دوای تێپەڕبوونی پێنج ساڵ بەسەر ڕووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر، هێشتا كێشەی چۆڵبوونی چەندین گوندی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی كوردستان چارەسەر نەبووە و كێشەی دیكەشی بە دوای خۆیدا داهێناوە. لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس و ڕزگاركردنی عێراق لە دیكتاتۆریەت بەعەرەبكردن چڕتر بووە.

لە سنووری قەزای خانەقین مەترسیی تەعریب بە ئاشكرا لە زیادبووندایە و لە دوای ڕووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر 4280 خێزانی كورد، 24 گوندی سنووری ناوچە جێناكۆكەكانی دیالەیان چۆڵ كردووە و عەرەب تێیدا نیشتەجێ كراون. لە بەدواداچوونێكی گۆڤاری گوڵان سەبارەت بەو پیلانە ناڕەوایە هاووڵاتییانی دانیشتووی خانەقین بەمجۆرە باس لە كێشەكە دەكەن.

 

گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

 

 

 

خانەقین شارێكی كوردییە و دەكەوێتە باشووری ڕۆژهەڵاتی ئیدارەی گەرمیان و لە چوار ناحیە پێك دێت كە بریتین لە (خانەقین، مەیدان، بەمۆ، قۆڕەتوو) و خانەقین ناوەندی قەزاكەیە.وەك دەبیندرێت تەعریب بەمیكانیزمێكی نوێ بەردەوامە و ئەم پرۆسەیەش كاریگەریی زیاتری لەسەر گۆڕینی دیمۆگرافیای ناوچە كوردستانیەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم. هەیە.

بەپێی ڕووداوەكان مەترسیی تەعریب بە دوو ئاراستەدا دەڕوات، یەكەمیان ئەو ناوچانەی دەوروبەری خانەقین كە تاوەكو ئێستا بە تەواوی تەعریب نەكراون، دووەمیان گەڕەكەكانی نێو شارەكەیە. ناحیەی سەعدییە، جەلەولا و مەندەلی بە تەواوی تەعریب كراون و كوردیان تێدا نەماوە، ئێستا ناوچەكانی دەوروبەری قەزای خانەقین هەڕەشەی تەعریبكردنیان لەسەرە كە بریتین لە مێخاس، نەفتخانە، كانی ماسی و پەلكانە. تەعریب گەیشتووەتە ئاستێك 24 قوتابخانەی كوردی داخراون و خەریكە خوێندنی كوردی بەرەو نەمان دەچێت.

لە دوای خیانەتی 16ی ئۆكتۆبەر لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی كوردستان پڕۆسەی تەعریب بەشێوەی جیاجیا بەردەوامی هەیە و حكومەتی عێراقیش رێگری لە تەعریبەكە ناكات.

لە كاتێكدا خانەقین و ناحییەكانی سەعدییە، جەلەولا، جەبارە، قەرەتەپە و مەندەلی بەشێكن لە سنووری ماددەی 140ی دەستووری عێراق، لە بەرامبەردا كوردانی ناوچەكە داوا دەكەن گواستنەوەی نفوس لە ناوچەكانی دیكەوە بۆ ئەو ناوچەیە رابگیرێت، چونكە گواستنەوەی نفوس، پێچەوانەی ماددە دەستورییەكانە.

خانەقین بە درێژایی مێژووی پڕ سەروەریی گەلەكەمان قوربانی زۆری داوە، لە قۆناغە سەختەكاندا رووبەرووی (جینۆساید و تەعریب و تەرحیل)بووەتەوە.

رووبەرە فراوانەكەی ئەم شارە 180 كیلۆمەترە، هەر لە مەندەلی و شارەبانەوە درێژ دەبێتەوە تا سنووری شارەوانی كەلار و ناحیەكانی سەعدییە و جەلەولا و قۆڕەتوو و مەیدان و بەمۆ و قەرەتەپە و جەبارە، یەكەمین قۆناغی ئەنفال لە ساڵی 1975 لە خانەقینەوە دەستی پێكرد و زیاتر لە 160 گوند رووخێندران و خەڵكەكەی راگوێزران و خاكەكەشی تەعریب كرا، بەڕادەیەك لە ناوەندی شاریش هێرشەكانی تەعریب و ڕاگواستن زۆر بەتوندی دەستی پێكرد، ئەمەش بەهۆكاری ئەوەی زۆربەی دانیشتووانی خانەقین كوردن و پێگەی جوگرافیای شارەكەش گرنگی و بایەخی خۆی هەیە، ئەم شارە لە مێژووی كۆن و نزیكدا دەروازەی عێراق بووە بۆ رۆژهەڵاتی ئاسیا، ناوچەیەكی دەوڵەمەندە بە پیتڕۆڵ و غاز و كانزاكانی تر، جگە لەوەی خاكەكەی بە پیتە و بۆ كشتوكاڵ لەبارە.

ڕۆژنامەنووس كاروان كەلاری، سەرەتا باس لەوە دەكات كە: «دۆخی خانەقین پێش 16ی ئۆكتۆبەر و پاش 16ی ئۆكتۆبەر دوو دۆخی تەواو جیاوازن، پێش 16ی ئۆكتۆبەر دۆخی ناوچە كوردستانییەكان بە گشتی و خانەقین بە تایبەتی دۆخێكی سەقامگیر بوو، بەڵام دوای ئەو ڕووداوە تەواو ناجۆر بووە، دوای 16ی ئۆكتۆبەر و دوای ئەو پرۆسەیەی كە لە ماوەی ڕابردوودا دەسەڵاتدارانی بەغدا دەستیان پێ كرد بۆ داماڵینی گوندەكانی دەوروبەری خانەقین لە كورد، كە نزیكەی 90% جێبەجێ كراوە، ئێستا زۆربەی ئەو گوندانەی كە لە دەوروبەری خانەقینن، بە تایبەت ئەو گوندانەی دەكەونە بەشی باشووری خانەقین بەرەو دیالە و ناوچەی مەندەلی تەواو لە كورد داماڵدراون، جەلەولاش كە بەشێكە لە خانەقین پێشتر ڕێژەی كورد تێیدا 85% بوو، بەڵام ئێستا 5%یش نییە، مەندەلی و سەعدیەش بە هەمان شێوە. لە ئێستادا خانەقین حەشدی شەعبی و سوپای عێراق و ئیستیخبارات و كۆمەڵێك دامەزراوەی حكومەتی عێراقی تێدایە، ئەوان بەردەوام بە پرۆسە خەریكی تەعریبكردنی خانەقینن، خوێندنی كوردی نەماوە و قوتابخانە كوردییەكان داخراون، لە ئێستادا ئەگەر میدیاكارێك بچێتە خانەقین و فۆكس بخاتە سەر كێشەكان، ئەوا مەترسی دەكەوێتە سەر گیانی و ڕووبەڕووی هەڕەشە دەبێتەوە. بەشبەحاڵی خۆم دوو مانگە ناتوانم بچمە خانەقین بە هۆی ئەوەی هەڕەشەم لێ كراوە، پێشتر دوو پەروەردە هەبوو، یەكیان سەر بە كوردستان بوو، ئەوەی دی سەر بە دیالە بوو. لە ئێستادا پەروەردەكەی كوردستان كاری پێ ناكرێت، سەرەڕای هەموو ئەوانەش ماددەی هۆشبەر و تلیاكێكی زۆر بڵاو بووەتەوە و گەنجێكی زۆر ئالوودەی بوون».

چالاكی سیاسی ڕزگار مەحموود ئاماژە بەوە دەكات كە «خانەقین پێش 16ی ئۆكتۆبەر لە ڕووی ئەمنییەوە تەواو سەقامگیر بوو، چونكە ئەمنییەتی شار پێشمەرگە و ئاسایش دەیپاراستن و خەڵكیش هاوكاریی ئەو هێزانەی دەكرد. پێشمەرگە بە هاوكاریی پۆلیسی خانەقین سەر بە ئیدارەی گەرمیان كۆنتڕۆڵی شاری دەكرد، تا ڕاددەیەكی باشیش حزبە كوردییەكان لەگەڵ یەكتر تەبا بوون، لە بەرانبەریشدا خەڵكی خانەقین خەڵكێكی ئاشتیخوازن و حەزیان لە پێكەوە ژیان بوو، بەڵام ئەمە لە پاش 16ی ئۆكتۆبەر گۆڕا، هێزێكی نامۆ هاتنە ناوچەكە كە لەلای خەڵكی خانقین هیچ كات قابیلی قبووڵكردن نەبوون، بۆیە سێ ڕۆژی یەكەمی دوای 16ی ئۆكتۆبەر سێ جار دژی هێزی داگیركەر خۆپیشاندان كرا و، لەو خۆپیشاندانە دوو شە هید و بیست بریندارمان دا، كەچی نە ڕاگەیانی كوردی و نە حكومەتی هەرێم پاڵپشتی ئەم خەڵكە نەبوون. ئێستا حەوت فەوجی حەشدی شەعبی و چەند فەوجێكی جەیشی عێراقی مەلەفی ئەمنیی خانەقینان بە دەستەوەیە، جگە لە هێزی دیكەی ئەمنی وەك پۆلیسی فیدڕاڵی و ئەمنی و ئیداری، كەچی ناتوانن ئەمنییەتی خانەقین بپارێزن، چونكە خەڵكە هاوكارییان ناكەن. ئەوانە بە هێزێكی غەریب و نامۆ دەناسرێن، ڕۆژ نییە حادیسەیەك ڕوونەدات، چونكە ئەو هێزانە زۆربەیان خەریكی گەندەڵین و سەرقاڵی قاچاخ و بازرگانیكردنن بە ماددە هۆشبەرەكانن.» وتیشی: «خانەقین شارێكە نە كۆمپانیا و نە كارگەیەكی تێدایە، زۆربەی خەڵكەكەی بێكار و هەژارن و هەر كەسێ فەرمانبەر، یان پێشمەرگە و ئاسایش نەبێت لە برسان دەمرێت».

ڕزگار مەحموود جەخت لەوە دەكاتەوە كە «دانیشتووانی خانەقین كوردپەروەرن و خاكپەرستن، بەڵام حزبە كوردییەكان ئەمە دوو جارە خانەقین بەجێ دێڵن و پشت لە خانەقین دەكەن، ئەندام و كادر و بەرپرس و ئەفسەری پلەدار كە لە ئەساسدا خەڵكی خانەقینن، لە ئێستادا خانەقینیان چۆڵ كردووە و لە هەولێر و سلێمانی نیشتەجێن. خانەقین قەزایە، كەچی پارێزگاری دیالە دائیرەی خانەنشین و پاسپۆرت لە جەلەولا دەكاتەوە كە ئەوەش حەقی قەزایە، نەك ناحیەیەك كە تابعی خانەقین بێت، چونكە ‌لە ئێستادا بە هۆی خیانەتی 16 ی ئۆكتۆبەرەوە جەلەولا تەرعیب كراوە و زۆربەی دانیشتووانەكەی عەرەبن و حكومەت كار بۆ كوردەكان ناكات، بەم شێوەیە بڕوات، خانەقین دەبێتە شارەدێ و جەلەولاش دەبێتە قەزا».

بێریڤان گەردی میدیاكارێكی دەڤەرەكەیە و ئەویش یەكێكە لەو هەزاران كەسەی كە لە ڕەوش و دۆخی سیاسی و كۆمەڵایەتیی خانەقین نیگەرانە و هەر لەو بارەیەوە دەڵێت: «ئافرە تان لە خانقین زور ئازادن لە هەموو بوارەكانی كاركردن و لە هەموو جومگەكانی ژیان و ئەگەر زیاتر لە پیاوان نەبن، كەمتر نین لە كاركردن، واتە لە هەموو قوژبنێك ئافرەتان كار دەكەن و بەو هۆیەشەوە خاوەن ئابووریی خۆیانن و زۆر جاریش ئەركی ماڵەوە دەكەوێتە سەر خۆیان و لە پیاوان زیاتر كار دەكەن. كەم ئافرەت هەیە لە خانقین كە خاوەن بڕوانامە نەبێت و دوو سێ زمان نەزانێت، هەر ئەوەش بواری داوە جێگای خۆیان لە هەموو شوێنێك بكەنەوە، تەنانەت لە ناو حزب و كاری سیاسییش».

بێریڤان گەردی جەخت لەوە دەكاتەوە كە «گەنجانی خانەقین زۆربەیان بێكارن. هەر كەسێك لە خانەقین مووچەیەكی لە حكومەتدا نەبێت، ئەوا بە بێكار حیساب دەكرێت». هاوكات دەڵێت: لێرە بۆ گەنجان و منداڵان هیچ شتێك نییە خۆیان پێی سەرقاڵ بكەن، نە شوێنی خۆشگوزەرانی، نە شاری یاری و پارك و نە كافتریا، بەو هۆیەوە زۆرینەی گەنجەكانمان پەنایان بۆ ماددەی هۆشبەر بردووە، منداڵانیش لە ناو چوار دیواردا زیندانی بوون و ئەوانیش بە جۆرێك لە جۆرەكان ئالوودە بوون، ئەوان ئالوودەی پۆپجی و ئایپاد و مۆبایلن. بەداخەوە كوردانی ناوچەكە لە دوای 16ی ئۆكتۆبەرەوە لە بارودۆخێكی خراپ و مەترسیداردان، خانەقین پڕ بووە لە ماددەی هۆشبەر و پڕە لە خەڵكی بێگانە و خەڵك بە ترسەوە دێت و دەڕوات، وەكو سەردەمی بەعس دۆخی ناوچەكە ناجێگیرە و خەریكن جارێكی دی ناوچەكە تەعریب بكەن و خوێندنی كوردی لە لێواری لەناوچووندایە. هاووڵاتییانی خانەقین لە ژێر هەڕەشەی ترساندن و گرتنن، ئەوان لە ترسی گیانی خۆیان و منداڵەكانیان بە ناچاری خانەقین چۆل دەكەن، ئەوانەشی كە ناتوانن جێی بهێڵن، چوونەتە ناو حەشدی شەعبی و حزبە عێراقییەكان، ئەوانەشی ئەكتیڤن و كوردایەتی دەكەن، ژمارەیان لە ژمارەی پەنجەكانی دەست ڕەت ناكات». گوتیشی: «لە ڕێگەی گۆڤاری گوڵانەوە داواكارین لە حكومەتی هەرێمی كوردستان خزمەتگوزاری پێشكەش بەو ناوچانە بكات و بایەخی زیاتر بە كوردنشینانی خانەقین بدات، هەروەها چارەسەری بێكاریی گەنجان بكات لە ڕێگەی ڕەخساندنی هەلی كار بۆیان، ئەویش لە ڕێگەی كردنەوەی كارگە و كۆمپانیای جۆراوجۆر، چونكە ئەگەری ئەوە هەیە لە داهاتوودا خانەقین چۆل بكرێت و بە یەكجاری تەعریب بكرێت، هەروەها پێویستە كادیر و بەرپرسانی خانەقین