆ بوونی نەتەوە و نیشتمان، «بوون» گەوهەرە و دەبێت گەوهەری ئەو بوونە بدرەوشێتەوە و، دەبێت مانا جیاوازەكانی بوون لە هاووڵاتی و نیشتماندا بەرجەستە بێت كە ئەویش «ئازادی و سەربەستیی نەتەوە و سەربەخۆیی نیشتمانە لە چوارچێوەی دەوڵەتێكی نەتەوەییدا». لەمەوە ئەگەر سەرنج لە هەڵوێستی مستەفا بارزانی لەسەر دەقی ڕێككەوتنی 11ی ئاداری 1970ی نێوان سەركردایەتیی شۆڕشی ئەیلوول و حكومەتی عێراق بدەین، ئەوا دەبینین لای مستەفا بارزانی ڕێككەوتنی ئادار چوارچێوەیەكە بۆ مانای كوردبوون و كوردستانیبوون لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراقدا، عێراقیش وەك نیشتمانێكی هاوبەش بۆ هەمووان دادەنێت، بەڵام كاتێك گەوهەری ئەم ڕێكەوتنە پێشێل دەكرێت و، دەیانەوێت مستەفا بارزانی سازش لەسەر كوردستانیبوونی كەركووك بكات، دەڵێت: «كەركووك دڵی كوردستانە»، ئەم وەسفەی مستەفا بارزانی تەنیا بۆ كەركووك نییە، بەڵكو مستەفا بارزانی كوردستانیبوونی كەركووكی گرێ داوەتەوە بە بوونی، گەلی كوردستان وەك نەتەوە و كوردستان وەك نیشتمان، هەر بۆیە كاتێك دەڵێت: «كەركووك دڵی كوردستانە» وەك میتافۆر بۆ بوونی نەتەوە و نیشتمان، ئەمە مانای ئەوەیە بەبێ هەر بستە خاكێكی كوردستان، مانای بوونی تەواوەتی نەتەوە و نیشتمان بێ مانا دەبێت.

سەرۆك مسعود بارزانی لە بازنەی تێگەیشتنی تەواوی لە تێگەیشتنی مستەفا بارزانی بۆ «بوونی نەتەوە و نیشتمان» هەوڵی دا، پیادەكردنی مانای «بوون» ڕاڤە و پیادە بكات و، ماناكانی بوون بكاتە ئەمری واقیع، بۆ ئەمەش لە قۆناغە جیاوازەكانی ژیانیدا لە ساتەوەختی ناسكدا بڕیاری زۆر قورس و بوێری داوە، كە لێرەدا ئاماژە بە هەندێكیان دەكەین:

1. لە دوای ساڵی 1975 و نسكۆی شۆڕشی ئەیلوول مسعود بارزانی لە بەشی یەكەمی بەرگی چوارەمی بارزانی و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان نووسیویەتی: «لە ئەنجامی ئەو بارودۆخە نالەبار و مەترسیدارەی دوای نسكۆی شۆڕش، نائومێدی باڵی بەسەر زۆر لادا كێشابوو، بە باشی دەمزانی ئەگەر ئەم نائومێدییە بەردەوام درێژە بكێشێت، كۆتایی بە خەباتی بنەماڵەكەمان و پارتی دێت. زۆر بیرمان كردەوە، ئاخۆ بۆ ڕەواندنەوەی بێهوایی دەبێت چی بكەین و چ ڕێگەیەك بگرینە بەر، بە ڕوونی بۆم دەركەوت كە یەكەم هەنگاو و بڕیار. دەستپێكردنەوەی خەباتە.

وەرگرتنی ئەم بڕیارە قورسە لەو بارودۆخە نالەبار و مەترسیدارە، لە كاتێكدا بووە كە سەدام حوسێن دەیگوت: «دارخورما لە چیاكان بڕوێت، جارێكی دیكە پێشمەرگە لە چیاكانی كوردستان دروست نابێتەوە. واتە - پێشمەرگە بوونی نابێت-»، بەڵام دوای وەرگرتنی ڕەزامەندیی مستەفا بارزانی بۆ دەستپێكردنەوەی خەبات، لە ماوەی چەند مانگیكدا و دروست لە 26ی ئایاری1976 وەك خۆی لە كتێبەكەیدا ئاماژەی پێ كردووە «یەكەم چالاكیی هێزی پێشمەرگە لە 26ی ئایاری 1976 لە ناوچەی حاجی ئۆمەران كرا، كە بەداخەوە لەم چالاكییەدا سەید عەبدوڵڵا شەهید بوو و، بووە یەكەم شەهیدی شۆڕشی گوڵان».

2. لە ساڵی 1988 و دوای پرۆسەی بەدناوی ئەنفالەكان و بەكارهێنانی چەكی كیمیایی بۆ قڕكردنی كورد، سەدام حوسێن بڕیاری دابوو بە هێرشكردن بۆ چیای خواكورك و سێ گۆشەی نێوان «ئێران و عێراق و توركیا»، بوونی پێشمەرگە لە كوردستان نەهێڵێت و جاڕی سەركەوتنی یەكجارەكی بدات، بەڵام بڕیارە قورسەكەی سەرۆك مسعود بارزانی بۆ مقاوەمەت و دووبارە مانادانەوە بە مانای «بوونی نەتەوە و نیشتمان»، داستانی خواكوركی لێ بەرهەم هات، كە هەر لەو داستانەدا سەرۆك بارزانی بە هەموو جیهانی ڕاگەیاند، گۆڕانكاری زۆر گەورە لە ماوەیەكی كورتدا لە هەموو ناوچەكە ڕوودەدات.

3. لە دوای ڕاپەرینی بەهاری 1991 و پاشان هێرشكردنەوەی ڕژێم بۆ دووبارە داگیركردنەوەی كوردستان، دیسان سەرۆك بارزانی بڕیارێكی قورسی دیكەی بۆ مقاوەمەت دا و زۆر بە ڕاشكاوانە ڕایگەیاند: لێرە شەهید بین باشترە، نەك لە ئاوارەیی و پەنابەریدا بژین». ئەم پەیڤەی سەرۆك بارزانی كە تیایدا «شەهیدبوون» هاوتای «بوون» دەكات، مانای ئەوەیە كاتێك داگیركەران دەیانەوێت بوونمان بێ مانا بكەن، ئەوا هەموو جوانی و ماناكانی بوون لە شەهیدبووندا بەرجەستە دەكەینەوە.

4.  گێڕانەوەی دەسەڵاتی شۆڕشگێڕانەی حزبە سیاسییەكان بۆ دەسەڵاتی گەل و ئەنجامدانی هەڵبژاردن لە ئایاری 1992، ئەمەش بەرهەمی بڕیارێكی قورسی دیكەی سەرۆك بارزانییە و لەمبارەوە سەرۆك گوتوویەتی «ئەو ڕۆژەی بەرەی كوردستانی پێشنیارەكەمی پەسەند كرد، بەوەی هەڵبژاردن لە كوردستان بكرێت، ئەوە ڕۆژە خۆشترین ڕۆژی ژیانی من بووە». لەم پەیڤەشدا دەیەوێت پێمان بڵێت: یەكێك لە ماناكانی بوونی نەتەوەیەكی ئازاد، ئەوەیە كە خۆی بچێتە سەر سندوقی دەنگدان و دەسەڵاتی گەل بڕیار لەسەر سیستم و شێوازی حوكمڕانی بدات».

5. لە نیوەی دووەمی نەوەدەكانی سەدەی ڕابردوو سەرۆك مسعود بارزانی بڕیاری دا، دەبێت بە شێوەیەكی فەرمی ئاڵای كوردستان لەسەر هەموو دامەزراوەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان هەڵبكرێت، ئەم بڕیارە بۆ ئەو سەردەمە كە زۆر سەركردە و لایەنی سیاسی بە موجازەفەیان دەزانی و، پێیان وابوو، كاتەكەی لەبار نییە، بەڵام پێداگریی سەرۆك بارزانی لەسەر هەڵكردنی ئاڵا و جەختكردنەوەی لەسەر ئەوەی «من لەژێر سێبەری ئەم ئاڵایە لەدایك بووم و، ئامادەشم بۆ ئەم ئاڵایە بمرم»، بەڵام پاشان پەرلەمانی كوردستان ڕۆژی 17ی كانوونی یەكەمی هەموو ساڵێكی كردە ڕۆژی ئاڵای كوردستان، كە بەرواری هەڵكردنی ئاڵای كوردستانە لە 17ی كانوونی دووەمی 1946 لە كۆماری كوردستان، ئەمەش پێكەوە گرێدانەوەی «ڕابردوو بە ئێستا و ئێستا بە ئایندە»وەیە بۆ بەرجەستەكردنی مانا و گەوهەری بوونی نەتەوە و نیشتمان.

6. لە دوای ڕووخانی ڕژێمی پێشووی عێراق و دەستپێكردنی هەوڵەكان بۆ نووسینەوەی دەستووری عێراق لە 2005 سەرۆك بارزانی بۆ مانادانەوە بە عێراقی نوێ و مانادانەوە بە بوونی گەلی كوردستان لە عێراقدا، دوو بڕیاری قورسی مێژوویی دا، كە بێجگە لە شەخسی مسعود بارزانی هیچ سەركردەیەكی دیكە نەیتوانیوە بیریشی لێ بكاتەوە، كە بریتی بوون:

ا- ڕەتكردنەوەی هەڵكردنی ئاڵای عێراق لە كوردستان، ئەو ئاڵایەی سەدام حوسێن بە دەستی خۆی لەسەری نووسیبوو «اللە اكبر» و بە ئاشكرا بە جیهانی ڕاگەیاند «ئێمە ئاڵایەك هەڵناكەین، كە لەژێر ئەو ئاڵایەدا كۆمەڵكوژ و ژینۆساید بكرێت»، بۆیە سەرۆك بارزانی پێداگری كرد ئەو «اللە اكبر»ـەی بە دەستی سەدام حوسێن نووسراوە، دەبێت بگۆڕێت و جارێكی دیكە «اللە اكبر»ـەكە بنووسرێتەوە و، ئەم ئیرادەیەی سەرۆك بارزانی جێبەجێ كرا.

ب- داكۆكیكردن و پێداگری لەسەر مانەوەی هێزی پێشمەرگەی كوردستان و ئامادەنەبوونی تەنانەت بۆ موناقەشەكردن لەسەر ئەم پرسە، بووە هۆكاری ئەوەی بڕگەیەك بۆ دەستووری عێراق زیاد بكرێت و هێزی پێشمەرگەی كوردستان لەژێر ناوی «پاسەوانانی هەرێمی كوردستان» شەرعییەتی دەستووری پێ بدرێت. ئەم بڕیارە مێژووییەی سەرۆك بارزانی بۆ پارێزگاریكردنی لە هێزی پێشمەرگەی كوردستان، گرێدانەوەی مان و نەمانی كورد و كوردستانە، بە قارەمانیەتی هێزی پێشمەرگەی كوردستانەوە، وەك لە شەڕی دژی تیرۆریستانی داعش و پاشتریش دوای كارەساتی 16ی ئۆكتۆبەر بیینیمان، ئەگەر ئەم بڕیارە مێژووییەی سەرۆك بارزانی نەبوایە، ئێستا نە جوگرافیایەك هەبوو، پێی بگوترێت كوردستان، نە گەلێكیش بوونی دەبوو پێی بڵێن گەلی كوردستان.

7. لە ساڵی 2014 و دوای كەوتنی مووسڵ و ڕاگەیاندنی «خەلافەتی ئیسلامی» لەلایەن ڕێكخراوی تیرۆریستیی داعشەوە، تیرۆریستانی داعش ببوونە ئەفسانەیەك كە هیچ هێزێك خۆیان لەبەردا ناگرێت، بەڵام كاتێك هێرشیان كردە سەر كوردستان، لە دەستپێكدا توانییان شنگال و بەشێك لە دەشتی نەینەوا و مەخموور داگیر بكەن، سەرۆك بارزانی كە ئەو كات سەرۆكی هەرێمی كوردستان بوو، بەو جۆرە مامەڵەی لەگەڵ ئەم هەڕەشە وجوودییە نەكرد كە وەك سەرۆكی دەوڵەتێك باری نائاسایی و بڕیاری شەڕ ڕابگەیەنێت، بەڵكو بە شەخسی خۆی بووەوە بە پێشمەرگەكەی 1962 و خۆی چووە سەنگەرەكانی پێشەوەی شەڕی دژی تیرۆریستانی داعش، ورەی چوونی سەرۆك بارزانی بۆ بەرەكانی شەڕ و تێكشكاندنی تیرۆریستانی داعش لەسەر دەستی هێزی پێشمەرگەی كوردستان و بەتاڵكردنەوەی ئەفسانەی تیرۆریستانی داعش بەوەی كە «هێزێكن لە شكان نایەن»، بووە سەرچاوەی ئومێدێك بۆ تەواوی جیهان، كە پاشان هاوپەیمانیی نێودەوڵەتییان بۆ شەڕی دژی تیرۆریستانی داعش پێكهێنا و، ئەوە مێژووە دەبێت وەك خۆی بنووسرێتەوە، پێش سەركەوتنەكانی هێزی پێشمەرگە بەسەر تیرۆریستانی داعش، هیچ دەوڵەتێك بیری لەوە نەكردبووەوە كە شەڕ لە دژی تیرۆریستانی داعش ڕابگەیەنێت، هێزی پێشمەرگەی كوردستان لە 2ی ئابی 2014 هێرشی پێچەوانەی بۆ سەر تیرۆریستانی داعش دەستپێكرد، باراك ئۆبامای سەرۆكی ئەو كاتی ئەمریكا لە 11ی ئەیلوولی 2014 هاوپەیمانیی دژی داعشی بە سەرۆكایەتی ئەمریكا ڕاگەیاند.

8. بڕیاری ڕیفراندۆم لە حوزەیرانی 2017 و جێبەجێكردنی لە 25ی ئەیلوولی 2017، وێستگەیەكی وەرچەرخانە لە مێژووی گەلی كوردستاندا هەر لە شەڕی چاڵدێرانەوە هەتا ئێستا. سەرۆك بارزانی بە جێبەجێكردنی بریاری ڕیفراندۆم بە دەنگدانی زیاتر لە 92% گەلی كوردستان بە تەواوی نەتەوە و ئایینە جیاوازەكانەوە بۆ سەربەخۆیی كوردستان، بۆ هەموو جیهانی سەلماند «بریاردانی مافی چارەنووس» یەكێكە لەو مافانەی كە هەموو نەتەوە و گەلێك بۆ سەلماندنی بوونی خۆی پیادەی دەكات، پاشانیش كە لە دواڕۆژی هەڵمەتەكانی ڕیفراندۆم بە هەموو جیهانی ڕاگەیاند «من ئەو كەسە نیم خۆم شەرمەزاری نەتەوەكەی خۆم بكەم»، ئەمە پیشاندانی ئەو هەموو گوشارە نیودەوڵەتی و هەرێمییە بوو كە لەسەر سەرۆك بارزانی هەبوو، بۆ ئەوەی لەسەر ئەنجامدانی ڕیفراندۆم سازش بكات، بەڵام كە دوایین پەیامی بەو شێوەیە بۆ هەموو جیهان ڕاگەیاند «سازش لەسەر بوونی گەلی كوردستان وەك گەلێكی ئازاد ناكرێت و مافی خۆیەتی وەك هەر گەلێكی دیكە، خۆی بڕیار لەسەر چارەنووسی خۆی بدات»، مانای ئەوە بوو گەلی كوردستان بە دەنگدانی «بەڵێ بۆ سەربەخۆیی كوردستان»، لەسەر سندوقەكانی دەنگدان بوونی خۆی دەسەلمێنێت .

لە دوماهیشدا وەك جان پۆل سارتەر لە پێناسەی بۆ «بوون» دەڵێت «كۆڵەگەی سەرەكی كە بوونی مرۆڤایەتی لەسەری ڕادەوەستێت، بریتییە لە پیشاندانی توانا و ئیرادە بۆ بەدیهێنانی ئەو ئامانجەی كە هەیەتی، ئەوجا لە بەدیهێنانی ئەو ئامانجە سەربكەوێت، یان سەرنەكەوێت، ئەو ئیرادەیە هەر دەردەكەوێت».