مایكڵ مۆسۆ پڕۆفیسۆری سیاسەت و ئاسایش و كاروباری نێودەوڵەتی لە زانكۆی سەنتڕاڵ فلۆریدا، لە توێژینەوەكانیدا بایەخ بە پەیوەندیی نێوان هەلومەرجە ئابوورییەكان و دامەزراوە و ناكۆكییەكان دەدات و، خاوەن تیۆرێكی تایبەتە كە پەیوەستە بەوەی چۆن دەرفەتی یەكسان لە بازاڕدا بایەخ دروست دەكات بۆ لیبڕاڵ دیموكراسی و هێنانەئارای ئاشتی لە نێوان نەتەوە و دەوڵەتەكاندا، مۆسۆ پشتیوانی لەوە دەكات كە وڵاتە دەوڵەمەندەكان هەوڵی ئەوە بدەن دەرفەتی بەربڵاوی ئابووری بۆ ئەو وڵاتانە بڕەخسێنن كە كەمتر گەشەكردوون، چونكە پێی وایە ئەمە دەبێتە هۆی بەدیهێنانی ئاشتییەكی هەمیشەیی و دادپەروەرانە لەسەر ئاستی جیهان. لەم ڕووەوە گۆڤاری گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا سازكرد لەبارەی پرسی پەیوەست بەو دیاردەیەی پێی دەگوترێت «نەفرەتی سەرچاوەكان» و چۆنیەتی مامەڵەی دروست و كارا لەگەڵ داهاتی ئەم سەرچاوانە و چەند بابەتێكی دیكەی پەیوەندیدار.

 

* سەرەتا دیدگای گشتیتان بۆ «نەفرەتی سەرچاوەكان» لە ڕووی هۆكار و دەرئەنجامەكانیەوە چییە؟

- لە ڕاستیدا ئەوەی دەكرێت لەم ڕووەوە ئاماژەی پێ بكرێت، ئەوەیە كە نەفرەتی سەرچاوەكان ئەو دیاردەیەیە كە تێیدا ئەو وڵاتانەی كە دەوڵەمەندن بە سامانی سرووشتی، وەك نەوت و گاز، زیاتر فۆڕمی حوكمڕانییەك دەبن كە تێیدا بوار بۆ سەرهەڵدان و دروستبوونی گەندەڵ و ئۆتۆكراتیان دروست دەبێت، ئەمە بەراورد بەو وڵاتانەی كە كەمتر دەوڵەمەندن لە بواری سەرچاوەكانی سامانی سرووشتیدا، لەم ڕوانگەیەوە دەكرێت بڵێین كە نەفرەتی سەرچاوەكان تەنیا لەو وڵاتانەدا ڕوو دەدات كە بازاڕی كاری تایبەتیان لاوازە، چونكە لەو شوێنانەی كە بازاڕی كار لاوازە زۆربەی خاوەن ماڵەكان بە كاركردن بۆ حكومەت پشتگیریی خێزانەكانیان دەكەن، یان با بڵێین بژێو و گوزەرانی خێزانەكانیان دەستەبەر دەكەن و، زۆرجاریش حكومەت كارەكان تەنیا بەو كەسانە دەدات كە زیاتر پەیوەندییان بە بەرپرسانی حكومەتەوە هەیە. بەم شێوەیە، لەو شوێنانەی كە بازاڕەكانی كار لاوازن و سامانی سەرچاوە سرووشتییەكان زۆرە، حكومەتێك دەتوانێت دەسەڵاتی خۆی بچەسپێنێت بە دابەشكردنی سامانی سەرچاوە بە لایەنگری بەسەر ئەو كەسانەدا كە زۆرترین دڵسۆزییان هەیە، زۆرجار بە شێوەیەكی نایاساییە، كەواتە نەفرەتی سەرچاوەكان لەو شوێنانەدا ڕوو نادات كە بازاڕەكانی كار بەهێزن، وەك لە نەرویج، چونكە لەو شوێنانەی كە بازاڕەكانی كار بەهێزن، زۆربەی خاوەن ماڵەكان نەك بە كاری حكوومی، بەڵكو لە ڕێگەی دامەزراندن لە بازاڕی كاری تایبەتدا پشتگیریی خێزانەكانیان دەكەن.

* وا دیارە زۆربەی وڵاتانی دەوڵەمەند بە سەرچاوە سرووشتییەكان دوچاری كێشەی حوكمڕانی بوون، كە ئەمەش دەبێتە هۆی بەفیڕۆدانی ئەو داهاتانەی كە لەم سەرچاوانەوە بەدەست دەهێنرێن، كەواتە دەتوانین بڵێین بوونی ئەم سەرچاوانە فاكتەری ئاسانكارییە بۆ سەرهەڵدانی حوكمڕانیی ناكارامە؟

- بەشێكی بەڵێ و بەشێكی نەخێر، دەتوانین بڵێین سامانی سەرچاوە سرووشتییەكان فاكتەری ئاسانكارییە بۆ سەرهەڵدانی حوكمڕانیی ناكارامە، كە بازاڕەكانی كار لاوازن، وەك زۆرێك لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ڕووسیا و ڤەنزوێلا، بەڵام لەو شوێنانەی كە بازاڕەكانی كار بەهێزن، سامانی سەرچاوە سرووشتییەكان هۆكارێكی ئاسانكاری نییە بۆ سەرهەڵدانی حوكمڕانیی ناكارامە، وەك لە بەریتانیا، كەنەدا، ئەمریكا و نەرویج.

* كەواتە دەتوانرێت و پێویستە چی بكرێت بۆ ئەوەی سەرچاوەكان بكرێتە ئامرازێك بۆ دروستكردنی حوكمڕانییەكی كاریگەر و كارا؟

-  من ئامۆژگاریی هەر دەوڵەتێك دەكەم كە سامانی سامانی سرووشتی هەیە، سێ هەنگاوی سەرەكی بنێت، یەكەم: پێویستە حكومەت بەشێك لە سامانی سەرچاوەكان لە سندووقەكانی سامانی سەروەریی جیهانیدا وەبەربهێنێت، ئەمەش دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی گوشاری هەڵكشاوی سەر دراوی وڵاتەكە، لە هەمان كاتدا سامانی وڵاتەكەش لە یەدەگدا دەهێڵێتەوە، بە چەشنێك كە ئەو پارەیەی كە لە سندووقەكانی سامانی سەروەریدا وەبەر نەهێنرێت، دەبێتە هۆی زیادبوونی بەهای دراوی وڵاتەكە و تا بەهای دراوەكە زیاتر بەرز ببێتەوە، مەترسیی ئەوە زیاترە كە هەناردەكردنی دیكەی وڵاتەكە (وەك خورما و زەیتوون) چیتر نەتوانن لە بازاڕە جیهانییەكاندا كێبڕكێ بكەن، بەبێ وەبەرهێنان لە سندووقەكانی سامانی سەروەریدا، دۆخێك دروست دەبێت كە لە كۆتاییدا وڵاتەكە هیچ هەناردەیەكی دیكەی نەبێت، جگە لە سەرچاوە سرووشتییەكە.

دووەم: پێویستە وڵاتەكە دەستەیەكی سەربەخۆی حكوومی دابمەزرێنێت كە نەتوانێت كۆنتڕۆڵی بكات، بۆ ئەوەی هێندە سەربەخۆ بێت كە بە شێوەیەكی شەفافانە سامانی سەرچاوەكان بەڕێوە بەرێت، بە چەشنێك هەنگاوەكانی بۆ هەمووان ئاشكرا بن، هەر لە وەرگرتنی دۆلاری بیانییەوە تا دەگاتە وەبەرهێنانە دەرەكییەكان. پێویستە ئەم دەزگایە لە لایەن دەستەیەك لە بەڕێوەبەرانەوە‌ بەڕێوە بچێت، كە جێی ڕەزامەندیی پێكهاتە و لایەنەكانی نێو وڵاتەكە بن. پێویستە ئەم دەستەیە پەیوەندیی دامەزراوەیی لەگەڵ ڕێكخراوە حكوومی و ناحكوومییە نێودەوڵەتییەكاندا هەبێت، بۆ ئەوەی یارمەتیدەر بێت لە پاراستنی شەفافییەتی دەستەكە و، بەم شێوەیە بتوانێت متمانەی خۆی لەگەڵ خەڵكدا بپارێزێت، ئەگەر دەزگایەكی لەم جۆرە بنیات بنرێت، ئەوا حكومەتی دەسەڵاتداری وڵاتەكە دەستی بە سامانی سەرچاوە ناگات و، بەم شێوەیە ناچار دەبێت پشت بە سەرچاوە تەقلیدییەكانی داهات ببەستێت، ئەمەش توانای بەرپرسان بۆ گەندەڵكردنی كۆمەڵگە كەم دەكاتەوە.

سێیەم: دەتوانرێت ئەو دەستە سەربەخۆ و شەفافە كە كۆنتڕۆڵی سامانی سەرچاوە دەكات، ئەركی دابەشكردنی بەشێكی داهاتی سەرچاوەكان بە شێوەیەكی یەكسان بەسەر دانیشتووانی وڵاتەكەدا پێ بسپێردرێت. ئەگەر بە بێ هیچ مەرجێك و بە یەكسانی داهاتی سەرچاوەكان بە سەر هەموواندا دابەش بكرێت، ئەوا گەلی ئەو وڵاتە دەتوانێت بە بێ نەفرەتی سەرچاوە چێژ لە سامانی سەرچاوە سرووشتییەكانی وەربگرێت، بۆ نموونە دەستەكە دەتوانێت مانگانە چەكێكی پارە بۆ هەر خێزانێك لە وڵاتەكەدا بنێرێت و ئەو مەرجەش لەبەرچاو بگیرێت، تەنیا قەبارەی خێزانەكە بێت و هیچ مەرجێكی دیكە لەخۆ نەگرێت، خێزانەكان لە بەرامبەردا ئەم پارەیە بەكاردەهێنن بۆ كڕینی پێداویستییەكانیان لە بازاڕە ناوخۆییەكان و قوتابخانە ئەهلییەكان و...هتد، بەم شێوەیە بازاڕێكی تایبەتی كاری گشتگیر لە وڵاتدا بەرەوپێش دەبەن.

* ئەگەر سەیری جیهان بكەین، دەردەكەوێت كە زۆربەی ئەو وڵاتانەی كە خاوەن و ئەدای ئابووریی سەرنجڕاكێشیان هەیە، بە سامانی سرووشتی بەخشراو نین، ئەگەر ئێوە بن چی لەو بارەیەوە دەكەن؟

-لە ڕاستیدا پێویستە حكومەت پشت بە سەرچاوە تەقلیدییەكانی داهات ببەستێت، و زیادەڕەوی نەكات لەسەر پشتبەستن بە سامانی سەرچاوە سرووشتییەكان، ئەمەش دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی دەسەڵاتی بەرپرسەكان تا نەتوانن بە ئارەزووی خۆیان داهات بەسەر ئەو كەسانەی دڵسۆزی خۆیانن دابەش بكەن، بەمەش توانایان بۆ گەندەڵكردنی كۆمەڵگەیەك كەم دەبێتەوە. ئەم پرۆسەیە لە وتارەكەمدا لەگەڵ ئەردەم ئایتاچ و ئۆمەر ئۆرسون، بە ناوی «بۆچی هەندێك وڵات بەرگرییان لە نەفرەتی سەرچاوەكان كردووە؟» بە وردی باس كراوە.

* هەندێك دەڵێن هۆكارە بنەڕەتییەكان بۆ ئەوەی داهاتی سامانە سرووشتییەكان بە بێباكانە خەرج بكرێت، بریتییە لە بوونی حوكمڕانیی خراپ، بە واتەی ئەوەی پێی دەگوترێت «نەفرەتی حوكمڕانی»، نەك نەفرەتی سەرچاوەكان، دیدگای ئێوە لەم ڕووەوە چییە؟

 لە ڕاستیدا من دەتوانم بڵێم وەڵامی پرسیاری پێشووم دەكرێت ببێتە وەڵام بۆ ئەم پرسیارەش.