فەیلەسووفی گەورەی ئەڵمانی (ئەمانۆئیل كانت) كە دەكرێت پێیشی بگوترێت گەورە ڕاوێژكاری فردریكی گەورەی پادشای برووسیا، یەكێك بووە لە فاكتەرە سەرەكییەكانی «حوكمڕانیی باش»ی ئەم پاشایە و، بەشێك لە كتێبەكانی وەك: (ڕەخنەی ئەقڵی پەتی، ڕەخنەی ئەقڵی پراكتیكی، ڕەخنەی مەلەكەی بڕیاردان، دامەزراندنی میتافیزیكای ئاكار، ڕۆشنگەری چییە؟) وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارانە بووە كە فردریكی گەورە بۆ باشتركردنی حوكمڕانییەكەی ئاراستەی بیرمەندانی كردووە، كە ئەمانۆئیل كانت یەكێكیان بووە، لەگەڵ ناردنی كتێبی (ڕەخنەی ئەقڵی پەتی) نامەیەكیشی بۆ فردریكی گەورە نووسیوە و، تیایدا نووسیویەتی: «خاوەنشكۆ فردریكی گەورە، بۆیە شانازیت پێوە دەكەم، لەبەر ئەوەی كاتێك من بیر لە زانست دەكەمەوە، تۆ هەست دەكەیت من بیر لە گەورەیی تۆ دەكەمەوە»، ئەم فەیلەسووفە گەورەیە لە میانەی ئەم دوو دێڕەدا كە ناوەرۆكی بەشی زۆری كتێبەكانیەتی، دەیەوێت پێمان بڵێت: «حوكمڕانیی باش بەرهەمی فیكر و بیركردنەوەیە لە كۆمەڵگە و، هەر ئەم میتۆدەش هەڵەكانی (ئەقڵی پەتی و ئەقڵی پراكتیكی و شێوازی بریاردان) مان بۆ ڕاست دەكاتەوە و، كە ئەم هەڵانەی ئەقڵیش ڕاست كرانەوە، ئەو فیكر و بیركردنەوە دەچێتە ئەو ئاستەی لەسەر ئاستی (ئاكار و ویژدان) زەمینە بۆ دروستكردنی ئەو بڕیارانە بێتە ئاراوە، كە ئەو هێزەی دەبێت كێشە قورسەكانی خەڵك بە ئاسانی چارەسەر بكات». ئەمانۆئێل كانت ئەم ساتەوەختەی ناو لێناوە «ساتە وەختی دەركەوتنی ئیرادەی خێر» و، ئیرادەی خێریش كە دروست بوو، وەك بیرمەندی گەورەی ئەمریكی جۆن ڕاولز لە كتێبی (دادپەروەری وەك ویژدان) ئاماژەی پێ كردووە، چارەسەركردنی كێشەكانی حوكمڕانی و هەڵەكانی گرێبەستی كۆمەڵایەتی و هەنگاوهەڵگرتن بۆ حوكمڕانیی باش، لەو كاتەوە دەست پێ دەكات كە ویژدان بكەینە مەحەك بۆ مافی هاووڵاتیبوون و پێداویستییە سەرەكییەكانی هاووڵاتیان لە كێبڕكێی بازاری ئازاد بێنینە دەرەوە، كە یەكێك لەو پێداویستییە گرنگانە، دابینكردنی یەكەی نیشتەجێیە بۆ هەموو هاووڵاتیان، بەتایبەتی ئەو هاووڵاتیانەی كەمدەرامەتن و خۆیان ناتوانن یەكەی نیشتەجێ بۆ خۆیان دروست بكەن و، كاتێكیش لە چوارچێوەی حوكمڕانیی باشدا ئەم كێشە گرنگە لەسەر بنەمای (ئاكار و ویژدان) چارەسەری ڕیشەیی بۆ دەدۆزرێتەوە، ئەوا ئەم چارەسەرە نابێتە بەخشینی دیاری بۆ هاووڵاتیانی كەمدەرامەت، بەڵكو دەبێتە مافی هاووڵاتیبوون و هاووڵاتی مافی خۆیەتی یەكەی نیشتەجێی وەك ماف هەبێت، نەك وەك بەخشینی دیاری پێی، ئەم ئاراستەیە ئەو گوتە گرنگەی بیرمەندی گەورەی فارس(عەبدولكەریم سروش)مان بیر دەخەوە كە لە وەڵامی پرسیارەكەی سەرۆكی زانكۆی هارڤارد تەنیا بە چەند دێڕێك جیاوازییەكانی نێوان (حوكمڕانیی باش و حوكمڕانیی سیوكراسی)ی دەستنیشان كردبوو و، گوتبووی: «هیچ ڕێگەیەك نابینم بۆ نزیكردنەوەی حوكمڕانیی سیوكراسی و حوكمڕانیی باش (لیبڕاڵ دیموكراتی)، لەبەر ئەوەی ئەم دوو شێوازەی حوكمڕانی، بە دوو زمانی جیاواز قسە دەكەن و مەحاڵە لێك تێبگەن، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ‌حوكمڕانیی سیوكراسی بە زمانی پابەند بوون قسە دەكات پێش ماف، بەڵام لە حوكمڕانیی باشدا بە زمانی ماف قسە دەكات، پێش ئەوەی ئەرك بۆ هاووڵاتیانی دیاری بكات».

لێرەوە ئەگەر بڕیارەكەی هەفتەی ڕابردووی مسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە «دروستكردنی 20 هەزار یەكەی نیشتەجێ بۆ هاووڵاتیانی كەمدەرامەت – وەك قۆناغی یەكەم» لە ناو فیكری ئەو بیرمەندانە ڕاڤە بكەین، ئەوا ئەوەی لێ دەخوێندرێتەوە، مسرور بارزانی بەم بڕیارەی نایەوێت حكومەتەكەی بكاتە سۆپەر هیرۆ (هێزە گەورەكە بۆ چارەسەركردنی كێشە قورسەكان) و دیاری بەخشینەوە بەسەر خەڵكدا، بەڵكو ئەم بڕیارە پێمان دەڵێت: «گەڕان بەدوای چارەسەری كێشەكان لە ناو بیركردنەوەی (ئاكار و ویژدان)دا مەحاڵ دەكاتە مومكین و، دۆزینەوەی (توانای بەردەوام)ـە بۆ چارەسەركردنی كێشە سەرەكییەكانی خەڵك»، كەواتە ئەم بڕیارەی سەرۆكی حكومەت شێوازێكی تازەیە و دەیەوێت بە دروستكردنی تۆڕێك، هەموو تواناكانی (خەڵك و حكومەت و كەرتی تایبەت) پێكەوە كۆ بكاتەوە و، كۆكردنەوەی تواناكانیش ڕاستە (سۆپەر هیرۆ) بۆ چارەسەركردنی كێشەكان دروست دەكات، بەڵام ئەو سۆپەر هیرۆیە بە تەنیا حكومەت نییە، بەڵكو (خەڵك و حكومەت و كەرتی تایبەت) پێكەوە دەبنە خاوەنی ئەو سۆپەر هیرۆیە و، هەموو پێكەوە شانازی پێوە دەكەن.

 

 سیاسەتی یەك پەنجەرە و

دۆزینەوەی تواناكان بۆ جێبەجێكردنی پڕۆژە گەورەكان

لە بەشێكی زۆری فەرمانگە و دامەزراوەكانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا و، بەتایبەتی ئەو فەرمانگە و دامەزراوانەی بەردەوام بەشێكی زۆری هاووڵاتیان ڕۆژانە سەردانیان دەكەن، وەك وەزارەتەكانی (ناوخۆ، تەندروستی، شارەوانی، بازرگانی و پیشەسازی، خوێندنی باڵا و دەستەی وەبەرهێنان و...هتد) بە میتۆدی سیاسەتی (یەك پەنجەرە و حكومەتی ئەلیكترۆنی) مامەڵەی ڕۆژانەی هاووڵاتیان ڕایی دەكەن، ئەم میتۆدەش كە مانای كەمكردنەوەی ڕۆتینە، تا ئاستێكی زۆر و ئەگەر هەموو ئەم پرۆسەیە لە هەموو دامودەزگاكانی حكومەتدا تەواو ببێت، ئەوا دەكرێت بڵێین دیاردەی ڕۆتین دەگاتە ئاستی سفر و، نەمانی ڕۆتنیش كە هەنگاوی یەكەمە بۆ قەڵاچۆكردنی گەندەڵی، نەخشەڕێگەیەكی دروست بۆ حوكمڕانیی باش دیاری دەكات.

دوای بڕیارەكەی هەفتەی ڕابردووی سەرۆكی حكومەت بۆ دروستكردنی 20 هەزار یەكەی نیشتەجێ بۆ هاووڵاتیان، ڕۆژنامەنووسان ڕوویان كردە دەستەی وەبەرهێنانی حكومەتی هەرێمی كوردستان و، لە كۆنگرەیەكی ڕۆژنامەنووسیدا پرسیار سەبارەت بە چۆنیەتیی جێبەجێكردنی ئەم پرۆژە گرنگە ڕووبەڕووی سەرۆكی دەستەی وەبەرهێنان كرایەوە و، پرسیاری هاوبەشی كۆی ڕۆژنامەنووسان بریتی بوو لەوەی (ئەم پرۆژەیە كەی دەكەوێتە واری جێبەجێكردن؟ تا چەند خەڵكی كەمدەرامەت لێی سوودمەند دەبێت؟ ئایا وەك پرۆژەكانی دیكە دواناكەوێت و لە نیوەدا دەستی لێ هەڵناگرن؟)

لێرەوە پێش ئەوەی هەڵوەستە لەسەر وەڵامەكانی سەرۆكی دەستەی وەبەرهێنان بكەینەوە، گرنگە پێشوەختە ئەوە ڕوون بكەینەوە، ئەو ڕێوشوێنانە چین بۆ ئەوەی فەراهەم بكرێن و پڕۆژە بكەوێتە واری جێبەجێ كردن، لێرەدا بەچەند خاڵێك ئاماژەی پێ دەكەین:

1. ئەم پرۆژەیە پێویستی بەوەیە لە هەر چوار پارێزگا و چوار ئیدارە سەربەخۆكەی هەرێمی كوردستان زەوی بۆ دابین بكرێت.

2. پێویستی بەوەیە ئەو پێوەرە كۆنانە ئەپدێت بكرێنەوە كە پێشتر لە پرۆژەی هاوشێوەدا پەیڕەو كراوە و، هەروەها پێویستی بە دانانی چەند پێوەرێكی تازە هەیە بۆ ئەوەی بزانرێت كامانەن (خەڵكی كەمدەرامەت لە كوردستان و كرێچین).

3. پێویستی بەوەیە بزانرێت، ئەو پێشەكییەی لەلایەن خەڵكی كەمدەرامەتەوە دەدرێت (پێویستە چەند بێت، تا لە توانای ئەو خەڵكەدا بێت) پاشان پێویستی بەوەیە بزانرێت، ئەو قیستە پێویستە چەند بێت كە هاووڵاتی كەمدەرامەت لە توانایدا هەبێت بیداتەوە .

4. پێویستی بەوەیە كۆمەڵێك میكانیزم دابنرێت، بۆ ئەوەی دادپەروەری لەم پڕۆژەیەدا وەك ویژدان جێبەجێ بكرێت.

5. پێویستی بە لێكتێگەیشتنێكی تەواو هەیە لە نێوان (حكومەت و وەبەرهێنەرانی خاوەن سەرمایە و ئەزموونی سەركەوتوو).

6. پێویستی بەوەیە كە حكومەت پشتگیرییەكی گەورەی بكات و تەواوی خزمەتگوزارییە سەرەكییەكانی بگرێتە ئەستۆ و پابەندیان بێت.

7. پێویستی بەوەیە سەقفێكی زەمەنی دابنرێت بۆ جێبەجێكردن و تەواوكردنی پڕۆژەكە.

ئاماژەكردنمان بۆ ئەو چەند خاڵە، بۆ ئەوە بوو كە بزانرێت پڕۆژەیەكی گەورەی لەو جۆرە پێویستی بە وەرگرتنی ڕێوشوێن هەیە، بۆ ئەوەی بكەوێتە ئەو قۆناغەی دەست بە جێبەجێكردنی بكرێت، بەڵام ئەگەر لێرەوە هەڵوەستە لەسەر وەڵامەكانی سەرۆكی دەستەی وەبەرهێنان بكەین، بەم جۆرە وەڵامی پرسیاری ڕۆژنامەنووسانی دایەوە: «ئێمە وەك دەستەی وەبەرهێنان ماوەی یەك مانگمان لە بەردەستە، بۆ ئەوەی پەیوەندی لەگەڵ هەموو لایەنە پەیوەندیدارەكان بكەین و، ڕێككەوتن لەگەڵ وەبەرهێنان بكەین و پێوەری تازە بۆ هاووڵاتیانی كەمدەرامەت دیاری بكەین، بەڵام هەوڵەكانمان بەو ئاراستەیەن كە لە ماوەی دوو تا سێ هەفتەدا هەمووی تەواو بكەین و، دەست بە جێبەجێكردنی پڕۆژەكە بكەین و، ئەم پڕۆژەیە هەوڵێكی تازەیە و دەمانەوێت لە كاتێكی پێوانەییدا تەواو بكرێت و، كارەكەش بەو وەبەرهێنەرانە دەسپێرێن كە خاوەنی ئیمكانییەتی تەواو و ئەزموونی سەركەتوون و، هەموو ئاسانكارییەكیش بۆ وەبەرهێنان دەكەین، ئەمەش قۆناغی یەكەمە و بەردەوامیی دەبێت» .

وردكردنەوەی ئەم وەڵامە كورت و ڕاشكاوانەی سەرۆكی دەستەی وەبەرهێنان، تەنیا دەربڕی ئیرادە و توانای دامەزراوەیەكی حكومەت نییە كە ناوی (دەستەی وەبەرهێنانە) بەڵكو ئاماژەیە بۆ ئەو هاوكاری و هەمانگییە (یەك تیم)ییەی لە ناو ئەنجومەنی وەزیرانی كابینەی نۆیەمدا ڕەنگدانەوەی هەیە و، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەگەر سەرنجی ئەو پێداویستییانە بدەین كە بۆ جێبەجێكردنی ئەم پرۆژەیە پێویستە، پەیوەندی بە كۆی وەزارەتەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە هەیە و، ئەگەر هەموو وەزارەت و دەستەكان پێكەوە وەك (یەك تیم) هاوكار و هەماهەنگ نەبن، ئەوا سەرۆكی دەستەی وەبەرهێنانیش ناتوانێت بەو ئاستە پشتئەستووری و ڕاشكاوییە وەڵامی ڕۆژنامەنووسان بداتەوە، هەروەها ئاماژەیە بۆ نەمانی ڕۆتین و سیاسەتی یەك پەنجەرە و، ئاسانكاری لە جێبەجێكردنی مامەڵەكان لە كاتێكی زۆر دیاریكراودا، بەوەی نابێت هیچ مامەڵەیەك لە ڕۆژێك تا دووان زیاتری پێ بچێت، تەنانەت ئەگەر بۆ دابینكردنی زەوی بۆ ئەو یەكەی نیشتەجێیانە، پێویستی بەوە هەبێت زەویی كشتوكاڵی بۆ بكوژێندرێتەوە و بكرێتە زەویی نیشتەجێ، كە پەیوەندیی بە دوو وەزارەتەوە هەیە (كشتوكاڵ و شارەوانی) ئەوا وەك سەرۆكی دەستەی وەبەرهێنانیش ئاماژەی پێ كرد، دەبێت ئەم كێشە قورسەش لە ماوەی چەند ڕۆژێكدا چارەسەر بكرێت.

 پرۆسەی پەرەپێدانی بەردەوام

بە توانای هاوبەشی (خەڵك . حكومەت. كەرتی تایبەت)

پرۆسەی پەرەپێدانی بەردەوام » sustainable development»، مەرجی سەرەكییە بۆ سەركەوتنی پرۆسەی پەرەپێدان لە هەموو پرۆسەیەكی بونیادنانی نەتەوەدا و، ئەم پرۆسەیەش بەو جۆرە بەردەوامیی دەبێت كە (خەڵك و كەرتی گشتی و كەرتی تایبەت) پێكەوە پشتیوانی لە پرۆسەكە بكەن.

لەسەر ئەم بنەمایە كاتێك هەڵوەستە لەسەر بڕیارەكەی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكەین، بە دروستكردنی 20 هەزار یەكەی نیشتەجێ بۆ هاووڵاتیانی كەمدەرامەت وەك قۆناغی یەكەم، ئەمەش مانای ئەوەیە قۆناغی یەكەم، قۆناغی دەستپێكە بۆ چارەسەرێكی بەردەوامی كێشەی نیشتەجێی خەڵك لە هەرێمی كوردستاندا و، مەرج نییە ئەوەی لە قۆناغی یەكەم لەم پرۆسەیە سوودمەند نەبوو، ئیدی قۆناغی دیكەی بەدوادا نەیەت و، كێشەی نیشتەجێی خەڵكێكی كەمدەرامەت چارەسەر نەكرێت و، بەشێكی دیكەش بە دەست هەمان كێشەوە بناڵێنن، بە پێچەوانەوە، سەركەوتنی قۆناغی یەكەمی ئەم پرۆژەیە دەبێتە نەخشەیەكی ڕێگە بۆ ئەوەی بەردەوامیی پرۆسەكە مسۆگەر بكات و، ئەو كێشە درێژخایەنە كە ناوی كێشەی نیشتەجێیە بۆ خەڵكی كەمدەرامەت، قوناغ بە قۆناغ چارەسەر بكرێت و، خاڵی گەوهەرییش لە سەركەوتنی ئەم پرۆسەیە ئەوەیە كە ئیرادەی خەڵكەكە لە چارەسەركردنی كێشەكەدا بەشداری سەرەكی دەبێت.

سەبارەت بە شێوازی سەرخستنی پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە لە بەرنامەی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا، گرنگە لەو پەیامەوە خوێندنەوەی بۆ بكرێت كە سەرۆكی حكومەت لە كۆڕبەندی جیهانیی وزە لە ئاداری ڕابردوو لە دوبەی ئاماژە پێكرد و، ئاماژەی بەوەكرد كە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەیەوێت «بە هاوشێوەی دەوڵەتی ئیماراتی یەكگرتوو، سەرچاوەكانی وزە بكاتە بناغەیەك بۆ سەرخستی پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە لە كوردستاندا»، ئەم پەیامە گرنگەی سەرۆكی حكومەت لەو كۆڕبەندە جیهانییەدا، دەكرێت هەڵوەستەی ئەوەی لەسەر بكەین كە سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان (بۆیە ئەو بایەخە گرنگە بە فراوانكردنی وەبەرهێنان لە كەرتی وزە دەدات و سەرچاوەی داهاتەكان هەمەجۆر دەكات، ئەمانە هەمووی لە پێناوی ئەوەن كە ژێرخانێكی پتەو بۆ كۆی خزمەتگوزارییە سەرەكییەكانی خەڵكی كوردستان دروست بكات و، لەسەر بنەمای ئەو ژێرخانە پتەوە هەنگاو بۆ چارەسەركردنی كێشەكان هەڵبگرێت)، لەسەر ئەم بنەمایەش، سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەیەوێت نەخشەی ڕێگە بۆ چارەسەكردنی كێشەكان، چارەسەركردنێك نەبێت كە یەك جار و پچڕ پچڕ بێت، بەڵكو چارەسەرێك بێت كە بەردەوامیی هەبێت و، لەمەش زیاتر قۆناغ بە قۆناغ ئەو هەڵە و كەموكورتییانەش ڕاست بكرێنەوە، كە لە قۆناغە جیاوازەكانی پرۆسەكەدا دێنە پێشەوە و، ئەو خزمەتگوزارییە سەرەكییانەش كە پێویستە هەموو هاووڵاتیان لێی سوودمەند بن و، هاووڵاتیانی كەمدەرامەت نەكەونە بەر ململانێی بازاڕی كەرتی تایبەت، كە بریتی دەبن لە (دابینكردنی یەكەی نیشتەجێ، چاودێریی تەندروستی، خوێندن) وەك مافی هاووڵاتیان، لەم چوارچێوەیەدا كە بەرنامەی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بڕیاری داوە (یەكەی نیشتەجێ بۆ هاووڵاتیانی كەمدەرامەت بكرێتە پرۆسەیەكی بەردەوام و حكومەتیش بە بەردەوامی خزمەتگوزارییە سەرەكییەكان وەك قوتابخانە، چاودێریی تەندروستی، ئاو، كارەبا و...هتد) بۆ ئەو پرۆسەیە دابین بكات، ئەمە مانای ئەوەیە پرۆسەی بونیادنی نەتەوە

«Nation Building» لە بەرنامەی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان، پرۆسەیەكی هەمەلایەنە و ڕاستە، لە سەرەتادا بە لایەنێكی گرنگ دەست پێ دەكات، بەڵام ئەو لایەنە گرنگە كۆی هەموو ئەو لایەنانە دەگرێتەوە كە پرۆسەكە دەكاتە پرۆسەیەكی سەركەوتوو و، هاووڵاتی تێدا هەست بە بوون و ناسنامەی خۆی دەكات و، لە هەمان كاتدا خۆیشی بە بەشێك لەو پرۆسەیە دەزانێت كە ئەم سەركەوتنە گەورەیە بۆ مێژووی نەتەوە دروست دەكات.