وێڕای هەوڵەكانی حكومەت و ڕێكخراوە مافپارێزەكان و ڕێكخراوەكانی خانمان و كۆمەڵی مەدەنی، كەچی حاڵەتەكانی ژنكوشتن بە بیانووی جۆراوجۆر لە هەڵكشانێكی مەترسیداردایە و بووەتە هەواڵی ڕۆژانەی میدیای كوردی، ئەوەش لە كاتێكدایە كە ئافرەت لە كۆمەڵگەی كوردیدا لە دێرزەمانەوە سەنگ و پێگە و ڕۆڵی بەرچاوی لە گشت جومگەكانی ژیاندا هەبووە. بۆیە لە ئێستادا چالاكانی مەدەنی و سیاسی و ڕۆشنبیران داوای گەڕانەوەی ئەو شكۆمەندییەی ئافرەتی كورد و بنبڕكردنی ئەو تاوانە گەورەیە دەكەن.

 

گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

 

هەرمن ئەحمەد چالاكی مەدەنییە و سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «كۆمەڵگەی كوردستانی هەموو گۆڕانكارییە ئابووری و تەكنۆلۆژییەكانیان بە ئاسایی وەرگرتووە و ئاوێتەی بوون، بەڵام هیچ لەو گۆڕانكارییە كۆمەڵایەتی و فەرهەنگییانەیان پێ قبووڵ نییە كە لە ئەنجامی ئەو گۆڕانكارییە ئابووری و تەكنۆلۆژییەدا هاتوونەتە ئارا، لە ڕووی ئابووری و بژێوییەوە، دەیانەوێ مۆدێرن بژین، كەچی لە ژیانی كۆمەڵایەتیماندا، بە عەقڵی چەند سەدەیەك لەمەوبەر، تەماشای مافی ژن دەكەن. لەم بەینەدا، ئەوانەی خۆیان بە ڕۆشنگەر دەزانن، مات و مەلوول و بێدەنگ و بێ هەڵوێستی جددیین، یان دەنگیان زۆر كزە، چەپەكان لە وتاری پۆپۆلیستی بترازێ، هیچ هەنگاوێكی پراكتیكیان لێ نابینین، ڕۆڵی فیمینزمەكان دیار نییە». هاوكات دەڵێت: «من نە ژنسالاریم پێ پەسەندە و نە پیاوسالاری، بەڵكوو دەبێ كۆمەڵگەی كوردی كۆمەڵگەیەكی مرۆڤسالار بێت و مرۆڤە باشەكان چ ژن بن چ پیاو، ڕۆڵی باڵایان هەبێت. ژنی كورد نابێ نە خۆی وەك كاڵایەك بۆ چێژبەخشین تەماشا بكات، نە ڕێگەش بدات پیاو وەك كاڵای چێژبەخشین تەماشای بكات». گوتیشی: «دەزانم لە هەرێمی كوردستان یاساگەلێكی باش بۆ ئەم پرسە دەرچوون، دەشزانم هیچ حكومەتێكی كوردستان نەیویستووە كۆمەڵگەكەی بە كۆمەڵگەیەكی ژنكوژ بناسرێت و هەنگاوی بۆ نەهێشتنی ئەم جۆرە تاوانە قێزەونانە ناوە، بەڵام هێشتا پێویستمان بە یاسای زیاتر و بەهێزتر و دەستكراوەتر هەیە. كە سەیری سۆشیال میدیا كوردی دەكەین، ڕۆژانە ژن نەك هەر جەستەی، بەڵكوو دەروون و كەسایەتیی تیرۆر دەكرێ، بەڵام كوا سزادانی ئەو تیرۆریستانەی نێو سۆشیال میدیا؟ كوا سزادانی ئەوانەی گەورەترین سووكایەتی بە باشترین ژنی ئەم كۆمەڵگەیە دەكەن؟ كوا سزادانی ئەو كەناڵ و سۆشیال میدیایانەی دەیانەوێ كۆمەڵگە بەو ئاراستەیە بەرن كە ژن تەنیا سەرچاوەی چێژبەخشیی سێكسییە؟ كوا سزادانی ئەوانەی بە حیسابی خۆیان، شەرەفی یەك بنەماڵە بە كوشتنی ژنێك پاك دەكەنەوە؟».

د. چەواس حەسەن دكتۆرا لە یاسای گشتی ڕای وایە: «دیاردەی ژنكوژی وەك دیاردەیەكی كۆمەڵایەتیی ڕەگ داكوتاوی كۆمەڵایەتی، پەیوەندی بە تێڕوانینێكی قووڵ و سەرەكیی پیاو بۆ پێگە و بوون و وەزیفەی ژن لە كۆمەڵگەدا هەیە، پەیوەندی بە هاوسەنگیی پەیوەندیی نێوان هەردوو ڕەگەزی نێر و مێ لە كۆمەڵگەدا هەیە، تا بەلای پیاوەوە ئافرەت وەك نامووس، یان وەك مرۆڤێكی پلە خوارتر لەخۆی سەیر بكرێت، یان وەك بوونەوەرێكی كەم عەقڵ، یان بێ دەسەڵات كە وەزیفەی دابینكردنی خۆشگوزەرانیی پیاو بێت، بەو تێڕوانینە لەهەر لادانێكی ئافرەت لەو وەزیفەیە، یان لەو پێگەیە، یان هەوڵدانی بۆ گەڕاندنەوەی هاوسەنگی بۆ تەرازووی لاسەنگی پەیوەندیی نێوانیان، بێگومان بە هەڵگەڕانەوەیەكی گەورە لەلای بەشێكی فراوانی كۆمەڵگەوە هەژمار دەكرێت، بە شێوەیەك كە پێویستە نزیكترین پیاوی ئەو ئافرەتە ئەو لادان و هەڵگەڕانەوەیە كۆتایی پێ بهێنێت، ئەگەرنا ئەوە شەرمەزارییەكی گەورەیە بۆ ئەو پیاوە و هەموو پیاوەكانی دیكەی نزیك لەو ئافرەتە، شەرمەزارییەك كە پیاو بۆی قبووڵ نەكرێت و تووشی پەرچەكردارێكی توند ببێتەوە لە هەمبەر ئافرەتەكە، نەك كۆمەڵگە خۆی. هەندێك جار ئەو دەستتێوەردانەی كۆمەڵگە تەنانەت لە بچووكترین پەیوەندیی نێوان پیاو و ئافرەتدا ڕوو دەدات، بە نموونەی لاقرتێ بەو پیاوانەی كە بە قسەی خێزانەكانیان دەكەن، یان توندوتیژ نین بەرامبەریان، ئەوەش بە ناو و ناتۆرە لێنان لە پیاوەكە بەوەی سەرژنانییە، یان ترسنۆكە، لەوەوە بڕۆ بۆ هەندێك مامەڵەی زبر و توندی دیكەش كە كەم پیاو دەتوانێت بەرگەیان بگرێت، بەتایبەت لە كۆمەڵگە بچووك و داخراوەكاندا. كەواتە لێرەوە دەگەینە ئەو دەرەنجامەی كە هەوڵەكان لە سەرەوە بۆ خوارەوە بۆ بنبڕكردنی نەهێشتنی توندوتیژی دژ بە ئافرەت سوود و كاریگەریەكی ئەوتۆی نابێت تا تێڕوانینی كۆمەڵگە لەخوارەوە بۆ سەرەوە، واتا لە ڕەگەوە نەگۆڕدرێت، بەوەی كە دەبێت كۆمەڵگە ئافرەت بە مرۆڤ بزانێت، پاشان بە یەكسانی بزانێت لەگەڵ پیاودا، ئەوسا بیر لەوە بكاتەوە كە بە ڕێگەی یاساكانەوە گەرەنتیی ئەو مرۆڤبوون و یەكسانییە بكات لە هەمبەر ئەو كەسانەی كە دەیانەوێت لە ساتەوەختێكدا ئەو مرۆڤبوون و یەكسانییە پێشێل بكەن، بێگومان دەبێت ئەو كەسانەش كەمینیەك بن و كۆمەڵگە بە لاڕێداچوو و لادەریان لە قەڵەم بدات، نەك بە پاڵەوان وەك لە ئێستادا بەشێكی زۆر لە كۆمەڵگە سەیری ئەو جۆرە تاوان و پیاوانە دەكات».

دهـــۆك بەرۆژی بەرپرسی ڕاگەیاندن و پەیوەندییەكان لە ئەنجومەنی سۆران (ی.ئا.ك) سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «یەكێك لە هۆكارە بنەڕەتییەكانی كێشەی ژنكوژی لە هەرێمی كوردستاندا نەبوونی پەروەردەیەكی دروستی تاكە، كە بیكاتە مرۆڤێكی ژیاندۆست و مرۆڤدۆست. مرۆڤێك وشیار بێت لە ئاستی كێشەكانیدا پەنا بۆ ڕێگەی نادروست و لادانی كارەسات ئامێز نەبات. تاكی كوردی نە لە نێو خێزان و نە لە قوتابخانە و نە لە نێو كۆمەڵگە و شوێنە دینییەكانیشدا پەروەردەیەكی دروست دەكرێت. ئەوەی تاكی كوردی بەرەو سەرگەردانی و بێئامانجی و لادانی ترسناك بردووە، بە پلەی یەكەم نەبوونی پەروەردەیەكی دروست و شیاوە، چونكە پەروەردە دەتوانێت مرۆڤ بونیاد بنێت». گوتیشی: «من لەوە دڵنیام كە تاوان لە هەموو كۆمەڵگە و ژینگەیەكدا هەیە و لە هەموو كۆمەڵگە و كولتوورێكدا كەسانێك هەن، كە بە هۆی دۆخی تایبەتییەوە تووشی لادان دەبن و تاوان ئەنجام دەدەن، بەڵام لە هیچ كۆمەڵگەیەكدا نییە ژنكوژی دیاردە بێت و هەواڵی بەردەوامی میدیاكان بێت.

یەكێكی دیكە لە هۆكارەكان نەبوونی وشیاریی دروستكردنی خێزان و منداڵخستنەوەیە، كە بێگومان ئەمەش دیسان لە هەناوی هۆكاری یەكەمەوە دێتە دەرێ. كاتێك سیستمی پەروەردە ناتوانێت تاك پەروەردە بكات، ئیدی لێكەوتەی زۆری لێ دەكەوێتەوە و یەكێك لە لێكەوتەكانیشی لە پێكهێنانی ژیانی هاوسەریدا خۆی دەبینێتەوە، كە تاك زۆرجار لە ڕووی تێركردنی غەریزەكانیەوە بیر لە دروستكردنی خێزان دەكاتەوە، نەك وەكو پێداویستییەكی مەعنەوی و وەرچەرخان لە قۆناغێكەوە بۆ قۆناغێكی دیكە. لێرەوە قۆناغی وەرگرتنی بەرپرسیارێتی خێزانی دێتە سەرشانی تاك، كە پێویستە ئەم تاكە لە ڕووی جەستەیی و عەقڵییەوە ئامادەكاری تەواوی بۆ ئەو پرۆسەیە تێدا بێت. قۆناغی دواتریش قۆناغی بیركردنەوەیە لە دروستكردنی منداڵ، كە بە دڵنیاییەوە ئەمەش یەكێكی دیكەیە لە ویستگە چارەنووسسازەكان و هەردوو ڕەگەز لە نێو ژیانی هاوسەرێتیدا پێویستە بە وردی بیر لە دروستكردنی منداڵ بكەنەوە. هێنانە دونیای منداڵ تەنیا كردەیەكی سادە نییە، بەڵكو دروستكردن و پێشكەشكردنی مرۆڤێكی نوێیە بە كۆمەڵگە».

دهـــۆك بەرۆژی جەخت لەوە دەكاتەوە كە «ئەوەی لە تاوانی ژنكوژی بەرپرسیارە بە تەنیا یەك مرۆڤ نییە، كە تۆمەتبارە بە ئەنجامدانی تاوانەكە، بەڵكو هەموو كۆمەڵگە و سیستمی پەروەردە لێی بەرپرسیارن. ئەمە بێجگە لەوەی كە كولتووری پاشكەوتووی كوردیش بەرپرسیارە، كە توانای خۆنوێكردنەوە و خۆگونجاندنی لەگەڵ سەردەمدا نییە». هاوكات دەڵێت: «هەمووان بەرپرسیارین كە ناتوانین نەوەكانمان باش پەروەردە بكەین و لە كاتی كێشەكانیشیاندا هاوكار و چارەسەرساز بین. بۆ ئەوەی  ژنكوژی بوەستێت، دەبێت دەستكاری سیستمی پەروەردە بكەین و ڕوانینی كۆنمان بۆ پەیوەندییەكانی نێوان مرۆڤ بگۆڕین و هاوكاتیش بەرپرسیارێتی ئەو ئەركە هەڵبگرین كە دەكەوێتە سەرشانمان و لە هەر مەوقیعێكداین، دەبێت بەرپرسیارانە مامەڵە بكەین».