ئاشكرایە توندوتیژی دژ بە ئافرەتان وێڕای پێشكەوتن و گۆڕانكارییەكانی سەردەم لە هەموو كۆمەڵگەیەك بە ئاست و شێوەی جیاواز بوونی هەیە، تەنانەت لە ئەوروپاش سەرەڕای تەواوی ئەو یاسایانەی لە بەرژەوەندیی ئافرەتاندان هێشتا ئافرەت ئەو یەكسانییە ڕەهایەی لەگەڵ پیاودا نییە، لە هەرێمی كوردستانیش وێڕای هەوڵی گشتگیریی حكومەت و رێكخراوەكانی ئافرەتان، كەچی بەپێی ئامارەكانی لایەنی پەیوەندیدار و بەدواداچوونی ڕێكخراوەكانی پاراستنی مافەكانی مرۆڤ ئاستی توندوتیژییەكان هەڵكشان و داكشانی زۆری بەخۆوە بینیوە. بۆیە هاووڵاتیان پرسیار دەكەن: لە ئێستادا توندوتیژی دژ بە ئافرەتان لە چ ئاستێكدایە؟ ئایا هەوڵەكان بوونەتە هۆكاری كەمبووەنەوەی ڕێژەكەی، یان بەپێچەوانەوە؟ بەشداربووانی ئەم ڕاپۆرتەی گۆڤاری گوڵان وەڵامی ئەو پرسیارانە دەدەنەوە.

 

گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

ڕاژان عەبدولڕەحمان ستوونی، چالاكی مەدەنی و چاودێری سیاسییە و سەرەتا هێما بۆ ئەوە دەكات كە «بوونی توندوتیژی دژی ئافرەتان ڕێژەییە، لە كۆمەڵگە پێشكەوتووەكاندا، یان كۆمەڵگە دیموكراسییەكاندا ڕێژەی توندوتێژی دژی ئافرەتان لە ئاستێكی نزمدایە بەروارد بە كۆمەڵگە دواكەوتووەكان؛چونكە كۆمەڵگەی دواكەوتوو، یان داخراو هەتاكو ئێستا وەكو پێویست نەیانتوانیوە خۆیان لە حاڵەتی سوننەتی بەرەو حاڵەتی مودێرن بگوازنەوە، ئەمەش وای كردووە كە دابونەریتە كلاسیكییە كۆمەڵایەتییەكان زاڵ بن بە سەر پرەنسیپی یەكسانیی نێوان ئافرەت و پیاو وەكو مرۆڤ، هەر بۆیەش دەبینین ڕێژەی توندوتیژی زۆر زیاترە لەم چەشنە كۆمەڵگەیانەدا، سەرەڕای ئەوەی كە هەندێك گۆڕانكاریی پێشكەوتن ڕووی داوە لە بواری مافی ئافرەتان لە هەرێمی كوردستان؛ بەڵام هێشتا ستەمكردن دەرحەق بە ئافرەت تا ئاستی كوشتنی لە هەڵكشاندایە. هەر لەم ماوەیەدا گوێبیستی زۆر حاڵەتی توندوتێژی بووین كە لێرە و لەوێ لە دژی ئافرەتان كراوە، جا لە ژێر سایەی پیاوسالاری، یان كەلتووری عەشایری، یان دابونەریتی كۆن بووبێت». هاوكات دەڵێت: «بۆ چارەسەركردن، یان بنبڕكردنی ئەم دیاردە قیزەوەنە، پێویستە لایەنە پەیوندیدارەكانی حكوومی و ناحكوومی هەموو هەوڵێكی خۆیان بخەنەگەڕ بۆ نەهێشتنی ئەو تاوانانەی كە لە دژی ئافرەت وەك مرۆڤ دەكرێت؛ چونكە مانەوەی ئەم دیاردە بێ چارەسەر، گەورەترین مەترسی و هەڕەشە دروست دەكات بۆ سەر كۆمەڵگەكەمان و، ڕۆژ دوای ڕۆژیش ئەنجامدانی توندوتێژی دژی ئافرەت زیاتر و زیاتر دەبێت و، دەبێتە هۆی تێكچوونی بارودۆخی كۆمەڵایەتی و سەقامگیریی كۆمەڵگە بەرەو ئاراستەیەكی مەترسیدار دەبات و، سیمای جوان و شارستانی وڵاتیش دەشێوێت، كە كاریگەری دەبێت لە ڕووی سیاسی و ئاسایشی نیشتمانییش دەكەوێتە ژێر پرسیارەوە؛ كەواتە هەرچی زووترە پێویستە هەوڵ بدرێت بۆ ڕێگریكردن لە تەشەنەكردنی بیری توندڕەوی لە هەرێمی كوردستاندا. ئەگەر بمانەوێت كۆمەڵگەیەكی پێشكەوتووی شارستانی بونیات بنێین، دەبێ هەموو جورە میكانیزمەكان لە ڕووی پەروەردەیی و ڕۆشنبیرییەوە بە شێوەیەكی سیستماتیك بخەینەگەڕ تاكو بتوانین كۆمەڵگەی خۆمان لەم هەڕەشە و مەترسییە گەورەیە ڕزگار بكەین».

بەهزاد تاهیر مامۆستای زانكۆیە و سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «توندوتیژی دژ بە ئافرەتان بە تێبینیكردن و بینین و ئەوەی گوێمان لێ دەبێت، پێمان دەڵێت كە ڕێژەكەی بەرەو زیادبوونە. هۆكاری زیادبوونەكەش دەگەڕێتەوە بۆ سەختیی ژیان و دروستبوونی كارەساتەكان و كێشە ژینگەییەكان و برسێتی و نەبوونی كار و زەحمەتی لە دابینكردنی بژێوی ژیان، كە ئەمانە هەموویان وایان كردووە تاكەكان زیاتر بڕوا بەو چیرۆك و گێڕانەوانە بكەن كە هەندێك لە مامۆستایانی ئایینی و خەڵكی توندڕەو لە دین دەیگێڕنەوە و باس لە تێكچوونی كۆمەڵگە و شیرازەی خێزان و كۆمەڵێك شتی بێ بنەما دەكەن و، بەمەش خەڵكی سادە و نەزان لە ژێر كاریگەریی وتاری ئەم دینبازانە هەڵدەستن بە ئەنجامدانی تاوان و كوشتنی ژنان بە بیانووی شەرەف و نامووس و دەرچوون لە ڕێ و پەیامی دین و ئەو بابەتانە.» سەبارەت بە هۆكارەكانی ئەو تاوانەش گوتی: «هۆكارەكان زۆرن كە دەبنە هۆی هەڵكشانی توندوتیژی دژی ژنان. بۆ نموونە وەك باسم كرد سەختیی ژیان و پەیوەستبوونی خەڵك بە لایەنی دینیی توندڕەوانە هۆكاری سەرەكییە و وا تێگەیێندراون كە هۆكاری هەموو ئەو نەهامەتی و وشكەساڵی و بێكاری و شتە ناخۆشەكانی ژیانیان لە بەر ئازادیی ئافرەتە و ئەوە دژی دین و بەهاكانە و دەبێ بنبڕ بكرێت. زۆربوونی ڕێژەی مرۆڤیش كە دەبێتە هۆی زۆربوونی ژمارەی تاوان هۆكارێكی دیكەیە».

ئەو كەسایەتییە ئەكادیمییە ڕای وایە «كاریگەریی سۆشیال میدیا و تۆڕە كۆمەلایەتییەكان هۆكارێكی سەرەكییە كە وای كردووە ئافرەتەكانمان گرنگی بە ئەركی ماڵ و خزمەتكردنی منداڵ و پاك و خاوێنكردنەوەی ماڵ و چێشتلێنان نەدەن و تەنانەت هەست و سۆز بۆ هاوسەر و منداڵیان زۆر كەم بووەتەوە و هەر كەسێك لە نێو ژیانە خەیاڵییەكەی خۆی و سۆشیال میدیاكەی بزر بووە.هۆكارێكی دی بریتییە لەو جەوە ناخۆش و پڕسترێس و نادڵنیاییەی كە هەیە لە كۆمەڵگە لە ئەنجامی ڕكابەری و شەرە جنێو و شەڕی ڕاگەیاندنی حزبە سیاسییە كوردی و عێراقییەكان كە وای كردووە خەڵك بەردەوام سترێسی هەبێت و ترسی هەبێت لە دواڕۆژی و ئەو ترس و سترێسەش دەبێتە هۆی دروستبوونی تووڕەیی و لە كۆنتڕۆل دەرچوون و ئەنجامدانی كردەوەی نادروست بەرامبەر كەسەكان و بە تایبەتیش ئافرەتان، چونكە بە لاواز دەبیندرێن و كەسیش لە سەریان بە جواب نایەت».

چنوور مەحموود فەرمانبەرە لە فەرمانگەی كارەبای دەربەندیخان و ئەویش باسی ئەوە دەكات كە «توندوتیژی لەئێستادا لەئاستێكی بەرزدایە»و هۆكارەكەشی دەگەڕێنێتەوە بۆ «خراپ بەكارهێنانی مۆبایل و سۆشیال میدیا و نەبوونی قەناعەت و تێنەگەیشتن لە ئازادی و پەیوەندیی ناشەرعی و خیانەتی ژن و پیاوەكان لە یەكتری و هەستنەكردنی بەرپرسیاریەتیی خێزان». جەختیش لەوە دەكاتەوە كە ئەو هۆكارانە وایان كردووە، «ئافرەتەكان یان خۆیان دەكوژن، یان لەلایەن كەسوكاریانەوە دەكوژرێن».  سەبارەت بە چارەسەری ئەو كێشە كۆمەڵایەتییەش بە پێویستی زانی «هەموو كەسێك پێویستە پێداچوونەوە بە هزری خۆیدا بكات و بزانێ لە كوێیدا هەڵەی كردووە، ڕاوەستێ و لەسەر هەڵەكانی بەردەوام نەبێت، هەروەها بزانێت تێكەڵاویی كێ دەكات و كێ هاوڕێیەتی، شەخسییەتی خۆی بپارێزێت و وەڵامی هەموو چات و ژمارە مۆبایلێك نەداتەوە و هیچ بابەتێك لە ماڵەوە نەشارێتەوە، خێزانەكەی خۆی كێشەی بۆ چارەسەر بكات زۆر لە ڕێكخراو شێڵتەرەكلان باشترە،

چەندين كچ و ژن بوون بە قوربانی بە هۆی ئەوەی داڵدەیان داون و لە كۆتاییدا كوژراون، بە ڕای من ئەگەر هاوسەرەكان ناگونجێن، یان یەكیان بەدڵ نییە، تەڵاق چارەسەرە، نەك خیانەت لە یەكدی كردن و كرداری توندوتیژی و كوشتن.»