جیا لە ڕۆژی 1ـی حوزەیران كە ڕۆژی جیهانیی منداڵانە، ڕۆژی 12ـی حوزەیرانیش وەكوو ڕۆژی جیهانیی بەرەنگاریی كاركردنی منداڵان دیاری كراوە. بەپێی چەند ڕاپۆرت و ئاماری فەرمی لە ئێستادا ژمارەی منداڵانی بەركار بۆ 218 ملیۆن منداڵ بەرز بووەتەوە، لەو ژمارەیەش 73 ملیۆن منداڵ لەو شوێنانە كار دەكەن كە مەترسی بۆ سەر داهاتوویان هەیە، منداڵانی كوردستانیش بەدەر نین لە كارپێكردن، بۆیە لەم ڕاپۆرتەی گۆڤاری گوڵاندا زیاتر شیكاری بۆ هۆكارەكان و تاوتوێی ڕێكارەكانی چارەسەر و كەمكردنەوەی ڕێژەی منداڵانی بەركار كراوە، مامۆستایەكیش ڕای وایە منداڵانی كار هەست بە مافی خۆیان و جەژن ناكەن، ئەو ڕۆژە لای ئەوان جەژنە كە لەكاركردن بڕە پارەیەك پەیدا بكەن.

 گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

بەپێی ڕاپۆرتێكی ڕێكخراوی یونسێفی سەر بەنەتەوەیەكگرتووەكان نزیكەی 7 ملیۆن منداڵی عێراقی كە دەكاتە سێیەكی كۆی منداڵانی ئەو وڵاتە پێویستیان بە هاوكاری هەیە و بەشێك لەو منداڵانەش وازیان لەخوێندن هێناوە. هەروەها بەپێی ڕاپۆرتی كۆمسیۆنی مافی مرۆڤ لە عێراق لە هاوینی ساڵی 2014 وە ڕێژەی كاركردنی منداڵان زیادی كردووە، بە هۆی ئەوەی شەڕی ڕێكخراوی تیرۆریستیی داعش لە عێراق سێ ملیۆن و 500 هەزار ئاوارەی لێ كەوتووەتەوە. بەپێی ئاماری وەزارەتی پەروەردەی عێراق لەساڵی 2018 دا ڕێژەی وازهێنان لە خوێندن گەیشتووەتە 6%.

ڕێكخراوی یونسێف ئاماژەی بەوە كردووە، دۆخی ژیانی منداڵانی هەرێمی كوردستان باشتر بووە و، نزیكەی 96%ی منداڵانی هەرێم دەچنە قوتابخانەی سەرەتایی و 67%یان دوای تەواوكردنی سەرەتایی پەیوەندی بە خوێندنی دواناوەندییەوە دەكەن.

یونسێف لە ڕاپۆرتەكەیدا داوای لە حكومەتی هەرێمی كوردستان كردووە لە پێناوی پاراستنی مافەكانی منداڵان وەبەرهێنان لەو خزمەتگوزارییانە بكات كە سوودی ڕاستەوخۆیان بۆ ئەو منداڵانە هەیە كە زیانمەندی ئاڵۆزییەكان و هەژارین.

بارزان سەباح مامۆستای زانكۆ و قوتابیی دكتۆرایە لە سیستەمی زانیاری و سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «لەبەر ئەوەی منداڵ بە بنەمای بنیاتنانی كۆمەڵگە دادەنرێت و بۆ دەستەبەری مافەكانی یاساكارییەكان گرنگییان داوە بە منداڵان و فەراهەمكردنی مافەكانیان، بەپێی دەستووری عێراقی ساڵی (2005)یش (( دەوڵەت دەستەبەری پاراستنی دایكایەتی و منداڵ دەكات و منداڵەكان مافیان هەیە لەسەر دایك و باوكیان لە پەروەردەكردن و چاودێری و فێركردن و دەوڵەتیش كارڕاییە دەستەبەرییەكان دەگرێتە بەر بۆ پاراستنی منداڵ و هەموو جۆرەكانی توندوتیژی و ستەمكردن قەدەغە دەكات لە خێزان و قوتابخانە و كۆمەڵگە و دەوڵەت ژیانێكی باش بۆ منداڵان دەستەبەر دەكات، بە شێوەیەك پارێزگاری و پاراستنی تەواو بۆ منداڵان فەراهەم بكات لەسەر بنەمای جاڕنامەی جیهانیی مافەكانی مرۆڤ و جاڕنامەی جیهانیی مافەكانی منداڵ و هەموو ڕێسا و یاسا نێودەوڵەتییەكان)) .سەبارەت بە منداڵانی كوردستانیش گوتی: «منداڵانی كوردستانیش بە هەمان شێوەی منداڵانی وڵاتە پێشكەوتووەكانی جیهان پێویستە بە مافە بنەڕەتی و سەرەكییەكانی خۆیان بگەن و بتوانن تاكێكی بەهێز و ڕۆشنبیر و پەروەردەكراو بن بە شێوەی تەندروست، تاكو بەشداریی كارایان هەبێت لە بنیاتنانی كۆمەڵگە و لە هەر تاوان و توندوتیژییەك دوور بن.»

چیمەن فەیزوڵڵا توێژەری كۆمەڵایەتییە سەبارەت پرسی منداڵانی بەركار دەڵێت: «لە كاتی پێویستبوون بە كاری منداڵ و ناچاربوون بە كارپێكردنی پێویستە كاتی كاركردن، جۆری كار، جۆری شوێن و.. ڕەچاو بكرێت بۆ ئەوەی نەبێتە بارگرانی و كێشە بۆ سەر منداڵ، یان دابڕانی لە خوێندن، یان ڕەوتی گەورەبوون و گەشەكردنی لە هەموو بوارەكان. ڕۆلی بنەماڵە لە دروستبوونی منداڵی كار سەرەكیترە لە هەموو فاكتەرەكانی دیكەی كۆمەڵگە، بەڵام فاكتەری ئابووری و كۆمەڵایەتی، زۆریی ڕێژەی دانیشتووان، شەڕ، بێكاری، مردنی یەك لە دایك و باب، یان جیابوونەوەیان و هەژاری ڕۆڵی زۆریان لە دروستبوونی منداڵانی كار لە كۆمەڵگە هەیە.» گوتیشی: «ئەو منداڵانە كە بە مەبەستی بەدەستهێنانی پارە لە شوێنە جیاجیاكان كار دەكەن، لە زۆرینەی مافە سەرەتاییەكانیان وەكوو خوێندن دوور دەخرێنەوە و ئەوەش كار لە سەر گەشەی ئاسایی منداڵ چ لە بواری دەروونی و چ لە بواری جەستەیی دەكات. هەر بۆیە دەبێت بە شێوازێكی ئامانجدار هەوڵی جددی بدرێت بۆ كەمكردنەوەی ڕێژەی منداڵانی كار لەلایەن دەزگا پەیوەندیدارەكان بە كێشەكانی منداڵ، كە دەتوانین بڵێین دانانی یاسای تایبەت بە پاراستنی منداڵ، هەروەها دانانی دامەزراوەی تایبەت بە منداڵانی سەر شەقام و بەركار زۆر گرنگن و پێویستە بنەماڵەكان لەسەر خراپییەكانی كاركردنی منداڵ هۆشیار و ئاگادار بكرێنەوە.» ئەو كۆمەڵناسە باسی ئەوەشی كرد كە «لە هەرێمی كوردستان منداڵانی كار بە ڕێژەیەكی بەرچاو دەبیندرێن، هۆكارەكەشی زیاتر دەگەڕێتەوە بۆ كۆچی ئاوارەكانی وڵاتانی دەوروبەر و هەروەها دیاردەی هەژاری لە دەوروبەری شارەكان كە زۆرینەی كۆچكردووانی گۆندەكانی لێی نیشتەجێن، كە زۆربەی هەرە زۆریان لە باری ئابووریی مامناوەند، یا لەژێر هێڵی هەژارین، بۆیە پەنا دەبەنە بەر ناردنی منداڵەكانیان بۆ كاركردن و بۆ بەڕێوەبردنی ژیان»، وەك دواوتەشی گوتی: «زۆر پێویستە لە ڕێگەی بەرنامەی كار و هەوڵی جددیی وەزارەتە پەیوەندیدارەكانی وەكو وەزارەتی كاروكاروباری كۆمەڵایەتی و وەزارەتی پەروەردە ڕێژەی منداڵی كاركەر لە هەرێمی كوردستان كەم بكرێتەوە».

پشتیوان ساڵح بەرپرسی چالاكیی قوتابخانەكانی پەروەردەی خەبات، سەرەتا پێناسەی منداڵ دەكات و دەڵێت: «بەپێی جاڕنامەی مافەكانی منداڵ، بەو كەسانە دەگوترێت منداڵ كە لە خوار تەمەنی هەژدە ساڵن و بەپێی یاسا كارپێكردنیان تاوانە، چونكە لە خوێندن دادەبڕێن و تووشی مەترسیی جۆراوجۆر دەبنەوە. بۆیە كاركردن بە منداڵان بەڕاستی دیاردەیەكی مەترسیدارە». گوتیشی: «منداڵانی هەرێمی كوردستان وەك زۆر وڵاتی دیكە مافیان پێشێل دەكرێت و بەشێكی زۆریان كاریان پێ دەكرێت، ئەمەش چەندین مەترسی بۆ سەر خودی منداڵ و كۆمەڵگە دروست دەكات، چونكە ئەو منداڵانەی لە خوێندن دابڕاون و لەسەر شەقامەكان كاردەكەن، زۆر ئاسانتر بەكار دەهێندرێن، یان مەترسیی زۆرتر لەسەر ژیانیانە بە جۆرێك ڕووبەڕووی دەستدرێژی سێكسی دەبنەوە، یان گیانیان دەكەوێتە مەترسی و بەرەو مەرگ دەچن. لە كوردستان دیاردەی منداڵی كاركەر ڕوو لە زیادبوونە، بەتایبەت دوای ڕێژەی زۆری ئاوارەكان و هاتنیان بۆ هەرێمی كوردستان، هۆكارێكیتر دروستبوونی قەیرانی دارایی لە هەرێمە كە وای كردووە خێزان نەتوانێت چەند منداڵی بنێرێتە بەر خوێندن و ناچار كاریان پێ دەكات، هۆكاری دیكە بێهیوابوونی دایك و باوكانە لە خوێندن و وا هەست دەكەن بێسوودە و خۆیان منداڵەكانیان دەخەنە سەر كارێك، گوایە دواڕۆژی بۆ مسۆگەر دەكات، بێ ئاگا لە مەترسییەكان كە دەكەوێتە سەر ژیانی منداڵان، هەروەها كەمتەرخەمیی حكومەت و دیار نەبوونی ڕێكخراوی منداڵانیش هۆكاری زیاترن بۆ زیادبوونی دیاردەی كارپێكردنی منداڵان، منداڵانی كار هەست بە مافی خۆیان و جەژن ناكەن، ئەو ڕۆژە لای ئەوان جەژنە كە لەكاركردن بڕە پارەیەك پەیدا بكەن، بێ گوێدانە مەترسییەكانی سەر ژیانیان، كاریگەریی خراپی ئەم دیاردەیەش لە ئایندەدا لەسەر كۆمەڵگە دەردەكەوێت».