ئاشكرایە كە لە ماوەی ڕابردوودا بڕیارەكانی دادگای عێراق قسە و باسێكی زۆریان بە دوای خۆیاندا هێنا لەبارەی ئەم بڕیارە و خودی پێكهاتەی دادگاكە. ئەم پرسە بووە تەوەرێكی دیكەی گوڵان لەگەڵ دكتۆر لوقمان عومەر حوسێن پسپۆڕ لە یاسای دەستووری، لە تەوەری دووەمدا پرسی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی و یاسای چاكسازی شرۆڤە و تاوتوێ كران.

 

* لە دوای هەڵبژاردنەكانی ئۆكتۆبەری ساڵی 2021ـەوە تێڕوانینی جیاواز سەبارەت بە بڕیارەكانی دادگای بەناو فیدڕاڵیی عێراق دروست بووە. سەبارەت بەو بڕیارانە ڕاتان چییە؟

- لە میانەی خوێندنەوەمان بۆ دەستووری زۆربەی دەوڵەتەكان، دەبینین دادگای باڵای فیدڕاڵی ئامرازی پاراستنی هاوسەنگییە لە نێوان دەسەڵاتی فیدڕاڵی و دەسەڵاتی هەرێمەكاندا، پاراستنی ئەم هاوسەنگییەش نایەتەدی، ئەگەر هەرێمەكان ڕۆڵی كارایان نەبێت لە پێكهێنانی ئەم دادگایە و دەركردنی بڕیارەكانی، لەبەر ئەوەی دەوڵەتی فیدڕاڵی لەلایەن هەرێمەكانەوە دروست دەكرێت و، ئەو هەرێمانە یەكەی سیاسیی پێكهێنەری ئەم دەوڵەتەن، پاراستن و بەردەوامبوونی ئەم دەوڵەتەش بەوە دەكرێت كە هەردوو ئاستی دەسەڵات (فیدڕاڵی و هەرێمەكان) بواریان پێ بدرێت كە تایبەتمەندییە دەستوورییەكانیان بە شێوەیەكی سەربەخۆ لە یەكتر مومارەسە بكەن، لەبەر ئەوەی سیستمی فیدڕاڵی لەسەر بنەمای دوو جۆر دەسەڵاتی سەربەخۆ لە یەكتر بنیات نراوە. بۆیە زۆر جار ناكۆكیی دەستووری دروست دەبێت لە نێوانیاندا، لێرەدا بوونی دادگایەكی باڵای فیدڕاڵیی سەربەخۆ و بێلایەن بە پێویست دەزانرێت بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی نێوانیان و ڕاگرتنی هاوسەنگی لە نێوان هەردوو دەسەڵاتەكەدا، ئەو سەربەخۆییەش نایەتەدی، ئەگەر خودی دادگاكە هاوسەنگ نەبێت لە ڕووی ژمارەی ئەندامانیەوە، بۆ نموونە لە بەلجیكا كە دەوڵەتێكی فیدڕاڵییە دادگای باڵای فیدڕاڵی بەم شێوەیە پێك هاتووە:

1. نیوەی ئەندامەكانی لەو هەرێمانەن كە بە زمانی فەرەنسی قسە دەكەن .

2. نیوەی ئەندامەكانی دیكەشی لەو هەرێمانەن كە بە زمانی هۆڵەندی قسە دەكەن

3. سەرۆكی دادگا بە نۆرە (تناوب) دەبێت لە نێوانیاندا، نۆرەكەش ساڵانەیە .

بەڵام لە عێراق دادگایەك نییە ناوی دادگای باڵای فیدڕاڵی بێت، لەبەر ئەوەی پێكهاتەی دادگا و دەسەڵاتەكانی و بڕیارەكانی هەمووی نادەستوورییە و پێچەوانەی ماددەی (٩٢)ی دەستووری عێراقە، چونكە تائێستا دادگا كار بە فەرمانی ژمارە (٣٠)ی ساڵی ٢٠٠٥ دەكات كە لە پێش دەستووری ساڵی ٢٠٠٥ لە سەردەمی پۆڵ بریمەر ئەم فەرمانە دەرچووە. پاشان ئەو فەرمانە هەموار كرایەوە لەلایەن ئەنجومەنی نوێنەران بە یاسای ژمارە (٢٥)ی ساڵی ٢٠٢١ بە زۆرینەی ئاسایی، لە كاتێكدا بە پێی ماددەی (92)ی دەستوور پێویستە ئەم دادگایە بە زۆرینەی (3/2)ی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران پێك بێت.

* ئایا هیچ فشار و كاریگەرییەكی سیاسی لەسەر دادگای باڵای فیدڕاڵی لە عێراق هەیە؟

-  بێگومان دادگای بەناو فیدڕاڵی لەژێر گوشاری سیاسیدا سەربەخۆیی خۆی لە دەست داوە، لە جیاتی ئەوەی ئامرازێك بێت بۆ ڕاگرتنی هاوسەنگی و پارێزگاری لە ماف و دەسەڵاتەكانی هەرێمەكان، بەتایبەتیش هەرێمی كوردستان و، یاساكانی دەوڵەتی فیدڕاڵی بپارێزێت كە بریتییە لە پرەنسیپەكانی هاوبەشی لە دەسەڵات و سەرچاوە سرووشتی و داراییەكان و سەربەخۆیی خودی هەرێمی كوردستان، كە پایەكانی هەموو دەوڵەتە فیدڕاڵییەكان لەسەر ئەم پرەنسیپ و یاسایانە وەستاون، كەچی بە ئاشكرا بەشداری لە گەمە سیاسییەكانی عێراقدا دەكات و هەوڵی لەباربردنی سیستمی فیدڕاڵی لە عێراقدا دەدات، ئەمەش پێچەوانەی دەستووری فیدڕاڵی و ئەو ئامانجانەیە كە دادگای فیدڕاڵی لە پێناویدا دروست دەبێت، كە ئەویش پارێزگایكردنە لە ماف و دەسەڵات و سەربەخۆیی هەرێمەكان و لە مانەوە و بەردەوامبوونی سیستەمی فیدڕاڵی .

* ئەگەر بە دیاریكراوی لەسەر بڕیارەكانی ئەم دادگایە هەڵوەستە بكەین لە ماوەی ڕابردوودا، بە تایبەتی بڕیاری پەیوەست بە یاسای نەوت و غازی هەرێمی كوردستان و پرسی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، بۆچوونتان چییە؟

- لە ڕاستیدا ئەم دادگایە نە فیدڕاڵییە و نە دەستوورییە، ئەوە بوو لە ڕێكەوتی 15/ 2/2022 بڕیارێكی دەركرد، تیایدا یاسای نەوت و گازی هەرێمی كوردستان ژمارە (٢٢)ی ساڵی 2007 بە نادەستووری لە قەڵەم دا، بڕیاری دا كەوا (الغاء) بكرێتەوە. لە ڕاستیدا ئەم بڕیارە تەواو سیاسییە و بڕیارێكی نادەستوورییشە، لەبەر ئەم هۆیانەی خوارەوە :

1. ئەو ماددە دەستوورییانەی دادگاكە پاڵپشتی كردووەتە سەر بۆ نادەستووریبوونی یاسای نەوت و گاز، ڕێك پێچەوانەكەی ڕاستە، من لە تێزی دكتۆراكەم ئاماژەم بەوە كردووە كە هەرێمی كوردستان نەك تەنیا مافی ئەوەی هەیە گرێبەستی نەوت و گاز ئەنجام بدات، بەڵكو بەپێی ماددەكانی

(110و111و112و114و115و116و117و121)ی دەستوور مافی گرێدانی ڕێككەتننامەی نێودەوڵەتیشی هەیە لە بوارەكانی پەرەپێدان و گەشەپێدانی ئابووری و كۆمەڵایەتی و بوارەكانی دیكەی دەرەوەی تایبەتمەندی حەسری دەسەڵاتی فیدڕاڵی .

2.  دادگای بەناو فیدڕاڵی لە جیاتی ڕاڤەكردنی دەستوور و گەڕان بە دوای نییەتی ڕاستەقینەی یاسادانەری دەستوور، هەڵساوە بە هەمواركردنی دەقەكانی دەستوور و لێسەندنەوەی دەسەڵاتەكانی هەرێم، كە دەستوور بۆی دیاری كردووە و پێدانی ئەم دەسەڵاتە بە حكومەتی فیدڕاڵی، ئەمەش پێچەوانەی ماددەی (126) و ماددەكانی دیكەی ئاماژە پێ كراوە .

3. دادگای بەناو فیدڕاڵی پشتی بە یاسا كۆنەكانی ڕژێمی بەعس بەستووە، وەك یاسای ژمارە (101)ی ساڵی 1976 كە ئەم یاسایە بۆ دەوڵەتێكی سادەی مەركەزی دانراوە، نەك بۆ دەوڵەتێكی فیدڕاڵی، كە بە پێی دەستووری ساڵی 2005 دەسەڵاتەكان دابەش كراوە لە نێوان حكومەتی فیدڕاڵی و حكومەتی هەرێمەكان و پارێزگاكان، ئەمەش پێچەوانەی ماددەكانی (1و110و111و112و114و115و117و121و130) دەستوورە.

ئەوەی پەیوەست بێت بە پرسی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمارەوە، ئەوا پێم وایە بڕیاری دادگا لەم بارەیەوە بڕیارێكی نادروستە، لەبەر ئەوەی بەپێی ماددەی (٥٩ / یەكەم) نیسابی ئەنجامدانی كۆبوونەوەكانی ئەنجومەنی نوێنەران بە زۆرینەی ڕەهای ژمارەی ئەندامانی تەواو دەبێت، بەڵام زۆرینەی (3/2) تەنیا بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمارە لە گەڕی یەكەم بەپێی ماددەی (70/بڕگە 1) و بەپێی بڕگەی دووی هەمان ماددە ئەگەر نەتوانرا سەرۆك كۆمار بە 3/2 هەڵبژێردێت، ئەوە لە گەڕی دووەم هەر كەسێك دەنگی لەوانی دیكە زیاتر بێت، دەبێتە سەرۆك كۆمار، كەواتە لە گەڕی دووەم پێویست ناكات 3/2 ئامادە بێت، تەنیا زۆرینەی ڕەها بەسە بۆ تەواوبوونی نیساب لە گەڕی دووەم، دادگای بەناو فیدڕاڵی بەم بڕیارەی كێشەكەی زۆر قووڵتر كردووەتەوە و پڕۆسەی سیاسیی لە عێراق ئاڵۆزتر كردووە .

*  ئەی بە شێوەیەكی گشتی چۆن لەو گوشارانە دەڕوانن كە ئێستا لە هەرێمی كوردستان دەكرێن؟

- یەكێك لە پێداویستییەكانی دەوڵەتی فیدڕاڵی بوونی سیستەمی دوو ئەنجومەنی یاسادانانە لە پەرلەمانی فیدڕاڵی، واتە پێویستە پەرلەمانی فیدڕاڵی لە دوو ئەنجومەن پێك بێت، ئەنجومەنێك پێی دەگوترێت ئەنجومەنی نوێنەران، كە ئەم ئەنجومەنە نوێنەرایەتیی گەل دەكات بە شێوەیەكی گشتی و هەر هەرێمێك بەپێی ڕێژەی دانیشتووانی نوێنەریان هەیە لەم ئەنجومەنە و، ئەم ئەندامانە نوێنەرایەتیی هەرێم ناكەن، بەڵكو ئەنجومەنێكی شەعبییە، دەكرێ لە دەوڵەتێكی سادەش هەبێت، لەبەر ئەوەی دەربڕی ویستی هەرێمەكان نییە، بۆیە چاوەڕێی ئەوەی لێ ناكرێت كە هیچ هەڵوێستێكی ئیجابیی هەبێت لە ئاست پێشێلكارییەكانی حكومەتی فیدڕاڵی لە بەرامبەر هەرێمی كوردستان، بگرە هەر خۆی بەشێكە لە ئەنجامدەرانی ئەم پێشێلكارییانە، ئەنجومەنەكەی دیكە پێی دەگوترێت ئەنجومەنی هەرێمەكان، یان ویلایەتەكان، یان ئەنجومەنی ئیتحادی هەروەكو لە ماددەی (٦٥)ی دەستووری عێراق ئاماژەی پێ كردووە، ئەم ئەنجومەنە بوونی زۆر گرنگە و لە هەموو دەوڵەتە فیدڕاڵییەكاندا ڕۆڵی كارای هەیە لە دەركردنی یاسا و بڕیارە فیدڕاڵییەكان و، ئەم ئەنجومەنە نوێنەرایەتیی هەرێمەكان دەكات بە و سیفەتەی كە هەرێمەكان یەكەی سیاسیی دەستووریی سەربەخۆن و لە ڕێگەی ئەم ئەنجومەنەوە هەرێمەكان بەشداریی كارا دەكەن لە پێكهاتەی دەسەڵاتە فیدڕاڵییەكان و لە دەركردنی بڕیار و یاسا فیدڕاڵییەكان و، ئامرازێكی گرنگە بۆ ڕاگرتنی باڵانس و بەرگریكردن لە ماف و تایبەتمەندییەكانی هەرێمەكان و پاراستنی سەربەخۆیی خودی هەرێمەكان، بەڵام بەداخەوە تا ئێستا ئەو ئەنجومەنە لە عێراق دروست نەكراوە، بۆیە لە عێراق پەرلەمان پەرلەمانێكی فیدڕاڵی نییە، بەڵكو پەرلەمانێكی مەركەزیی میللییە، لەبەر ئەوەی هەرێمەكان ڕۆڵیان نییە لە دەركردنی یاسا و بڕیارەكان، بەڵكو زۆرینەی نەتەوەی عەرەب بەتایبەتیش (شیعە) كۆنتڕۆڵی ئەنجومەنی نوێنەرانیان كردووە، هەر ئەوانیش ئاراستەی ئەندامانی ئەم ئەنجومەنە دەكەن كە چ یاسایەك دەربكەن، یان چ هەڵوێستێك بنوێنن.

* ئەگەر تەوەری دووەم تەرخان بكەین بۆ پرسی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی لە هەرێمی كوردستاندا، كە لەم ڕووەوە و لە ساڵی 2020 یاسایەكی تایبەت بە چاكسازی دەرچوو، ئێوە چۆن لە خودی ئەم یاسایە دەڕوانن و تا چەند توانیویەتی ئەنجامەكانی خۆی بپێكێت؟

-  بێگومان بوونی گەندەڵی حاڵەتێكی نكۆڵی لێ نەكراوە لە هەرێمی كوردستان، هەر بۆیە دەبینین، یەكەم هەنگاوی ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی لەلایەن مەرجەعی باڵای كوردستان جەنابی سەرۆك بارزانی دەستی پێ كرد، كە ئەو كات سەرۆكی هەرێمی كوردستان بوو، هەر ئەو هەنگاوانەی بەڕێزیان یەكێكە لە كارنامەی سەرەكییەكانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە چاكسازی و ڕاگرتنی گەندەڵییە و، بەمەبەستی جێبەجێكردنی ئەو كارنامەیە حكومەتی هەرێمی كوردستان پڕۆژەیاسای چاكسازی نارد بۆ پەرلەمانی كوردستان، بۆ ئەوەی چوارچێوەیەكی یاسایی وەربگرێت، یاسای ژمارە(2)ی ساڵی 2020 كە یاسای چاكسازی لە مووچە و دەرماڵە و بەخشین و ئیمتیازاتەكان و خانەنشینی لە هەرێمی كوردستان دەرچوو، ئەگەرچی ئەو یاساییە لە ڕووی داڕشتن و جێبەجێكردنەوە پێویستی بە هەندێك پێداچوونەوە هەیە، بەڵام لە ڕووی جێبەجێكردنەوە قۆناغی باشی بڕیوە، بۆ نموونە دەست كراوە بە وەرگرتنەوەی قەرزەكانی حكومەت لای كۆمپانیا و وەبەرهێنەرەكان و فرۆشتنی موڵكە ڕەهنكراوەكانیان، كە ساڵانێكە قەرزی حكومەتیان لەلایە و نەیانگەڕاندووەتەوە، هەروەها نەهێشتنی دوو مووچەیی و بوارەكانی دیكە كە لە یاساكەدا ئاماژەی پێ كراوە.

* بە تێڕوانینی ئێوە گەورەترین ئاستەنگ و تەحەددیی بەردەم بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی لە چیدا بەرجەستە دەبێت و چۆن دەكرێت بەسەریاندا زاڵ بین؟

- بێگومان گەندەڵی نەخۆشییەكی كوشندەیە و هێز و ئیرادەیەكی سیاسیی بەهێزی پێویستە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی، چونكە نەهێشتنی گەندەڵی كارێكی ئاسان نییە، بەڵام ئەستەمیش نییە، بۆ ئەوەی بتوانین بەسەر گەندەڵیدا زاڵ بین، پێویستە سەرچاوەكەی وشك بكەین، بۆ نموونە هەندێ گەندەڵی هەیە سەرچاوەكەی یاساییە ئەوە پێویستە ئەو یاسایانە كە ڕێگاخۆشكەرن بۆ گەندەڵی هەموار بكرێنەوە، هەروەها پێویستە چەند هەنگاوێك بهاوێژرێت بە سوودوەرگرتن لە ئەزموونی وڵاتانی سەركەوتوو، بۆ نمونە:

1- چاكسازی پێویستە لەسەرەوە بۆ خوارەوە بكرێت و پشتگیری و ئێرادەی سیاسیی هەبێت.

2- دیدگەیەكی ڕوون بۆ چاكسازی هەبێت و، پێویستە خەڵك ئاگاداری دیدگەكە بن و تێی بگەن.

3- كردار بۆ گۆڕانكاری و چاكسازی هەبێت.

4- دەبێت سەرەتا ئەو چاكسازییانە ئەنجام بدرێن كە ماوەیەكی كورتی پێویستە.

5- بەردەوامبوون لە سەركەوتن و پاراستن و ڕاگرتنی سەركەوتنەكان.

6- پرۆسەی چاكسازی هەنگاو بە هەنگاو بێت و بەردەوام چاو بە هەنگاوەكاندا بخشێنرێتەوە.

7-  پێویستە لە كاروانی چاكسازی بەردەوام بین و ڕانەوەستین.

* بەڵام تا چەند ئەمە پرۆسەیەكی درێژخایەنە، واتە تا چەند پێویستی بە كات و هەوڵی بەردەوام هەیە؟

- بێگومان نەهێشتنی گەندەڵی و بنبڕكردنی پرۆسەیەكی بەردەوامە و ناكرێت بە شەو و ڕۆژێك كۆتایی پێ بێت، پێویستە بە دوای سەرچاوەی گەندەڵییەكەدا بگەڕین و وشكی بكەین و، دەبێت سەرەتای چاكسازیی ئەو بوارانە دەست پێ بكات كە ماوەی زۆریان پێویست نییە و، سوودیش لە ئەزموونی وڵاتانی سەركەوتوو لەو بارەوە وەربگرین، بۆ نموونە دەوڵەتێكی وەكو سەنگافورە كە لە ناو فیدڕاڵییەتی مالیزیادا بوو، بەڵام مالیزیا لە ساڵی (65) دەری كرد و هەر بۆیە سەنگافورە تا ساڵی 1985 زۆر دواكەوتوو بوو و گەندەڵیی كارگێڕی و دارایی لەم وڵاتەدا زۆر بوو، بەڵام سەنگافورییەكان بڕیاریان دا ڕووبەڕووی گەندەڵی ببەنەوە و دەستیان كرد بە چاكسازیی هەنگاو بە هەنگاو، ئەوەتا ئێستا سەنگافورە یەكێكە لە پێشكەوتووترین و خاوێنترین وڵاتەكان لە جیهاندا، هەموو ئەو كار و شتانە بە پلان و ئیرادەیەكی سیاسی و كاتێكی درێژخایەن بوو، هەروەها زۆر وڵاتی دیكە ماوەیەكی زۆریان پێویست بووە تا ڕووبەڕووی گەندەڵی ببنەوە.