مایكڵ مۆسۆ پڕۆفیسۆری سیاسەت و ئاسایش و كاروباری نێودەوڵەتی لە زانكۆی سەنتراڵ فلۆریدا، لە توێژینەوەكانیدا بایەخ بە پەیوەندیی نێوان هەلومەرجە ئابوورییەكان و دامەزراوە و ناكۆكییەكان دەدات و، خاوەن تیۆرێكی تایبەتە كە پەیوەستە بەوەی چۆن دەرفەتی یەكسان لە بازاڕدا بایەخ دروست دەكات بۆ لیبڕاڵ دیموكراسی و هێنانەئارای ئاشتی لە نێوان نەتەوە و دەوڵەتەكاندا. مۆسۆ پشتیوانی لەوە دەكات كە وڵاتە دەوڵەمەندەكان هەوڵی ئەوە بدەن دەرفەتی بەربڵاوی ئابووری بۆ ئەو وڵاتانە بڕەخسێنن كە كەمتر گەشەكردوون، چونكە پێی وایە ئەمە دەبێتە هۆی بەدیهێنانی ئاشتییەكی هەمیشەیی و دادپەروەرانە لەسەر ئاستی جیهان. لەم ڕووەوە گۆڤاری گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا سازكرد، بۆ تاوتوێكردنی پرسی شەڕی ئۆكرانیا، كە چۆن پشتبەستنی ئابووری نەبووە هۆی ڕێگریكردن لە بەرپابوونی شەڕ و چەند بابەتێكی دیكەی پەیوەندیدار.

 

* چۆن لە شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا دەڕوانیت و ئایا ئەم شەڕە چ گۆڕانكارییەكی دروست كردووە لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا و، چ وەرەچەرخانێكی هێناوەتە ئاراوە لەم ڕووەوە، بە تایبەتی دوای ئەوەی ئاماژە بەوە دەكرا كە پشت بە یەكدی بەستنی ئابووری، دەكرێت ببێتە ئامرازێك بۆ ڕێگریكردن لە سەرهەڵدانی شەڕ لە نێوان دەوڵەتاندا؟

- لە ڕاستیدا ئەوەی دەكرێت لەم ڕووەوە ئاماژەی پێ بكرێت، ئەوەیە كە شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا ئەوەی خستەڕوو كە ئەوەی پێی دەگوترێت «نەفرەتی سەرچاوەكان»، بۆی هەیە ببێتە هۆكارێك بۆ سەرهەڵدانی شەڕ و ناكۆكیی نێودەوڵەتی، هەروەك لە وتارێكمدا بە ناوونیشانی «كۆتاییهاتنی شەڕ» لە ساڵی 2019 بڵاو كراوەتەوە، ڕوونم كردووەتەوە، ئەوا ڤلادمیر پوتین سەرۆكی ڕووسیا لە ڕێی دابەشكردنی سەرچاوە و سامانی ڕووسیاوە بە سەر ئەو كەسانەی نێو وڵاتەكەی كە زۆرترین دڵسۆزییان بۆی هەبوو، توانیویەتی خۆی بكاتە ئەمیری جەنگ، ئەو كەسانەشی كە ئەم سامان و سەرچاوانەیان بەسەردا دابەش كراوە، هاوكار دەبن لە سەركوتكاریی ئەو كەسانەی كە ئەم مامەڵەیەیان لەگەڵدا نەكراوە، ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ وەڵامی پرسیارەكە، ئەوا دەكرێت بڵێین سەرنجێكی زۆر خراوەتە سەر پرسی پەیوەست بەو بیرۆكەیەی كە دەڵێت ئاڵوگۆڕی بازرگانی و پشت بە یەكدی بەستنی ئابووری، ڕێگری دەكەن لە هەڵگیرسان و بەرپابوونی شەڕی نێوان نەتەوەكان، بەڵام بەڵگەكانی پشتڕاستكردنەوەی ئەم تیۆرە زۆر لاوازن.

* كەواتە لە ڕوانگەی ئێوەوە پاساو و پاڵنەرە بنەڕەتییەكانی ئەم بڕیارەی ڕووسیا بۆ داگیركردنی ئۆكرانیا چی بوون؟ هەر لەم ڕوانگەیەوە ئایا پێت وایە هەندێ جار هۆكارە جیۆپۆلەتیكییەكان و نیگەرانییە ئەمنییەكان بەسەر بەرژەوەندییە ئابوورییەكاندا زاڵ دەبن؟

- بە تێڕوانینی من نە نیگەرانییە ئەمنییەكان و نە بەرژەوەندییە ئابوورییەكان هۆكار و پاڵنەری پشت بڕیارەكەی كرملین نەبوون بۆ هێرشكردن و پەلاماردانی ئۆكرانیا، لە وتارەكەمدا «كۆتاییهاتنی شەڕ»، كە لە سەرەوە ئاماژەم پێ كرد، ئەوەم ڕوون كردووەتەوە كە چۆن ئەو ڕژێمانەی پشت بە دابەشكردنی سەروەت و سامان دەبەستن بۆ بەدەستهێنانی دڵسۆزی و وەلائی خەڵك، لە هەناوی خۆیاندا و لە بنەڕەتدا ڕژێمێكن كە سیاسەتێكی دەرەكیی فراوانخوازی و پاوانخوازی دەگرنەبەر. ئەم جۆر و چەشنە ڕژێمانە پێویستیان بە دروستكردن و داتاشینی دوژمن هەیە بۆ ئەوەی بیكەنە پاساوێك بۆ سەركوتكردن و داپڵۆسینی ئەو كەسانەی ناوخۆ، كە لە پشكی سەروەت و سامانی وڵاتەكەیان بێبەش كراون، لەم ڕوانگەیەوە دەكرێت بوترێت زۆربەی ئەم چەشنە ڕژێمانە لە گەندەڵییەوە تێوەگلاون، بەڵام زۆربەی ئەم دەوڵەتانەش لە ڕووی قەبارەوە بچووكن و لە بارێكی لاوازدان، بەم هۆیەشەوە ناتوانن هێرش بكەنەسەر دەوڵەتان و وڵاتانی دیكە و هەموویان ئەو ڕاستییەیان لەبەرچاوە كە ئەگەر بێت و هێرش بكەنە سەر دەوڵەتە دراوسێكانیان، ئەوا ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و دەوڵەتە هاوپەیمانەكانی ڕێكاری سزاكارییان بە سەردا دەسەپێنن، بەڵام هەرچۆنێك بێت ئەو وڵاتانەی لە ڕووی قەبارەوە گەورەن و ئەم جۆرە ڕژێمانە تێیاندا دەسەڵاتدار و بڕیاربەدەستن، كەمتر ترسیان هەیە و كەمتر سڵ دەكەنەوە لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، بۆ نموونە ڕووسیا، كە لە هەمان كاتدا خاوەنی سوپا و چەكی پێشكەوتووە بە «چەكی ناوكی»شەوە، لەم ڕوانگەیەوە دەكرێت بڵێین هۆكاری هێرشی ڤلادمیر پوتین بۆ سەر ئۆكرانیا لە ساڵی 2022دا هەر هەمان ئەو هۆكارە بوو كە لە ساڵی 2014دا هێرشی كردە سەر ئۆكرانیا و لە ساڵی 2008یشدا هێرشی كردە سەر جۆرجیا، مەبەستم ئەوەیە هەوڵی دا ڕووسەكان لە جیهان داببڕێت و گۆشەگیریان بكات، بۆ ئەوەی بتوانێت بە ئاسانی سەركوتیان بكات، كەواتە ڕەوایە بگوترێت كە سەرۆك ڤلادمیر پوتین لە خەمی ئابووریی ڕووسیادا نییە، لەبەر ئەوەی پێی وایە فاكتەری پاراستن و درێژەدان بە دەسەڵات و سامانەكەی، پەیوەستە بە كۆنتڕۆڵكردنی نەوت و غازی ڕووسیاوە، هەروەك چۆن كاتی خۆی سەددام حوسێن لە خەمی ئابووریی عێراقدا نەبوو، ئەویش دەسەڵاتی خۆی لە كۆنترۆڵكردنی نەوت و غازی عێراقدا بەرجەستە دەكرد.

لێرەوە دەگەینە ئەو دەرئەنجامەی كە سەركردە و سەرۆكەكانی ئەم جۆرە ڕژێمانە لە ئابووریی بازاڕ تێ ناگەن و لە هەمان كاتدا باكیان بە سزا نێودەوڵەتییەكانیش نییە، چونكە ئەوان پەرۆش و خەمخۆری خۆشگوزەرانیی خەڵكەكەیان نین.

* ئێوە ئاماژەتان بە سزا نێودەوڵەتییەكان كرد، كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ڕۆژئاوا بە گشتی پەنای بۆ دەبەن لە بەرامبەر ئەو وڵاتانەی لە پێشێلكاری و هێرشكردنە سەر وڵاتانی دیكەوە تێودەگلێن، بەڵام ئەوەی لە ئێستادا بەدی دەكرێت، ئەوەیە كە ڕۆژئاوا كۆمەڵێك ڕێكاری سزاكاریی بەربڵاوی پیادە كردووە لە دژی ڕووسیا، ئێوە چۆن لە كارایی و كاریگەریی ئەم ڕێكارانە دەڕوانن و، ئایا دەبنە هۆی ئەوەی لە كۆتاییدا ڕووسیا بە هەڵوێست و هەڵسوكەوتەكانیدا بچێتەوە؟

- ئەوەی تا ئێستا بەدی دەكرێت، ئەوەیە كە سزاكان نابنە هۆی ئەوەی هەڕەشە و مەترسی دروست بكەن لەسەر ڕژێمەكەی ڤلادمیر پوتین، چونكە هەروەك پێشتر ئاماژەم پێ كرد، ڕژێمەكەی پشتبەستووە بە دابەشكردنی سەروەت و سامان بۆ بەدەستهێنانی پشتیوانی و دڵسۆزی بۆ دەسەڵاتەكەی، كەواتە بە پێچەوانەوە، ئەم سزایانە دەبنە هۆی بەهێزكردنی حوكمڕانییەكەی پوتین، چونكە دەیكاتە پاساوێك بۆ پشتیوانیكردن و پشڕاستكردنەوەی بانگەشەكانی، بەوەی گوایە ڕووسیا بە دوژمن دەورە دراوە، كە ئەمەشی كردووەتە هۆكارێك بۆ شەرعییەتدان بە سەركوتكردنی گەلی ڕووسیا. هەرچۆنێك بێت، سزاكان دوو بەهای دیكەیان هەیە، یەكەمیان ئەوەیە تا ئەم سزایانە بەهێز بن، ئەوا ڕەنگە ببنە هۆی سنووركرداركردن و لاوازكردنی توانای سەرۆك پوتین بۆ هەڵگیرسانی شەڕ لە مەودای درێژخایەندا. دووەمیان، ئەم سزایانە ئەوە دەخەنەڕوو، یان ئەوە پیشانی جیهان دەدەن كە وڵاتانی هاوپەیمانی ڕۆژئاوایی ئامادەی لە ئەستۆگرتنی باج و تێچوونی سەپاندنی سزاكانن بە سەر ئەو وڵاتانەی كە پەنا بۆ كاری دوژمنكاری دەبەن، لەم ڕووەوە بە دڵنیاییەوە سەركردەكانی وڵاتی چین سەرنجی ئەوەیان داوە كە ڕۆژئاوا ئامادەیە باجێكی گەورە بدات و بە نرخێكی بەرزتر نەوت و غاز بكڕێت، ئەمەش ئەو دەرئەنجامەی لێ دەخوێندرێتەوە كە ئەگەر بێت و چین هێرش بكاتە سەر تایوان، ئەوا ئەویش دوچاری سزا دەبێتەوە، بە پێچەوانەی ڕووسیاوە، وڵاتی چین ئابوورییەكی نییە كە پشتبەستبوو بێت بە دابەشكردنی سامان و سەرچاوە بۆ بەدەستهێنانی دڵسۆزیی خەڵك، لەم ڕوانگەیەوە سەركردەكانی چین ترسیان هەیە لە سزاكانی ڕۆژئاوا، كەواتە كاردانەوە و پەرچەكرداری بەهێزی ڕۆژئاوا لە بەرامبەر شەڕی ئۆكرانیا و ڕووسیادا ئەگەری هەڵگیرسانی شەڕی لەگەڵ چیندا كەم كردووەتەوە.

*  باشە پێت وایە ئەم شەڕە تا چ ڕاددەیەك دەبێتە هۆی ئەوەی ئەوروپا پێداچوونەوەی ڕیشەیی و قووڵ بكات بە حیسابات و لێكدانەوە ستراتیژییەكانی خۆیدا لە ڕووی ئاسایش و وزەوە؟

- تا ئەوروپا و جیهان پشت بە سەرچاوەی وزە لە نەوت و غاز ببەستن، ئەوا هەمیشە كەسانی وەك سەددام حوسێنی عێراق و مادورۆی ڤەنزویلا و پوتینی ڕووسیا سەرهەڵدەدەن و دروست دەبن، ئەگەر ئەوروپا نەوت و غاز لە وڵاتانی دیكەی غەیری ڕووسیا بكڕێت، ئەوا دەرئەنجامە سەرەكییەكانی سزاكان بریتی دەبن لە زیاتر هەڵكشان و بەرزبوونەوەی نرخی وزە لە جیهاندا، لەبەر ئەوە هێشتا ڕووسیا دەتوانێت دارایی پێویست بۆ شەڕەكەی دابین بكات لە ڕێی فرۆشتنی نەوت و غاز بە وڵاتانی دیكە، وەك چین و هیندستان، ئومێدەكە ئەوەیە، ئەم شەڕە ببێتە هۆی ڕاچڵەكاندنی ئەوروپییەكان و ئەوانی دیكە درك بەوە بكەن كە چارەسەری كێشە جیۆپۆلەتیكییەكان ئەوەیە بە ڕەوتێكی خێرا لە پشبەستن بە نەوت و غاز دوور بكەونەوە.