« شەڕی ڕەوا - الحرب العادلة» شەڕێكی ناچارییە و چەكیش پیرۆزە،‌ كاتێك هیچ هیوایەك بێجگە لە پەنابردن بۆ چەك بوونی نەبێت. مردن زۆر لە كۆیلایەتی باشترە».

 

تیتوس لیفیوس

گەورە مێژوونووسی یۆنانی (59 پ.ز – 17 ز)

 

ڕەهەندی ئایینی و فەلسەفەی

 چەمكی شۆڕش

 كرۆكیی چەمكی «شۆڕش» لە فیكری مستەفا بارزانی لە ناو ئەو نامەیەیدا خۆی پێناسە دەكات كە لە دوای هەڵگیرسانی «شۆڕشی دووەمی بارزان 1943» بۆ عەبدولڕەحمان عەزام پاشای* ناردووە و تێیدا هاتووە: «نەتەوەی كورد برای نەتەوەی عەرەبە و هیچ كێشەیەكی لەگەڵ نەتەوەی عەرەب نییە و شەڕی ئێمەش لەگەڵ ئەو ڕژێمانەیە كە هەر دوو نەتەوەی «كورد و عەرەب» پێكەوە دەچەوسێننەوە».

لە ساڵی 1965 مەرجەعییەتی نەجەف ئایەتوڵڵا موحسین ئەلحەكیم فەتوا دەدات كە شەڕكردن دژی هێزی پێشمەرگەی كوردستان حەرامە و لە 4ی نیسانی 1965یشدا، ئایەتوڵڵا موحسین حەكیم لە وەڵامی نامەیەكدا كە پێشتر مستەفا بارزانی بۆی ناردووە، تیایدا هاتووە: «لەگەڵ حكومەتی عێراق قسەمان كردووە كە مافەكانتان بە ئاشتی چارەسەر بكرێت و دەمانەوێت ئێوەش ئەو ئامادەباشییە پیشان بدەن».

ئەگەر بەرارودێك لەسەر هەردوو نامەی جەنابی مستەفا بارزانی و ئایەتوڵا موحسین ئەلحەكیم بكەین، دەبینین بەرواری نێوان نامەی یەكەم و نامەی دووەم 22 ساڵە، بەڵام ناوەرۆكی هەر دوو نامەكە یەك پەیامی هەڵگرتووە، ئەویش ئەوەیە «پەروەردگار حەرامی كردووە ڕژێمێكی دیكتاتۆری خۆی بكاتە نوێنەری نەتەوەیەك و بە زەبری هێز مافی نەتەوەیەك پێشێل بكات، یان هەوڵی سڕینەوە و كۆمەڵكوژییان بدات».

ئەم دوو نامەیە ئەوەمان بۆ ئاشكرا دەكات كە چەمكی «شۆڕش» چۆن ڕەهەندێكی قووڵی فەلسەفی هەیە، بە هەمان شێوە ڕەهەندێكی قووڵی ئایینیشی هەیە، بە تایبەتی لەناو هەموو ئایینە ئاسمانییەكاندا، هەر بۆیە كاتێك مێژوونووسی گەورەی یۆنانی تیتیوس لیفیوس دەڵێت: «مردن لە كۆیلایەتی باشترە»، ئەم دروشمە ناكاتە دروشمی شۆڕشێك بەڵكو بانگێشە بۆ دەیكاتە «شەڕێكی ڕەوا».

پرسیارێكی گرنگ لێرەدا ئەوەیە «ئایا لەناو جیهانی فەلسەفەدا ئاماژە بۆ ڕەهەندە ئایینیەكەی چەمكی «شۆڕش» كراوە؟ بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە پەنا بۆ فەیلەسووفی گەورەی ئەڵمانی خاتوو «هانا ئاڕنێت» دەبەین كە لە كتێبی «لە شۆڕشدا» جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە «چەمكی شۆڕش پێش ئەوەی چەمكێكی سیاسی بێت، چەمكێكی گەردوونییە و لە كتێبە بەناوبانگەكەی كۆپەرنیكۆس «شۆڕشی ئەستێرەكان لە ئاسماندا» هاتووە و پاشان لە ساڵی 1688 بۆ یەكەمجار هاتووەتە ناو جیهانی سیاسەت، ئەویش دوای ئەوەی دووبارە بنەماڵەی پادشایەتیی بەریتانیا گەڕانەوە بۆ دەسەڵات و شكۆی پێشوویان بۆ گەڕایەوە و ئەمەشیان ناو لێ نا «شۆڕشی پیرۆز - Glorious Revolution».

چەمكی «شۆڕش» لەناو هەر دوو ڕەهەندە فەلسەفی و ئایینییەكەی بە مانای «گێڕانەوەی ئازادی» دێت، نەك بە دەستهێنانی ئازادی، ئەمەش لەبەر ئەوەیە لە هەموو ئایینە ئاسمانییەكان ئاماژە بەوە كرا كە مرۆڤەكان بە ئازادی لەدایكبوون و نابێت ئەو ئازادییەیان لێ زەوت بكرێت، ئەمەش وەك خەلیفەی دووەمی موسڵمانان «عومەری كوڕی خەتاب» گوتوویەتی «چۆن مرۆڤ كۆیلە دەكرێت، لە كاتێكدا بە ئازادی لەدایك بوون - متی استعبدتم الناس وقد ولدتهم أمهاتهم أحرارا؟ بێگومان ئەم قسەیەی خەلیفەی موسڵمانان كە لە هەمان كاتدا یەكێك بووە لە هاوەڵە نزیكەكانی پێغەمبەر (د.خ) و لە بەرامبەر ئەو كەسە كراوە كە گەنجێكی قیبتی بووە و كوڕەكەی لێی داوە، بۆیە قسەكەی تەفسیری دەقەكانی قورئانی پیرۆزە، بەمەش پێمان دەڵێت «ئازادی دیاریی خوایە بۆ مرۆڤ و هیچ كەسێك ناتوانێت دەستكاری بكات و هەر كەسێكیش دەستدرێژی بكاتە سەر، ئەوا قبووڵ ناكرێت و دەبێت ئازادییەكەی بۆ بگەڕێتەوە.

لە ناو ئایینی كریستیانیش دووبارە «گێڕانەوەی ئازادی «وەك پەیامێكی پەروەردگار ئاماژەی پێ كراوە و، ئەگەر سەیری مۆری مەزنی پادشای بەریتانیا لە ساڵی 1651 بكەین كە هاوپێچ دیكۆمێنتێكی مەزنیشی لەگەڵە، نووسراوە: «ئازادی بە پشتیوانیی خوا گەڕایەوە - Freedom by God›s blessing restored، 1651. «، لەمەش زیاتر هەروەك چۆن بیرمەندی جوو یۆڤال نوح هەراری لە كتێبی «ئاقڵ – Sapiens» بەراوردی نێوان یاساكانی حامورابی 1776 پ.ز و لائیحەی مافەكانی ئەمریكای 1776 ز دەكات و نووسیویەتی: «هەموو ئەو مافانەی لە یاساكانی حامورابی دا نووسراون، بە پشتبەستن بە خوداوەندەكانی ئەو سەردەمە داڕێژدراون و هەمیش ئەو مانایانەی لەو لائیحەیەدایە بە پشتبەستن بە ئایینی كریستیانی داڕێژدراون»، لەسەر ئەم بنەمایە كاتێك سەیری ئەو لائیحەیە دەكەین نووسراوە: «مرۆڤ یەكسان و ئازادن و هیچ كەسێك بۆی نییە ئازادیی لێ زەوت بكات».

لایەنێكی دیكە كە پێویستە هەڵوەستەی لەسەر بكرێت و لە سەر ئاستی هەر دوو ڕەهەندی «ئایینی و فەلسەفی» جەختی لەسەر كراوەتەوە، ئەوەیە كاتێك شۆڕش هەڵدەگیرسێت، ئیدی لە توانای مرۆڤ دەردەچێت كە بتوانێت بەرگری لە شۆڕشگێڕان بكات، بۆیە سەردەمێكی نوێ لە دایك دەبێت، ئەو سەردەمە نوێیەش گێڕانەوەی ئەو سەردەمەی پێشترە كە نەتەوە و مرۆڤەكان مافەكانیان پێشێل نەكراوە و ئازاد بوون.

ئەگەر لەم لایەنەشەوە هەڵسەنگاندن بۆ شۆڕشی ئەیلوول بكەین و بپرسین: ئایا دوای چەند ساڵ ڕژێمەكانی عێراق گەیشتنە ئەو قەناعەتەی كە دامركاندنەوەی شۆڕش لە دەسەڵاتی مرۆڤدا نییە و هەق هێز دروست دەكات و، هێز و توندوتیژی هەق دروست ناكات؟ بێگومان عەبدولسەلام عارف لە ساڵی 1964 گەیشتە ئەو قەناعەتەی بە زەبری «تۆپ و تەیارە و تانك و زرێپۆش» شۆڕشی ئەیلوولی پێ دانامركێتەوە، بۆیە داوای دانوستاندن و وتووێژی لەگەڵ سەركردایەتیی شۆڕشی ئەیلوول كرد، لە بەرامبەردا داواكاریی سەركردایەتی شۆڕشی ئەیلوول لە ڕژێمی عەبدولسەلام عارف چی بوو؟ بێگومان «گێڕانەوەی ئازادی بۆ گەلی كوردستان لە چوارچێوەی سیستمێكی لامەركەزی بۆ كوردستان». دیارە ڕژێمی عەبدولسەلام ڕازی نەبوو ئازادی بۆ گەلی كوردستان بگێڕێتەوە و پەنای بۆ پیلانی دیكە برد و لە سەرووی هەمووشیانەوە پەنای بۆ ئەوە برد كە زانایانی ئایینی ئیسلامی بە «شیعە و سوننە»وە فەتوای شەڕ و كۆمەڵكوژی دژی هێزی پێشمەرگە و گەلی كوردستان بدەن، ئەمەشی بۆ نەچووە سەر و پێش ئەوەی گەلی كوردستان كۆمەڵكوژ بكات، لە 13ی نیسانی 1966 خۆی لە ناو فڕۆكەكەیدا لە ئاسمان سووتا، دوای ئەویش عەبدولڕحمان عارفی برای هات و دیسان دەستی كردەوە بە دانوستاندن لەگەڵ شۆڕشی ئەیلوول و لەگەڵ ئەوەی عەبدولڕەحمان عارف نییەتی لە عەبدولسەلامی برای باشتر بوو، بەڵام لە 17ی تەمموزی 1968 حزبی بەعس بە سەركردایەتیی «ئەحمەد حەسەن بەكر و سەدام حوسێن» كودەتایان بەسەردا كرد و ئەویش لە دەسەڵات نەما.

دوای هاتنی دەسەڵاتی حزبی بەعسیش، ئەوانیش بەختی خۆیان لەگەڵ ئیرادەی هێزی پێشمەرگە و گەلی كوردستان بۆ ماوەی نزیكەی ساڵ و نیوێك تاقی كردەوە، بەڵام هیچیان پێ نەكرا، بۆیە لە مانگەكانی سەرەتای ساڵی 1970 شەخسی سەدام حوسێن كە ئەوكات بە ناو جێگر بوو، بەڵام بە پراكتیكی هەر خۆی سەرۆك كۆماری عێراق بوو، بە ناچاری خۆی گەیاندە بارەگای بارزانی لە چۆمان و ئامادەباشی پیشان دا كە ئامادەیە بە شێوەیەكی ئاشتییانە مافەكانی گەلی كوردستان بسەلمێنێت، لە وەڵامدا وەك دەڵێن «كاتێك ماف هێز دروست دەكات» ئیدی سەركردایەتیی شۆڕشی ئەیلوولیش لەو هێزەوە داوای كرد كە دەبێت مافەكانی گەلی كوردستان و هەموو نەتەوە و پیكهاتەكانی كوردستان لە چوارچێوەی ڕێككەوتنێك بسەلمێندرێت كە مافی خۆبەڕێوەبردن (ئۆتۆنومی) بۆ گەلی كوردستان دیاری بكرێت و گەلی كوردستان خۆی یاسا بۆ خۆی دەربكات و خۆیشی ناوچەی ئۆتۆنومی بەڕێوە بەرێت. سەدام و ڕژێمی بەعس بەمە ڕازی بوون و ڕێككەوتننامەی مێژوویی ئادار لە 11ی ئاداری 1970 بە فەرمی لەلایەن سەرۆك كۆماری عێراقەوە خوێندرایەوە و ماوەی چوار ساڵ دیاری كرا بۆ ئەوەی ئەو ڕیككەوتننامەیە جێبەجێ بكرێت، بەڵام لە ساڵی 1974 دووبارە پەشیمان بوونەوە و شەڕ لە نێوان شۆڕش و ڕژێمی بەعس دەستی پێ كردەوە و تەنیا لە ماوەی یەك ساڵدا جیا لەوەی ڕژێمی حزبی بەعس گەیشتە ئەو قەناعەتەی كە لەگەڵ ئیرادەی هێزی پێشمەرگە هیچی پێ ناكرێت، لە هەمانكاتدا سەقفی داواكارییەكانی شۆڕش لە «ئۆتۆنۆمی»یەوە بەرز بووەوە بۆ فیدڕاڵی و ئەو فیدڕاڵییەی لە 4ی 10ی 1992 پەرلەمانی كوردستان پەسەندی كرد، بناخەكەی ئەو پڕۆژەی فیدڕاڵییە بوو كە لە ماوەی ساڵانی 1974 -1975 لە شۆڕشی ئەیلوولدا گەڵاڵە كرابوو. لەناو ئەم واقیعەدا كە سەدام حوسێن بێجگە لە تەسلیمبوون ڕێگەیەكی دیكەی سەربازی لە بەردەستدا نەمابوو، بۆیە پەنای بۆ پیلانێكی نێودەوڵەتی برد و تەنازولێكی گەورەی بۆ ڕژێمی شاهەنشاهیی ئێران كرد و نسكۆی بە سەر شۆڕشی ئەیلوولدا هێنا، بەڵام لەو ڕەهەندە «فەلسەفی و ئایین»ییەی شۆڕش بێ ئاگا بوو كە هیچ مرۆڤ و ڕژێمێك توانای دامركاندنەوەی نییە و سەرەنجام هەر شۆڕش سەردەكەوێت، بۆیە وێڕای ئەوەی لە دوای ساڵی 1975ـەوە تا بەهاری 1991، هەرچی لە توانایدا بوو بەرامبەر بە كۆمەڵكوژیی خەڵكی كوردستان و كاولكردنی كوردستان و پرۆسە بەدناوەكانی ئەنفال و كیمیاباران هەمووی دژی گەلی كوردستان تاقی كردەوە و بە خەیاڵ پڵاوی خۆی وای دەزانی دەتوانێت ئیرادەی گەلی كوردستان دەستەمۆ بكات، بەڵام وەك لە 5ی ئاداری 1991 بینیمان، تەنیا لە ماوەی دوو هەفتەدا ئەو هێزە گەورە و زەبەلاحەی ڕژێمی بەعس لە بەردەم ئیرادەی جەماوەری ڕاپەڕیوی كوردستان تێك و پێك شكێنرا و سەربازەكانی دوو فەیلەقی عێراقی كەوتنە دەست هێزی پێشمەرگە و جەماوەری ڕاپەریو و جیا لە هەولێر و سلێمانی و دهۆك، تاجی ڕاپەرین لە نەورۆزی هەمان ساڵدا خرایە سەر كەركووكی دڵی كوردستان و ئەوێش ئازاد كرا و، لەگەڵ ئەوەی گێڕانەوەی ئازادیی ئەمجارەشیان كورتخایەن بوو، دیسان حكومەتی بەعس هێرشی كردەوە بۆ داگیركردنەوەی كوردستان، بەڵام ئەمجارەشیان گەلی كوردستان بە كۆڕەوە چەند ملیۆنییەكەی هەمان قسە بەرزەكەی لیفیوسی گەورە مێژوونووسی یۆنانی دووبارە كردەوە و پێكەوە گوتیان «دەمرین، كۆیلە نابین» بەمەش ویژدانی مردووی جیهانی زیندوو كردەوە، ناچار بوو كە بڕیاری 688ی لە ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بۆ پاراستنی گەلی كوردستان دەربكەن و، دوای ئەویش بە ماوەیەكی كورت ناوچەی ئارام لە كوردستان دامەزرا، كە بووە زەمینەیەك بۆ دامەزراندنی پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستان.

ئەمەی وەك چەمكی شۆڕش لەناو هەردوو ڕەهەندی «فەلسەفی و ئایینی» ئاماژەمان پێ كرد، بۆ هەموو شۆڕشێك ڕاستە كە لە یەك كاتدا بە ئیرادەی یاساكانی زەوی و ئاسمان شۆڕ هەڵدەگیرسێت و ئەم شۆڕشە كۆتایی نایەت هەتا نەتەوەكان وەك ئەستێرەكانی گەردوون ئازاد نەبن و هیچ نەتەوەیەكی دیكە بۆی نەبێت دەستوەردان لە زەوتكردنی ئازادییەكەی بكات، ئەمە ڕاشكاوانەتر لە شۆڕشەكانی «پیشەسازی» بەرجەستە بووە و تەنیا هۆكارەكەشی ئەوەیە هەر چوار شۆڕشە پیشەسازییەكەی جیهان بە یاساكانی ئاسمان و یاساكانی زەوی دروست بوون و ئێستا مرۆڤایەتی كەوتووەتە بەردەم ئەو ئەمری واقیعەی كە نە دەتوانێت ڕێگری لە شۆڕشە پیشەسازییەكان بكات و نە دەشتوانێت دەستێوەرادان لە ڕاگرتنی ئەو شۆڕشانە بكات.

  شۆڕش یەكجار بۆ گێڕانەوەی ئازادیی نەتەوە هەڵدەگیرسێت و درێژەی دەبێت

لە مێژووی هاوچەرخی زۆربەی نەتەوەكانی جیهاندا، هەڵگیرسانی شۆڕش لە ناو قووڵایی ئیرادەی نەتەوەوە بۆ گێڕانەوەی ئازادی هەڵدەگیرسێت و، پاراستنی ئەم ئازادییەش پێویستی بە چوارچێوەیەكە كە ئەویش «دەوڵەتی نەتەوەیی»یە، لەسەر ئەم بنەمایەش نیكۆلای میكیاڤیلی بە وشەیەك ئاماژەی بە گێڕانەوەی ئازادی بۆ نەتەوە كردووە كە بە زمانی ئیتاڵی «Lo Stato» ئەم وشەیە كە وەك وشە بە مانای «باری نەتەوە» دێت، بەڵام بیرمەندانی دیكە بەوە تەفسیری دەكەن كە میكیاڤیلی مەبەستی ئەوەیە «ئەو بارەی نەتەوە ئەو حاڵەتەیە لە چوارچێوەی دەوڵەتی نەتەوەییدا ئازادی بۆ دەگەڕێتەوە و لە كاتێكدا ئەم چەمكە تازەیەی نوسیوە كە ئیتاڵییەكان بە هاوشێوەی فەرەنسا و ئیسپانیا دەوڵەتێكی یەكگرتووی نەتەوەییان نەبووە و ئامانجی ئەوە بووە كە ئیتاڵییەكانیش دەوڵەتێكی بەهێزی نەتەوەییان هەبێت».

لە شۆڕشی ساڵی 1776 ئەمریكییەكان بۆ گێڕانەوەی ئازادی بۆ نەتەوەیەكان لە دەستی بەریتانیا هەمان دروشمی ناو یاساكانی پەرلەمانی بەریتانیایان بەرز كردەوە «بە بێ نوێنەرایەتی باجدان بوونی نییە»، ئەوانەی شۆڕشیان هەڵگیرسان و باجدانیان ڕەت كردەوە، بە ڕەچەڵەك هەر هاووڵاتی بەریتانیا بوون و لە ئەمریكا نیشتەجێ كرابوون، بەڵام لەبەر ئەوەی ئەو ئازادییەی هاوزمانەكانیان لە چوارچێوەی شانشینی بەریتانیا هەیانبوو لە ئەمریكا لێیان زەوت كرابوو، شۆڕشیان بۆ گێرانەوەی ئەو ئازادییە كرد و لە 4ی تەموزی 1776 كۆماری ئازادی ئەمریكایان ڕاگەیاند. بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە: ئایا كۆماری ئەمریكای ئازاد بووە چوارچێوەیەك بۆ گێڕانەوەی تەواوی گەلی ئەمریكا؟ بێگومان نەخێر، هەر بۆیە دوای زیاتر لە هەشتا ساڵ جارێكی دیكە درێژە بە شۆڕشی یەكەم درا و كۆیلایەتی لە ئەمریكا كۆتایی هات، دوای ئەویش چەندین جاری دیكە دەستووری ئەمریكا هەموار كراوە، بەڵام گەلی ئەمریكا تەنیا شانازی بە یەك شۆڕشەوە دەكات وەك شۆڕشی گەلی ئەمریكا بۆ گێڕانەوەی ئازادی، ئەویش تەنیا شۆڕشی 1776ز.

ئەم حاڵەتە لە شۆڕشی فەرەنسا 1789ز بە ئاشكرا دەبیندرێت، دەبینین كاتێك شۆڕشی فەرەنسا لە ساڵی 1789 هەڵگیرسا، هیگل ناوی لێ نا «كۆتایی مێژوو»، بێگومان مەبەستی هیگل لە كۆتایی مێژوو ئەوە بوو كە مێژووی مرۆڤایەتی بەردەوام تیكۆشان بووە بۆ گێڕانەوەی ئازادی و بە هەڵگیرساندنی شۆڕشی فەرەنسا و ڕاگەیاندنی «مافەكانی هاووڵاتی و مرۆڤ» ئیدی ئەم وەرچەرخانە ناوی لێ نرا: «كۆتایی مێژوو»، بەو مانایەی مێژوویەكی نوێ دەست پێ دەكات، ئەویش پاراستنی ئەو ئازادییەیە.

ئەگەر سەرنج لە مێژووی شۆڕشی فەرەنسا بدەین هەر لە ساڵی‌ 1789 هەتا 2022، دەبینین گەلی فەرەنسا لەگەڵ ئەوەی پێنج جار بە تەواوەتی دەستوورەكەی گۆڕیوە و پێنج كۆماریشی ڕاگەیاندووە و، لە ماوەی جەنگی دووەمی جیهانیشدا فەرەنسا لەلایەن ئەڵمانیای نازییەوە داگیر كرا، بەڵام هیچ ڕووداوێك جێگەی یەكەم شۆڕشی فەرەنسای نەگرتووەتەوە كە ئەویش شۆڕشی 14ی تەموزی 1789 ز بوو.

ئەم ئاراستەیە بۆ شۆڕشە پیشەسازییەكانیش بە هەمان شێوەیە، ڕاستە كە باس لە سەرەتای شۆڕشی پیشەسازی دەكرێت، مێژووەكەی دەگەڕێتەوە سەرەتای ساڵی 1760 و بۆ یەكەمین ئامێر كە جێگەی كاری دەستی مرۆڤی لە پیشەسازی دەگرێتەوە و دووبارە دابەشكردنی كار شێوازێكی دیكە وەردەگرێت، بەڵام ئەو پێشكەوتنەی لە ساڵی 1760 دەستی پێ كرد و هەتا ئێستاش ئەو پێشكەوتنە لە شۆڕشی پیشەسازی هەر بەردەوامە و هەر هەمان شۆڕشیشە، بەڵام لەبەر ئەوەی هەر یەكێك لەو شۆڕشە زانستییانە گۆڕانكاریی گەورەی لە ژیانی مرۆڤایەتی دروست كردووە، بۆیە پۆلێنكردنی ئەو وەرچەرخان و گۆڕانكارییانەی ژیانی مرۆڤایەتی وای كردووە بە چوار شۆڕش ناوزەدی بكەن بەم شێوەیە:

1. لە 1760 و لە شۆڕشی یەكەمی پیشەسازیدا ئامێر جێگەی كاری دەستی لە پیشەسازی دەگرێتەوە و ئەمە كۆتایی بە كاری دەستی هێنا لە بواری پیشەسازیدا.

2. لە ساڵی 1870 هەتا 1914 «بزوێنەری هەڵمی – Steam engine» جێگەی بزوێنەرەكانی دیكەی گرتەوە و پیشەسازیی خێرای وەك هێڵی ئاسن و تۆڕی تەلەگراف و.. هتد بە دوای خۆیدا هێنا.

3. لە سەرەتای ساڵانی 1970 شۆڕشی سێیەمی پیشەسازی داهێنانی دیجیتاڵی داهێنا كە بە شۆڕشی دیجیتاڵی و ئەلكترۆنی ناسراوە و ئەم قۆناغە تەنیا 46 ساڵی خایاندووە.

4. لە سەرەتای ساڵی 2016 لە كۆنفرانسی داڤوس لە سویسرا شۆڕشی چوارەمی پیشەسازی ڕاگەیەندرا كە ئەمەش سەرەتای تێكەڵاوكردنی تەكنەلۆژیای زانیارییە لەگەڵ تەكنەلۆژیای بایۆلۆجی و گەیشتنی توانای مرۆڤە بە «زیرەكیی دەستكرد» كە مەزندەكان بەو جۆرەن تا ساڵی 2050 ئەم قۆناغەش كۆتایی بێت.

لێرەوە ئەگەر بەراوردی شۆڕشی نەتەوەكان و شۆڕشی پیشەسازی بكەین، دەبینین بە هەمان شێوەیە و خودی ئەو قۆناغبەندییەی بۆ شۆڕشی پیشەسازی كراوە، دەمانگێڕێتەوە بۆ ئەو ساڵەی كە ئەو شۆڕشە تێیدا دەستی پێ كردووە و قۆناغبەندییەكانیش بە هەمان ئەو قۆناغبەندییانە كە لە هەر دوو شۆڕشی فەرەنسا و ئەمریكا لە ماوەی نزیكەی دوو سەدە و نیو لەمەوبەر كراون هەتا ئێستا، بەڵام كە باسی شۆڕش دەكرێت لە مێژووی هەر دوو نەتەوەكەدا تەنیا شۆڕشی یەكەم بە شۆڕشی گێرانەوەی ئازادی لە قەڵەم دەدرێت.

سەبارەت بە شۆڕشی ئەیلوولی گەلی كوردستانیش كە چەخماخەكەی لە 11ی ئەیلوولی 1961 دەستی پێ كرد و هەتا ئەمڕۆش تەنیا ئەو چەخماخەیە بە شۆڕشی سەرتاسەریی گەلی كوردستان لە هەر چوار پارچە دادەنرێت و هەموو ئەو قۆناغانەی دیكە كە ناویان نراوە شۆڕش وەك «شۆڕشی گوڵان و شۆڕشێ نوێ» هەموویان درێژەپێدەری شۆڕشی ئەیلوول بوون و لەسەر ئەو نەخشە ڕێگەیە ڕۆیشتوون كە شۆڕشی ئەیلوول بۆی كێشاون، هەتا ئەگەر لە ئەدەبیاتی حزبیدا هەندێك لایەن خۆیشی بە دژ و نەیاری شۆڕشی ئەیلوول دانابێت.

 شۆڕشی ئەیلوول

نەخشە ڕێگەی ئامانجەكانمانی داڕشتووە

ئەگەر نەبوونی دەوڵەتی نەتەوەیی بۆ ئیتالییەكان بە هاوشێوەی فەرەنسی و ئیسپانییەكان وای لە میكیافیللی كردبێت كتێبی «میر» بنووسێت، بۆ ئەوەی ئەو «میرە» دەوڵەتی نەتەوەیی بۆ گەلی ئیتالیا دابمەزرێنێت، ئەوا ئەمە بەو جۆرە تەفسیر دەكرێت كە ئازادی بۆ هیچ نەتەوەیەك ناگەڕێتەوە ئەگەر خاوەنی دەوڵەتی نەتەوەیی خۆی نەبێت و، دەوڵەتی نەتەوەییش بە مانای « دەوڵەتی نیشتمانی – Nation State « واتە هەموو ئەو نەتەوە و ئایینە هاوبەشانەی لەو نیشتمانەدا دەژین، بتوانن ناسنامەی نیشتمانیی خۆیان لەسەر ئەو پێگە جوگرافییە پێناسە بكەنەوە كە ناویان لێ ناوە «دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخ».

لە دوای شۆڕشی 14ی تەممووزی 1958 و كۆتاییهاتنی ڕژێمی پادشایەتی لە عێراقدا، حكومەتی عەبدولكەریم قاسم دەستوورێكی كاتیی داڕشت و لە بەندی سێهەمی ئەو دەستووردا هاتووە كە «عێراق نیشتمانی هاوبەشی كورد و عەرەبە»، هەر ئەم دەستوورەش سیمای كودەتا سەربازییەكەی گۆڕی بۆ شۆڕش و سەردەمێكی تازەی بە دوای خۆیدا هێنا و هەر دوو نەتەوەی كورد و عەرەب هەستیان دەكرد دەوڵەتی عێراق ئەو دەوڵەتەیە كە پێناسەی هاونیشتمانیبوونی كورد و عەرەب دەكاتەوە، هەر هەستی ئەم نیشتمانە هاوبەشەش بووە هۆكاری ئەوەی گەلی كوردستان خۆشەویستییەكی زۆریان بۆ عەبدولكەریم قاسم هەبێت، ئەگەر وەك نموونەیەكی سادەش ئاماژە بەوە بكەین، ئەوا زۆر باش سەرنج لەسەر ئەوە دەدرێت كە ژمارەیەكی زۆر لەو كەسانەی لەدایكبووی دوای شۆڕشی چواردەی تەموز تا ساڵی 1961ن بە ناوی «كەریم» وەك خۆشەویستییەك بۆ ناوی عەبدولكەریم قاسم ناونراون.

لە ناو ئەم وەرچەرخانە گەورەیەی كە شۆڕشی چواردەی تەموزی 1958 لە دەوڵەتی عێراقدا دروستی كرد، ڕابەر و كاریزمای سەدەی بیستەم مستەفا بارزانی بڕیاری دا لە 6ی ئۆكتۆبەری 1958 بگەڕێتەوە عێراق و دیدار لەگەڵ عەبدولكەریم قاسم گرێ بدات و لەمەش زیاتر بەڵێنی پێ بدات بەوەی ئامادەیە لە چوارچێوەی ئەم دەستوورەدا بەرگری لەم نیشتمانە بكات كە پێی دەگوترێت «كۆماری عێراق»، ئەم گەڕانەوەی مستەفا بارزانی بۆ عێراق هەموو ئامانجی گێڕانەوەی ئازادی بۆ گەلی كوردستان لە بیركردنەوەی ئەودا ئەوەمان پێ دەڵێت: «گێڕانەوەی ئازادی بۆ نەتەوە تەنیا لە چوارچێوەی نیشتمانێكدا دەبێت كە نەتەوە بتوانێت لەو نیشتمانەدا ئازادانە پێناسەی ناسنامەی خۆی بكاتەوە».

بەداخەوە حكومەتەكەی عەبدولكەریم قاسم لە سەرەتای شەستەكانی سەدەی ڕابردوو لە ژێر كاریگەریی سەركردە قەومی و شۆڤێنییەكانی ناو حكومەتەكەی وردە وردە دەستی كرد بە پێشێلكردنی دەستورەكەی و لەو بەندە پەشیمان بووەوە كە «عێراق نیشتمانی هاوبەشی كورد و عەرەبە»، ئەم حاڵەتە وەك فرانسیس فۆكۆیاما لە كتێبی «ناسنامە: شكۆ و سیاسەتی بێ ئومێدكردن» ئاماژەی بۆ كردووە، گەلی كوردستانی تووشی نائومێدییەكی گەورە كرد و شكۆ و هەستی نەتەوەی گەلی كوردستانی بریندار كرد و، بووە هۆكاری پەنگخواردنەوەی تووڕەیی گەلی كوردستان و لە ساتەوەختی ڕۆژی 11ی ئەیلوولی 1961 تەقییەوە و، حكومەتی قاسم ئەم چەخماخەی شۆڕشەی ناو لێ نا: «هەڵگەڕانەوە و یاخیبوون»، بەڵام بێ ئاگا بوو لەوەی شۆڕشی نەتەوە كە دەستی پێ كرد، مرۆڤ چەند تانك و زرێپۆش و چەكی گەورەی لەبەر دەستدا بێت، ناتوانێت شۆڕش دابمركێنێتەوە و لەم بارەیەوە هانا ئارنێت نووسیویەتی: «بەروار شەوی 14ی تەمموزی 1789یە لە پاریس، كاتێك لویسی شانزەیەم لە نێردراوەكەی (لیانكۆرت) گوێبیستی ئەوە بوو قەڵای «باستیل» گیرا و بەشێك لە بەندییەكان ئازاد بوون. لەسەر ئەم ڕووداوە لویس بانگی نێردراوەكەی دەكات و پێی دەڵێت: «ئەوە یاخیبوون و هەڵگەڕاونەتەوە»، لە بەرامبەریشدا نێردراوەكەی پێی دەڵێت: «نەخێر ئەی خاوەن شكۆ ئەوە هەڵگەڕانەوە نییە و شۆڕشە»، ئەمە مانای ئەوەیە ئەم چەمكە وەك میتافۆر لە گەردوونەوە هاتووەتە خوارەوە و وەك ئەو خولانەوە بازنەییەی ئەستێرەكانە و لە توانای مرۆڤەكاندا نییە ڕایان بگرێت.

بە هاوشێوەی ئەو تەفسیرەی «ئارنێت» بۆ دەستپێكی شۆڕشی فەرەنسای دەكات، شۆڕشی ئەیلوولی گەلی كوردستانیش كە چەخماخەی دا، هەتا ئێستاش بڵێسەكەی هەر بەردەوامە و هەموو گەلی كوردستانیش چووە قۆناغێكی نوێی بیركردنەوە بۆ خەبات و تێكۆشان بۆ گێڕانەوەی ئازادی و گەیشتن بەو قەناعەتەی هەتا ئەگەر لەگەڵ وڵاتانی داگیركاریش بمێننەوە دەبێت ئەو ڕژێمانە ناچار بكەین كە لە سنووری ئەو بەشەی پێی دەگوترێت كوردستان بە شێوەیەك لە شێوەكان گەلی كوردستان خۆی یاسا بۆ خۆی دابڕێژێت و خۆی حوكمڕانیی خۆی بكات. لەم چوارچێوەیەدا شۆڕشی ئەیلوول ئەم وەرچەرخانانەی بەسەر بیركردنەوەی تاكی كوردستانی هێناوە:

1. ئیرادەی شۆڕشگیرانەی نەتەوە بۆ «گێڕانەوەی ئازادی» لە هەموو ئیرادەیەك گەورەترە و كاتێك بڵێسەی گڕگرتووی ئەم ئیرادەیە لە شۆڕشدا دەردەكەوێت، ئیدی دامركاندنەوەی لە توانای مرۆڤ و ئەو حكومەت و ڕژێمانەش گەورەتر دەبێت و هیچ هێزێك ناتوانێت دایبمركێنێتەوە، ئەم قەناعەتە پێش چەخماخەی شۆڕشی ئەیلوول وەك پێویست بوونی نەبووە.

2. شۆڕشی ئەیلوول بۆ هەموو جیهانی سەلماند گەلی كوردستان بە ناچاری و بۆ گێڕانەوەی ئازادی شۆڕش دەكات و، شۆڕشەكەش تەنیا شۆڕشێكی چەكداری نییە، بەڵكو خەباتە بۆ بونیادنانی كیانێك بۆ ئەوەی بە یاسا لەو كیانەدا ئازادی بپارێزێت.

3. یەكەمین داوای لەڕژێمەكانی عێراق بۆ دانوستاندن لەگەڵ شۆڕش لە ساڵی 1964، شۆڕشی ئەیلوول داواكاری «سیستمی لامەركەزی» كردووە، واتە بەڕێوەبردنی كوردستان لە سیستمی ناوەندی عێراقەوە نەكرێت و كورد مافی ئەوەی هەبێت خۆی خۆی بەڕێوە بەرێت. پێش شۆڕشی ئەیلوول ئەم داواكارییە لە بزاڤی ڕزگاریخوازیی كوردستان بوونی نەبووە، ڕاستە تاك لایەنە شێخ مەحموودی حەفید لە سلێمانی مەملەكەتی ڕاگەیاند و دواتریش پێشەوا قازی محەمەد لە شاری مەهاباد كۆماری كوردستانی ڕاگەیاند، بەڵام یەكەمجار بوو حكومەتێكی داگیركاری كوردستان ئامادەباشی پیشان بدات لەسەر شێوازێكی تازەی بەرێوەبردن لەگەڵ شۆڕشی كوردستان دانوستاندن بكات.

4. لە ساڵی 1970 بۆ یەكەمین جار بوو لە مێژووی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازیی كوردستاندا كە شۆڕشێك بتوانێت ڕێككەوتننامەیەك لەگەڵ حكومەتێكی داگیركەر بە ناو ئۆتۆنۆمی بۆ كوردستان ئیمزا بكات.

5. لە ساڵی 1974 دوای ئەوەی ڕژیمی حزبی بەعس ئامادە نەبوو ڕێككەوتننامەی ئاداری 1970 وەك خۆی جێبەجێ بكات، شەر لە نێوان شۆڕش و ڕژێمی بەعس دەستی پێ كردەوە و لە گەرمەی ئەو شەڕەدا ڕابەری كاریزما مستەفا بارزانی لیژنەیەكی ڕاسپارد، پڕۆژەیەك بۆ فیدڕاڵیزم ئامادە بكەن و، بیكەن بە دروشمی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازیی كوردستان.

6. لە ئابی 1992 سەرۆك مسعود بارزانی لە بارەگای وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا توانی بڕگەیەك لە بریارەكانی كۆنگرەی ڤیەننای ئۆپۆزسیونی عێراقی بگۆڕێت و جێمز بێكەر وەزیری دەرەوەی ئەو كاتی ئەمریكا بە فیدڕاڵیزم ڕازی بكات و دواتریش توانی پشتگیریی فەرەنسای بۆ دەستەبەر بكات، دوای گەرانەوەشی لە ئەیلوولی 1992 پەرلەمانی كوردستانی ڕاسپارد بۆ ئەوەی خۆیان بۆ بڕیاری فیدڕاڵی ئامادە بكەن و لە 4ی 10ی 1992 پەرلەمانی كوردستان لەسەر بنەمای ئەو پڕۆژەیەی كە ساڵی 1974 بۆ فیدڕاڵی ئامادە كرابوو، بڕیارە مێژووییەكەی فیدڕاڵی پەسەند كرد، لەمەش گرنگتر هەر لە 30ی 10ی 1992 وەك مەرجی پێشوەختەی سەرۆك مسعود بارزانی، فیدڕاڵیزم لە كۆنگرەی ئۆپۆزسیۆنی عێراقی «INC» لە هاوینەهەواری پیرمام چەسپێندرا.

سەرۆك مسعود بارزانی لە بەرگی پێنجەمی كتێبی «بارزانی و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان» ئاماژە بەوە دەكات لە «پێشتر لەگەڵ مام جەلال لەسەر ئەوە ڕێككەوتبووین لەگەڵ وەزیری دەرەوەی ئەمریكا باسی فیدڕاڵیزم بكەین، بۆیە كە من باسم كرد، یەكسەر مام جەلال گوتی پشتگیریی هەموو بۆچوون و قسەكانی بارزانی دەكەم».

ئەمەیە سیحری چەخماخەی شۆڕشی نەتەوەیی كە لە مێژووی هەموو نەتەوەكاندا یەكجار دادەگیرسێت و هەموو ئەو قۆناغانەی دیكە كە بەدوایدا دێن، دەبنە تەواوكار و درێژەپێدەری ئەو شۆڕشە.

لێرەوە ئەگەر لە مێژووی 30ی ساڵی «1992-2022» ورد ببینەوە، دەبینین هەتا ئێستاش هەموو هەوڵ و خەباتەكان بۆ جێبەجێكردنی ئەو ئامانجەیە كە لە ساڵی 1974 شۆڕشی ئەیلوول پلان و پڕۆژەكەی بۆ داڕشتووە و ڕاستە لە دوای ساڵی 2003 و لە نووسینەوەی دەستووری عێراقدا لە ساڵی 2005، عێراق لەناو دەستوورەكە وەك دەوڵەتێكی فیدڕاڵی و فرەیی و پەرلەمانی دامەزرایەوە و لە پێناوی جێبەجێكردنی ئەم دەستوورە و دووبارە گێڕانەوەی سەقامگیری و شكۆ بۆ دەوڵەتی فیدڕاڵیی عێراق هاوكارییەكی زۆری حكومەتی فیدڕاڵی عێراق كرا، بەڵام ئەوەی كە سەرۆك بارزانی پێداگری لەسەر كرد و كردیە گەرەنتی و زامن بۆ مانەوەی هێزی پێشمەرگەی كوردستان بۆ ئەوەی بتوانێت هەرێمی كوردستانی پێ بپارێزێت، بووە هۆكاری ئەوەی ئەم هەرێمە وەك قەوارەیەكی سەربەخۆی دیفاكتۆ بپارێزێت.

سەرۆك مسعود بارزانی، ئەم كیانەی ناوی هەرێمێكی فیدڕاڵیە لە چوارچێوەی دەوڵەتی فیدڕاڵیی عێراقدا، بە چوارچێوەیەك بۆ گێڕانەوەی ئازادی بۆ هەموو گەلی كوردستان دەزانێت، هەر بۆیە ئێستا پاراستنی ئەم قەوارەیەی كردووەتە ستراتیژیەتی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازیی كوردستان و لە پێناوی پاراستنی ئەم قەوارەیە ڕیفراندۆمی لە 25ی ئەیلوولی 2017 ئەنجام دا و هەر لە پێناوی پاراستنی ئەم قەوارەیە بڕیاری دا شەڕی مان و نەمان بكات و سەرەنجام پەروەردگار هاریكاری هێزی پێشمەرگەی كوردستانی كرد و قەوارەی هەرێمی كوردستان بە پارێزراوی ماوەتەوە.

نهێنیی سەرهەڵدانی شۆڕشی نەتەوەیی ئەوەیە كە یەكجار هەڵدەگیرسێت و گەورەیی نەتەوەی زیندووش ئەوەیە ڕۆحی ئەو شۆڕشە هەر بە زیندوویی بهێڵێتەوە.

 

* كەسایەتی و سیاسەتمەداری عەرەبی، دواتر بۆتە ئەمینداری گشتی كۆمكاری وڵاتانی عەرەبی

 

 

 

 

 

 

 

 

ئایەتوڵڵا موحسین ئەلحەكیم لە وەڵامی نامەیەكی بۆ مەلامستەفا بارزانی:

داوامان لە حكومەتی عێراق كردووە و داوا لە ئێوەش دەكەین بە شێوازی ئاشتییانە داوای مافەكانتان بكەن.

پەیوەندیی شۆڕشی كوردستان بە ڕێبەرایەتیی مستەفا بارزانی لەگەڵ بنەماڵەی ئال حەكیم و ماڵی شیعە مێژوویەكی دێرین و بەهێزی هەیە، پەیوەندییەكە لەسەر بڕوابوون بە داخوازییە ڕەواكانی نێوان هەر دوو لا بنیات نراوە، هەر بۆیە پەیوەندییەكی پتەو و نامە گۆڕینەوە لە نێوان مستەفا بارزانی و موحسین حەكیم هەبووە و لە ئەنجامی ئەو نامانەی كە بەردەوام مستەفا بارزانی بۆ ئەلحەكیمی ناردووە، باسی بارودۆخی گەلی كوردستان و شۆڕشی ڕەوای كوردستانیانی تێدا كردووە، بۆیە ئیمام سەید موحسین ئەلحەكیم لە ساڵی 1965 فەتوایەكی دەركرد كە شەڕ و كوشتار دژی پێشمەرگە و كورد لە سەروەختی شۆڕشی ئەیلوول حەرام بكرێت، هەروەها ئایەتوڵڵا محەمەد باقر ئەلسەدر لە ساڵی 1974 هەمان فتوای دووبارە كردەوە كە شەڕ دژی كورد حەرام بكرێت، بە هەمان ڕێگاش، لە میانی نووسینەوەی دەستوور، ئایەتوڵڵا عەلی ئەلسیستانی بە هیچ شێوەیەك لە شێوەكان دژی فیدڕاڵی نەوەستاوە، بەڵكو پشتگیری و پاڵپشتیی لەو داڕشتنە كرد كە لە دەستووری عێراقدا تایبەت بە مافەكانی گەلی كوردستان نووسرا. 

ئەمەش یەكێكە لەو نامانەی كە ئایەتوڵا موحسین ئەلحەكیم وەڵامی مستەفا بارزانی داوەتەوە:

 

بە ناوی خوای گەورە و میهرەبان و سوپاس بۆ خوا..

جەنابی ڕێزدار مەلا مستەفا بارزانی خوای گەورە سەركەوتووی بكات سڵاو و ڕەحمەتی خوای گەورەتان لێ بێت

 

نووسراوەكەتان گەیشتە دەستمان، دەزانن كە ئێمە سەردانی حكومەتی ئێستامان كرد دەربارەی ناوەرۆكی نووسراوەكەتان، داوای وەزیر عەبدولحەسەن زەلزەلەمان كرد (خوا سەركەوتووی بكات)، كە وەزیری ناوخۆش لەوێ ئامادە بوو، ڕێنمایی حكومەتمان كرد كە بە هەموو شێوەیەك پارێزگاری لە خوێنی بێتاوانان بكرێت و ڕێگە نەدرێت بە دەستدرێژی بۆ سەر نامووس و سامانی حەرامیش تاڵان نەكرێت، لەسەر ئەم خاڵانە حكومەت وەڵامی ئێمەی دایەوە و بەڵێنی دا بە پێی توانا پارێزگاری لە هەموو ئەوانە بكات، هەر بۆیە لەم چوارچێوەدا قسەی ئێمەش بۆ ئێوە ئەوەیە پێویستە ئێوەش پارێزگاری لەو هەموو شتانە بكەن، ئەگەر بتانەوێت داوای مافەكان بكەن، پێویستە بە پێی توانا بە ڕێگایەكی هێمن و بە شێوەی ئاشتییانە بێت، كە ئەو موسڵمانانە لە هەر مەترسییەك، یان نیگەرانییەك بپارێزێت كە لە ئێستادا لە ناوچەكانتاندا دەژین..

موحسین تەباتەبایی ئەلحەكیم

4ی زیلحجەی 1384ك – 6ی نیسانی 1965ز

 

 

گرنگیی وەڵامی ئەم نامەیەی جەنابی مستەفا بارزانی لەوەدایە كە هەمان ساڵ حكومەتی عەبدولسەلام عارف لە ساڵی 1965 داوا لە ئایەتوڵڵا موحسین ئەلحەكیم دەكات فەتوای شەڕی دژی پێشمەرگە بدات و ئەویش ڕەتی دەكاتەوە، بەڵام لە بەرامبەردا مستەفا بارزانی داوای ئەوەی لێ دەكات مافەكانی گەلی كوردستان بە ئاشتی و دیالۆگ بەدی بهێنرێت و، بەڕێز ئەلحەكیم لەسەر ڕاسپاردەی مستەفا بارزانی پەیوەندی بە لایەنی حكومەت دەكات و ئەم وەڵامە بەرزەی مستەفا بارزانی دەداتەوە، ئەم نامە مێژووییە دەیسەلمێنێت كە شكۆی مستەفا بارزانی لای مەرجەعییەتی شیعە زۆر لە شكۆی سەرۆك كۆمارەكانی عێراق گەورەتر بووە.