كەركووك لەرووی ئەمنی و خزمەتگوزارییەوە لە دوای 16 ئۆكتۆبەرەوە تاوەكو ئەمڕۆش لە قەیرانێكی گەورەدایە، لەم نێوەندەشدا كوردانی ئەو شارە پشكی شێریان بەركەوتووە، راكان جبووری، كە پاش خیانەتەكەی 16ی ئۆكتۆبەر و دووبارە داگیركرانەوەی كەركووك، وەكو پارێزگاری ئەو پارێزگایە بە وەكالەت دانرا، لە ڕۆژی دەست بەكاربوونیەوە تاوەكو ئەمڕۆ هەوڵی تەعریبكردنی ناوچە كوردییەكان دەدات و بۆ سڕینەوەی ناسنامەی كوردستانیبوونی ئەو ناوچانە لە هەوڵی بەردەوامدایە، تەنانەت لە چەند ڕۆژی ڕابردوودا دەیان خانووی ماڵە كوردەكان ڕووخێنران. بەڵام چاودێرانی سیاسی و كۆمەڵایەتی لە كوردستان ڕایان وایە گۆڕینی شوناسی كوردستانیبوونی كەركووك ئەستەمە و دیكیۆمێنتە مێژووییەكان ئەوە دەسەلمێنن. بەشداربووانی ئەم ڕاپۆرتەی گوڵان زیاتر تاوتوێی ئەو پرسە هەستیارە دەكەن.

 

گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

 

مەسعود مەلا پەروێز كارگێڕی لقی سێی پارتی دیموكراتی كوردستان، سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «لە ساڵی 1927و هەر لە دوای دەرهێنانی یەكەم بەرمیلە نەوت لە چاڵە نەوتییەكانی باوەگوڕگوڕی شاری كەركووك، ئیتر ئەم شارە كوردستانییە كە مێژوو و كەلتووری كۆنی شارەكەیش دەیسلەمێنێت زۆربەی دانیشتووانی كورد بوون و وەك شارەكانی تری كوردستان كەركووكیش بەشێكە لە خاكی كوردستان، هەڕەشەی گۆڕینی جوگرافیا و شوناسی كەوتە سەر، بۆیە هەر زوو كەوتە بەر ململانێی سیاسی و نەتەوەیی لە نێوان دەسەڵاتدارانی بەغدا و شۆڕشە ئازادیخوازەكانی كورد، چونكە هەرچی خێروبێری كەركووك هەبوو، دەسەڵاتدارانی بەغدا بە پڕۆژەیەكی ڕەگەزپەرستی دژی كورد و خەڵكی ڕەسەنی ئەو شارە بەكاریان هێنا، هەر لە تەعریبكردن و بە زۆرەملێ ڕاگواستنی كورد و تێكدان و ڕووخاندنی گوند و ئاواییە كوردییەكان، تا داگیركردنی زەوی و زاری جووتیارانی كورد و بە تەعریبكردنیان، نادادی و دژایەتیی نەتەوەی كورد لە ژێر هەژموونی دەسەڵاتی بەغدا بە چەند قۆناغێكدا تێپەڕیوە، كۆتا قۆناغیش لە دوای پڕۆسەی ئازادیی عێراق هاتە كایەوە، هەر چەند دوای داڕشتنەوەی دەستووری نوێی عێراق، ماددەی 140 تایبەت بە ناوچە جێناكۆكەكان دیاری كرا بە مەبەستی ڕێكخستنەوە و گەڕانەوەی ناوچە كوردستانییەكان كە حكومەتی پێشووی عێراق بە زەبر و جەور تەعریبی كردبوون، بەڵام تا ئێستا دەسەڵاتدارانی بەغدا خۆیان لە جێبەجێكردنی ئەو ماددەیە دزیوەتەوە، وەك بڵێی دژی كورد درێژەپێدەری هەمان سیاسەتی حكومەتی پێش پڕۆسەی ئازادی بن».

مەسعود مەلا پەروێز، جەخت لەوەش دەكاتەوە كە «ئەو چەند ساڵەش كە كورد زۆرینەی ئەنجومەنی پارێزگای كەركووكیان پێكدەهێنا و پارێزگاریش كورد بوو، بەغدا درێغی نەكرد لە دژایەتیكردنی كەركووك و خەڵكی كەركووك»، هەروەها دەڵێت: «ترسناكترین قۆناغ دوای 16ـی ئۆكتۆبەر دەستی پێكرد، ئەویش بە سەربازگەكردنی كەركووك بوو لەلایەن حەشد و هێزە عێراقییەكانی دیكەوە و سەپاندنی حوكمی سەربازی لەو شارە بوو. هەروەها بە دانانی پارێزگارێكی شۆڤێنی كە درێغی نەكردووە بۆ داگیركردنەوەی زەوی و زاری ئەو خەڵكە ڕەسەنەی كە لە دوای پرۆسەی ئازادییەوە گەڕابوونەوە زێدی خۆیان، هەروەها دژایەتی و سەندنەوەی پۆستە كارگێڕی و سەربازییەكان لە كورد و پڕكردنەوەیان بە كەسانی عارەب و نزیك لە سیاسەتی خۆیان، جگە لەمانە هاوردەكردنی عارەبێكی زۆر لە پارێزگاكانی دیكە و نیشتەجێكردنیان و دابەشكرنی زەوی بەسەریاندا و دروستكردنی گەڕەكی نوێ بۆیان، ئەمەیش لە ئایندەدا مەترسیی جددی بۆ ناسنامەی شارەكە دروست دەكات و دیمۆگرافیای شارەكە بە تەواوی تێك دەدات، حوكمی سەربازی و شۆڤێنیی ئێستای كەركووك، كاریگەری خراپی لەسەر پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان لەنێوان نەتەوە جیاكانی شارەكە دروست كردووە، لە ڕووی كارگێڕییشەوە گەڕەكە كوردییەكان لە پڕۆژە خزمەتگوزارییە سادەكانی ژیان پەراوێز خراون و هەوڵی ڕاستەقینە هەیە بۆ ڕووخاندنی ئەو گەڕەكانەی كە ئاوارە گەڕاوەكانی كورد لە ناچاری تێیدا نیشتەجێبوون و دروستیان كرد. بۆیە لە گشت كاتێك زیاتر كورد پێویستە ستراتیژییەكی تایبەتی هەبێت و بە بەرنامە هەوڵ بدات، ڕێگری لە شێوازێكی دیكەی تەعریب بگرێت و، ئینجا كار لەسەر شوناسە ڕاستەقینەكەی ئەم شارە كوردستانییە بكات و بێگەڕێنیتەوە باوەشی كوردستان».

ئاهورا ڕەمەزان ڕاگەیاندنكار، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «لە ماوەی سەد ساڵی ڕابردوودا حكومەتە یەك لە دوا یەكەكانی عێراق سەڕەڕای داگیركاریی ئاشكرا و لەشكركێشی بۆ سەرخاكی كوردستان، بەردەوامیش ویستوویانە بە بەڵگەنامە و بە فێڵی سەر كاغەز كوردستان داگیر بكەن، ئەم پڕۆسەیە لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم بە زەقی و بە چڕی كاری لەسەر كراوە و تا ئێستاش بەردەوامن لە بەعەرەبكردن و سڕینەوەی ناسنامەی كوردستانیبوونی ئەو ناوچانە. ئەمە لە كاتێكدایە كە لە بەڵگەنامە عێراقی و عوسمانییەكاندا بەڵگەی تەواو بۆ سەلماندنی كوردستانیبوونی ئەو ناوچانە بەگشتی و كەركووك بەتایبەتی لەبەردەستدایە. بەڵام وا دیارە دەوڵەتی عێراق نە پەیڕەوی لە بەڵگەی مێژوویی دەكات، نە ددان بە مافی نەتەوەكانی جیا لە عەرەبدا دەنێت.» گوتیشی: «لە دوای ١٦ی ئۆكتۆبەر و دەستبەكاربوونی پارێزگاری بەزۆر سەپێندراوی كەركووك ئیتر هەموو شتێك گەڕایەوە بۆ ساڵانی حەفتاكان و بگرە لەوساش خراپتر. لە ٢٠١٧وە بە لێشاو عەرەب دەهێنرێتە دەشت و گوند و شارەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم و نیشتەجێ دەكرێن و بەڵگە و تاپۆی ساختە و دروستكراوی سەردەمی بەعس وەك پاڵپشتیی یاسایی بەكار دەهێنن، لە كاتێكدا خاوەنە كوردەكانی ئەو زەوی و دەشتانە بەڵگەنامە و تاپۆی كۆنتریان هەیە، ئەمە جگە لە ڕفاندن و كوشتنی ڕۆڵەكانمان بە ڕۆژی ڕووناك لەلایەن تاقم و دەستەی نەناسرا و ناسراوەوە كە ئەمەیان مەترسییەكی گەورە و جددییە و بووەتە هۆی كۆچكردنی بەردەوامی هاووڵاتیانی كورد و هەزاران خێزانی كورد بە ناچاری ناوچەكانی خۆیان بەجێهێشتووە، بە سەردانیكردنی كەركووك و ڕوانین لە شەقام و شوێنە گشتییەكانی بە ڕوونی سیاسەتی سڕینەوە و لەناوبردنی زمانی كوردییش دەبینرێت، كە هەموو تابلۆ و ناو و ناونیشانێك كراوەتە عەرەبی، ئەگەر ئەمە بەردەوام بێت، كاریگەریی هەمیشەیی لەسەر سڕینەوەی ناسنامە كوردییەكەی ئەو ناوچانە دەبێت، بە كورتی دەتوانین بڵێین هیچ شتێك لە عێراق نەگۆڕاوە، ئەو سیاسەتەی كە ئێستا لەو ناوچانەدا پەیڕەو دەكرێت هەمان سیاسەتی سەردەمی ڕژێمی بەعسە».

ئەحمەد سەمەد بەرپرسی لقی قوتابیانی زانكۆی كەركووك، هێما بۆ ئەوە دەكات كە لە كەركووك تەعریبی لەسەرخۆ و بەپلان ئەنجام دەدرێت، هاوكات گوتی: «لەلایەن ئیدارەی شارەكە جیاوازییەكی بەرچاو دەبینرێت كە لە نێوان گەڕەكەكاندا دەكرێن و گەڕەكە كوردنشینەكان پشتگوێ خراون و ھیچ پڕۆژەیەكی خزمەتگوزارییان بۆ ئەنجام نادرێت و، ئەگەر بڕیاری ئەنجامدانی بدرێت ئەوا بە نیوەچڵی جێدەھێڵدرێت و خۆڵ و خاشاك شەقامەكانی تەنیوە و پڕۆژەكان بە تەواو نەكراوی ماونەتەوە، نەبوونی كارەبای نیشتیمانی و بەرزبوونەوەی نرخی ئەمپێری موەلیدە و رووخاندنی خانووی كوردەكان بەناوی زیادەڕۆییەوە و خراپی ھێڵی گواستنەوەی گشتی بۆ قوتابیان، وای كردووە كوردنشینانی شارەكە لە دۆخێكی دەروونی خراپدا گوزەران بكەن و بەرەو شارەكانی ھەرێمی كوردستان ماڵەكانیان بگوازنەوە و عەرەبی ھاوردە موڵكەكانیان بكڕن.» هەروەها گوتی: «گەڕەكە عەرەب نشینەكانی خوارووی كەركووك و قەزای حەویجە ھەموو خزمەتگوزارییەكیان پێ گەیشتووە و سەرجەم پڕۆژەكانیان تەواو كراون و كارەبای نیشتیمانیان بەردەوامە» بەرپرسی لقی قوتابیانی زانكۆی كەركووك لە درێژەی قسەكانیدا ئاماژەی بەوەكرد: «ھەرچەندە بەشێكی ئەم كەم و كوڕیانە دەگەڕێنەوە بۆ كەمتەرخەمی شارەوانی كەركووك كە بەڕێوبەرەكەی بە نەتەوە كوردە و لەسەر پشكی لایەنێكی سیاسی لەم شارە دانراوە كە ھیچ دەسەڵاتێكیان نییە و بەبێ دەنگی تەماشای دۆخەكە دەكات و قبوڵی فەرمانەكانی پارێزگاری سەپێنراوی كەركووك دەكات، كوردنشینان زۆر نیگەرانن لەم بارودۆخەی ئێستای كەركووك و دەیانەوێت ھاوشێوەی شارەكانی ھەرێمی كوردستان گوزەران بكەن و رۆڵەكانیان لە ژینگەیەكی پاك و خاوێندا گەشە بكەن».

ڕێبوار حەمەلاو شوانی وەك چاودێرێكی سیاسی ڕایوایە: «گۆڕینی شوناسی كوردستانیبوونی كەركووك ئەستەمە، پێش و لە دوای دامەزراندنی دەوڵەتێكی ساختە بە ناوی عێراق بارودۆخی كەركووك لە دۆخێكدا بووە، تا ئێستاش بەردەوام كێشەی نەتەوەیی و نیشتمانی بۆ گەلی كوردی تێدا بووە، بەپێی قۆناغە جیاجیاكانی سەردەم، ئەم پێكچڕانە لە ئاستە سیاسییەكەوە گواستراوەتەوە بۆ ئاستی كۆمەڵایەتی، بە شێوەیەكی كەمتر لەم ئاستە ڕووی داوە. هەروەها لە ڕووی موڵك و سامانیشەوە بەردەوام هەوڵی زەوتكردن و گۆڕینی شوناسی كوردستانیبوونی و ڕەسەنایەتیی شارەكە دراوە، بۆیە ئەم تێگەیشتنە بۆ شوناسی كەركووك بووە كە خاوەنی سامانی ژێر زەوی و سەر زەوی بووە لەو سەردەمەدا، دوای پێكەوەتێكەڵكردنی ئەم نەتەوانە لە عێراقدا كەركووك كەوتە ژێر فەرمانڕەوای عەرەبیی عێراقی كە بەردەوام هەوڵی ڕاگواستن و گۆڕینی شوناسیی كەركووكیان داوە، بۆ كردنە بەشێك لە ئوممەی عەرەبی، بە پێچەوانەی پان-توركی ئەم پرۆسەیەی گواستەوە بۆ قۆناغی سڕینەوەی توركمان لە كەركووك و هەوڵدان بۆ گۆڕینی ناوی شوێنەكان وەك كەركووك بۆ (تامیم) و ناوی گەڕەك و ناوچەكان بۆ عەرەبی و دەركردنی كورد و پاشان هێنانی عەرەب بۆ شوێنەكانیان. ئەم دیمۆگرافیا گۆڕینە زۆر مەترسی بوو بۆ شاری كەركووك، بەڵام لە 2003 ڕاوەستا، بە هۆی ڕووخانی دەسەڵاتی بەعسییەكان، دەسەڵاتی كوردیش لە دوای پرۆسەی ئازادیی بۆ عێراق تا ڕاددەیەكی باش حوكمڕانیی كەركووك بوو، بەڵام لە پرۆسەیەكی جیاواز هەوڵ بۆ هەمان ڕێگەكان بۆ گۆڕینی شوناسی كەركووك درا، بە تایبەت لە دوای ڕووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەری 2017 بە پاساویی ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی و هەوڵی شۆڤێنییەكانیش بەردەوامە بۆ خەونی لاوازكردن و سڕینەوەی مۆڕكی كوردبوون و كوردستانیبوونی ئەم شارە، پێچەوانەكەشی هەوڵەكانی سەركردایەتیی سیاسی كورد بەتایبەت پارتی و سەرۆك بارزانی لە پێناو چارەسەری ڕیشەییە بۆ ئەو شارە كوردستانییە پێكەوە ژیانە و دەبێت ڕێزگرتن لەگشت ناسنامەی كەركووكییەكان بێت».