پەرەپێدانی سیاسی بۆ بەڕێوەبردنی دەوڵەت و بونیادنانی دەوڵەتێكی بەهێز، پرۆسەیەكی سەربەخۆیە و جیاوازە لە پرۆسەی گەشەی ئابووری و كۆمەڵایەتی، ئەگەر پەرەپێدانی سیاسی نەگاتە ئەو ئاستەی سیستمێكی سیاسی بۆ بەڕێوەبردنی دەوڵەت دابین بكات، ئەوا گەشەی ئابووری و كۆمەڵایەتی و پەرەپێدانی بەردەوام ناچنە سەر سكەی خۆیان و ئاكامێكی ئەوتۆیان لێ ناكەوێتەوە، ئەزموونی دەوڵەتە سەركەوتووەكانیش لە پرۆسەی پیادەكردنی حوكمڕانیی باشدا، سەرەتا بایەخیان بە بونیادنانی سیستمێكی سیاسیی گونجاو بە وڵاتی خۆیان داوە، ئەوجا بیریان لەوە كردووەتەوە كە دەوڵەت، یان كیانە سیاسییەكە بەرەو دیموكراتییەت هەنگاو هەڵبگرێت.

پسپۆڕانی بواری سیاسەتی گشتی «Public policy» و سیاسەتی حوكمڕانی لە توێژینەوەكانیاندا جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە: «مەرج نییە هەموو سیستمێكی دیموكراتی بتوانیت حوكمڕانیی باش پیادە بكات، بەڵام هەموو دەوڵەتێكی بەهێزی سنوورداركراو بە چەند دیسپلینێك دەتوانێت حوكمڕانیی باش پیادە بكات»، بۆیە ڕێنمایی ئەوە دەكەن ناكرێت پێش بوونیادنانی دەوڵەتێكی بەهێز سندوقی دەنگدان دابنێت و پرۆسەی بەدیموكراتی كردنی كیانە سیاسییەكەش پێش پرۆسەی بونیادنانی دەوڵەتە بەهێزەكە بخرێتەوە.

ئیتاڵیا و یۆنان كە هەردووكیان ئەندامی یەكێتیی ئەوروپان و تەواوی پێوەرەكانی كۆبنهاگنیان لەسەر پراكتیزە دەبێت و دوو دەوڵەتی دیموكراتین، بەڵام لەبەر ئەوەی نەیانتوانیوە سیستمێكی سیاسیی ئەوتۆ دابین بكەن كە حكومەتێكی كارا و بەهێز بەرهەم بهێنێت، ئەوا جیاوازیی (ئیتاڵیا و یۆنان) لەگەڵ (دانیمارك و ئەڵمانیا) وەك جیاوازیی ئاسمان و ڕێسمان وایە، هەر بۆ نموونە لە ئەڵمانیا و دانیمارك سەقامگیریی حكوومی و كەمترین ڕێژەی گەندەڵی هەیە و هاووڵاتیان و ئاشتیی كۆمەڵایەتی پارێزراوە، بەڵام لە ئیتاڵیا و یۆنان پاشاگەردانیی حكوومی و بوونی گەندەڵییەكی زۆر و فرەییەكی حزبیی ئەوتۆ هەیە، كە هاووڵاتیانی بێزار كردووە و لە بچووكترین تەنگژەی ئابووریی سیاسیدا، ئەو دەوڵەتە شپرزە دەبێت و دەوڵەتانی دیكەی یەكێتیی ئەوروپا بەو ئاستە شپرزە نابن.

سەرۆك مسعود بارزانی بۆ هەڵبژاردنەكانی 30ی ئەیلوولی 2018، دروشمی كوردستانێكی بەهێزی كردە دروشمی پارتی دیموكراتی كوردستان و، هەڵبژاردنەكانیشی زۆر بە گەورەیی بردەوە، لەبەر ڕۆشنایی ئەم دروشمەش بەرنامەی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان داڕێژرا و هەر لەسەر بنەمای پاراستنی (كوردستانێكی بەهێز) هاوپەیمانی بۆ پێكهێنانی كابینەكە لەگەڵ یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان و بزووتنەوەی كوردستان دانرا، بەڵام كۆمەڵێك سنووریش بۆ پابەندبوون بەو ڕێككەوتن و هاوپەیمانییە دیاری كرا و، ئەمەش بەو مانای ئەگەر كاری هاوبەش و پێكەوەیی ئەم هاوپەیمانییە لە ناو حكومەتدا لەگەڵ ئاراستەی كوردستانێكی بەهێز یەك نەگرێتەوە، ئەوا ئەو ڕێككەوتن و هاوپەیمانییە كە بۆ پێكهێنانی ئەو كابینەیە گرێ دراوە، چاوی پێدا دەخشێندرێتەوە، یان ڕەت دەكرێتەوە.

 كابینەی نۆیەم

حكومەتێكی كارا و بەهێز

حكومەتی كارا و بەهێز تەنیا بریتی نییە لە بونیادنانی دامەزراوە، یان ئەوەی پێی دەگوترێت بەدامەزراوەییكردنی كاروبارەكان، بە پێچەوانەوە حكومەتی بەهێز و كارا بریتییە لە حكومەتێكی بەهێز و سەروەرییەكی بەهێز و میكانیزمێكی بەهێزی لێپرسینەوەی پەرلەمانی، ئەم سێ فاكتەرە بە ئاسانی لە هەموو حكومەتێكدا كۆ نابنەوە، هەر بۆیە پرۆسەی كۆپیكردنەوەی نموونە سەركەوتووەكانی حوكمڕانیی باش كارێكی ئاسان نییە، ئەو ڕاستییەش بە تەواوەتی پێچەوانە كراوەتەوە كە حوكمڕانیی باش پێویستی بە ژێرخانێكی پتەوی دیموكراتی هەبێت و، نموونەی زۆر سەركەوتووی حوكمڕانیی باش لە كیشوەرەكانی ئاسیا و ئەفریقیا و ئەمریكای لاتینی هەن، كە دەوڵەتانی ڕۆژئاوای لیبڕاڵ دیموكراتیان تێپەڕاندووە، هەر بۆ نموونە: هیلمۆت كۆڵ ڕاوێژكاری پێشووی ئەڵمانیا، كە توانی لە نەوەدەكانی سەدەی ڕابردوو هەر دوو ئەڵمانیا یەك پێ بگرێتەوە، كاتێك كتێبی «چیرۆكی سەركەوتنی سەنگافورا» دەخوێنێتەوە، سەرسامییەكەی بە (لی كوان یو) دەگاتە ئەو ساتەی كە نووسیویەتی: «لی كوان یو لە بونیادنانەوەی دەوڵەتی سەنگافوار هونەرێكی تازەی دەوڵەتمەداریی فێر كردین». هینری كیسنجەر شێخی دیپلۆماتییەتی ئەمریكا لە سەدەی بیست و بیست و یەك، دیسان نووسیویەتی: «لی كوان یو نموونەیەكی سەركەوتووی حوكمڕانیی باش و سەركەوتووی لە دەرەوەی سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی ڕۆژئاوا پێشكەش كردین»، ئەم قسەیە بۆ ژەنڕاڵ پارك چانگیش ڕاستە كە بە ڕێگەی كودەتای سەربازی گەیشتە دەسەڵات و حكومەتە دیموكراتییەكەی (سینگمان ڕەی) ڕووخاند و لە ماوەی 10 ساڵدا كۆریای باشووری لە وڵاتێكی كاول و دواكەوتووی دوای شەڕەوە گەیاندە ئاستی وڵاتانی پێشكەوتووی ڕۆژئاوا و، ڤیزەی ئۆلمبیادی سیئۆلی 1988ی وەرگرت، ئەم سەركەوتنە گەورەیەی پارك چانگ لە پرۆسەی بونیادنانەوەی كۆریای باشوور كە بە زمانی كۆری پێی دەگوترێت «سیمائۆل» و، ئێستا بووەتە ناونیشانی ئامۆژگایەكی گەورە كە لەلایەن وەزارەتی بەرگریی كۆریای باشوورەوە سەرپەرشتی دەكرێت، بووەتە ئامۆژگایەك بۆ فێربوونی بونیادنانەوەی دەوڵەت و بەردەوام خولی ڕاهێنان بۆ هەموو دەوڵەتانی جیهانی تێدا دەكرێتەوە، بۆ ئەوەی لە ئەزموونی پارك چانگەوە فێری بونیادنانەوەی دەوڵەت و پیادەكردنی حوكمڕانیی باش ببن.

نموونەیەكی زۆر نزیكتر لە ئەزموونە سەركەوتووەكانی حكومەتی كارا و بەهێز، دەوڵەتی ڕواندای ئێستایە لە ئەفریقیا، ڕواندا لە ناوەڕاستی نەوەدەكانی سەدەی ڕابردوودا لە ماوەی چەند مانگێكی شەڕی ناوخۆدا، زیاتر لە یەك ملیۆن كەسیان لە یەكتری كوشت و بە دەیان فیلمی خوێناوی لە وەحشیەتگەرایی ئەو دەوڵەتە بەرهەم هێنرا، بەڵام كاتێك پاول كاگامی ئاداری ساڵی 2000 بووە سەرۆكی ڕواندا، وەك توێژەر و شارەزایانی ڕواندا ئاماژەیان پێ كردووە: «تەنیا یەك فرەنك لە خەزینەی دەوڵەتی ڕواندا نەبووە و، بە دەوڵەتی قەبرستان ناویان بردووە»، بەڵام بە بونیادنانی حكومەتێكی كارا و بەهێز و پیادەكردنی سیاسەتی یەك پەنجەرە بۆ هاندانی وەبەرهێنان و بونیادنانەوەی وڵات، لە ئێستادا بە ڕواندا دەگوترێت (سانگافورای ئەفریقیا) كە بووەتە جوانترین دەوڵەت لە ئەفریقیا بۆ گەشتیاری.

لە ئەمریكای لاتین شوێنی جوگرافیی ئەرجەنتین زۆر لە جوگرافیای ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و كەنەدا بۆ گەشەی ئابووری و كشتوكاڵ و پیشەسازی لەبارترە، بە هەمان شێوە جوگرافیای كووباش لە جوگرافیای ئەرجەنتین باشترە، بەڵام لە هیچ كام لەو دوو وڵاتە نەتوانراوە حكومەتێكی كارا و بەهێز بونیاد بنێن و زەمینە بۆ گەشەی ئابووری و ئاشتیی كۆمەڵایەتی بڕەخسێنن، بەڵام بە پێچەوانەوە هەر لە ئەمریكای لاتین كە (چیلی) یە و لە باكوورەوە هاوسێی وڵاتی ئەرجەنتینە، دەبینین ئەندامبوونی لە گرووپی (G20) دروستی و باشیی حوكمڕانییەكەی دەسەلمێنێت و، هیچ كام لەو دەوڵەتانەشی ئاماژەمان پێ كردن، بەو مانایەی ڕۆژئاوا پێناسەی سیستمی دیموكراتی پێ دەكات، دیموكراتی نین، بەڵام هەموو ئەم نموونانە ئەوەمان پێ دەڵێن كە بونیادنانی دەوڵەتی بەهێز، پێویستی بە بڕیاردانە بۆ پێكهێنانی حكومەتێكی كارا و بەهێز.

لەوانەیە پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوە بێت، چۆن حكومەتی كارا و بەهێز پێك دەهێنرێت؟ ئەو سەركردە كاریزمایانەی سەركەوتوو بوون لە بونیادنانی حكومەتی كارا و بەهێز، پێمان دەڵێن: «حكومەتی كارا و بەهێز بە كتێب و هێنانی ڕاوێژكاری بیانی بونیاد نانرێت، بەڵكو بە بیركردنەوە لە تایبەتمەندییەكانی نەتەوە و یەكخستنی توانای نەتەوە و ڕێگرتن لە گەندەڵی و پاشاگەردانی بونیاد دەنرێت و، هەر دەوڵەت و نەتەوەیەكیش تایبەتمەندیی خۆی هەیە، بۆیە ناكرێت ئەزموونی سەركەوتووی هیچ وڵات و نەتەوەیەك لە وڵات و نەتەوەیەكی دیكەدا كۆپی بكرێتەوە».

لەسەر ئاستی كوردستان و بۆ هەنگاوهەڵگرتن بۆ كوردستانێكی بەهێز، سەرۆك مسعود بارزانی لە دەستێپكردنی بۆ گەڵاڵەكردنی بەرنامەی چاكسازی و یەكخستنی تواناكانی گەلی كوردستان بۆ بونیادنانی حكومەتیكی كارا و بەهێز و، بۆ دەستپێكردنی ئەم بەرنامەیەش نەهێشتنی «گەندەڵی سیاسی و پاشاگەردانیی سیاسی» وەك هەنگاوی یەكەمی بەرنامەكەی دەست پێ كرد و لە 20ی 11ی 2016 لە وتارەكەیدا لە باشیك بە بۆنەی كۆتاییهاتنی شەڕی داعش لە كوردستان ئاماژەی پێ كرد: «سەركەوتنمان بەسەر تیرۆریستانی داعش لە بەرەی كوردستانەوە ڕادەگەیەنین، ئینجا نۆرەی شەڕی ئیرهابی فیكری و سیاسییە»، بۆ ئەمەش وێڕای ئەوەی كوردستان تووشی كارەساتی 16ی ئۆكتۆبەری ساڵی 2017 بوو، بەڵام سەرۆك بارزانی لە ناو سندوقەكانی دەنگدانەوە (گەندەڵیی سیاسی و پاشاگەردانیی سیاسی) كۆتایی پێ هێنا و، نەخشە ڕێگەی بۆ حكومەتێكی كارا و بەهێزی لە ناو كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا داڕشت، لەبەر ئەوەشی كە گەندەڵیی سیاسی و پاشاگەردانیی سیاسی تا ڕاددەیەكی باش كۆتایی پێ هاتبوو، یان لانیكەم نەیاندەتوانی لە ناو پەرلەماندا كاریگەرییان هەبێت، لە ماوەیەكی كورتدا یاسای چاكسازی نێردرایە پەرلەمان و پەسەند كرا و حكومەتیش لە ماوەی 100 ڕۆژدا زەمینەی جێبەجێكردنی بۆ ڕەخساند.

لەگەڵ ئەوەی زەمینەی كاركردنی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان زۆر قورس و نالەبار بوو، بە تایبەتی كە ڕووبەڕووی ئەم ئاستەنگە گەورانە بووەوە.

1. خاڵی گرنگ و سەرەكیی كابینەی نۆیەم كە تەمووزی ساڵی 2019 دەستبەكار بوو، ئەوە بوو كە میكانیزمێك بۆ كۆی كێشەكانی نێوان هەرێم و ناوەند بدۆزێتەوە، بەڵام هێشتا 100 ڕۆژی كاركردنی تەواو نەكردبوو، كە خۆپیشاندانەكانی تشرینی 2019 دەستی پێ كرد و، ئێستاشی لە گەڵدا بێت، باردۆخەكە هێور نەبووەتەوە و شتێك نییە لە ڕووی كردارییەوە پێی بگوترێت حكومەت لە عێراقدا.

2. لە سەرەتای ساڵی 2020 پەتای كۆرۆنا لە پەتایەكی لۆكاڵییەوە بوو بە پەتایەكی جیهانی و ئابووریی هەموو دەوڵەتانی جیهان ڕووی لە هەڵاوسانێكی گەورە كرد و، بەهای نەوت بە ڕێژەیەكی زۆر هاتە ژێر سفر و، لە هەمانكاتدا حكومەتی بەغدا ئەو بڕە پارەیەی كە ڕێككەوتبوون بینێرن بۆ كوردستان، ئەویشیان بڕی و تەنانەت لە ناو پەرلەمانی عێراق لە پڕۆژەی ئەو قەرزەی تەرخان كرابوو بۆ ئەوەی حكومەتی عێراق مووچەی پێ دابین بكات، بە فەرمی و بە زۆرینەی دەنگی ئەندامانی عەرەبی پەرلەمانی عێراق، بەشی كوردستان لە ناو پڕۆژەكە دەرهێنرا.

3. لە كوردستان تێكڕای لایەنە سیاسییەكان بە سەركەوتنە گەورەكەی پارتی دیموكراتی كوردستان لە هەڵبژاردنەكانی ئەیلوولی ساڵی 2018 قەڵس و نیگەران بوون، بۆیە لە كاتی قەدەغەكردنی هاتوچۆی كۆرۆنا و دابەزینی نرخی نەوت، هەوڵیان دا دیسانەوە پاشاگەردانیی سیاسی لە كوردستان دروست بكەن و حكومەتی كابینەی نۆیەم بڕووخێنن.

بەڵام وێڕای ئەم هەموو ئاستەنگانە و لە سەرەتای ساڵی 2021 مسرور بارزانی سەرۆك وەزیرانی كوردستان ڕایگەیاند: «بڕیارمان داوە لە ئێستاوە پشت بە خۆمان ببەستین و، ڕاستگۆیانە بە گەلی خۆمان دەڵێین لە ئێستادا تەنیا توانای 80%ی مووچەمان هەیە و، دەست بە كاراكردنەوەی پڕۆژە كۆنەكان دەكەینەوە و، هەنگاو بۆ پڕۆژەی تازە و ستراتیژی هەڵدەگرین»، لەمەشدا سەركەوتوو بوو و لە ساڵی 2022 لەگەڵ ئەوەی ئێستاش بەغدا وەك پێویست ئەو بڕە پارەیە نانێرێت، بەڵام مانگانە مووچە دەدرێت و بە هەزاران پڕۆژەی گەورە و ستراتیژی و مامناوەند لە هەموو بوارەكاندا كاری تێدا دەكرێت.

فرانیس فۆكۆیاما سەبارەت بە كاریگەریی حكومەتی كارا و بەهێز دەڵێت: «هەموو لایەك دەیانەوێت حكومەتێكی كارا و بەهێزی وەك دانیمارك پێك بهێنن، بەڵام بێئاگان لەوەی دانیمارك چۆن بووەتە دانیمارك»، بەڵام ئەوەی جێگەی شانازی و دەستخۆشییە كابینەی نۆیەم دەزانێت چۆن كوردستان دەكاتە كوردستانێكی بەهێز.