چاكسازی بە یەكێك لەو پڕۆسە گرنگ و هەستیارانە دادەنرێت كە وێڕای ڕاستكردنەوەی هەڵەكان و چارەسەركردنی كەموكورتییەكان، سەرەتای ڕێگەشە بەرەو گەشەپێدان و خۆئامادەكردن بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی هەر قەیرانێكی لەناكاو، كە ڕەنگە لە داهاتوودا ڕوو بدات، بۆ قسەكردن لەسەر گرنگیی ئەم پڕۆسەیە و هەنگاوەكانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان، گۆڤاری گوڵان دیدارێكی لەگەڵ دكتۆر عەبدولحەكیم خەسرەو سەرۆكی فەرمانگەی هەماهەنگی و بەدواداچوون سازدا.

 

* چاكسازی لە ڕیزبەندی پێشەوەی كارنامەی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان دێت، دەكرێت بزانین تاچەند ئەم پڕۆسەیە لەم كابینەیەدا تایبەتمەندێتی پێ دراوە؟

- چاكسازی پڕۆسەیەكی بەردەوام و هەستیارە، چەندین ئامانج و سێكتەری جۆراوجۆر لەخۆ دەگرێت، ئامانج لێی بەهێزكردنی ئەدای كاری حكومەت و كەرتی گشتییە، بۆ ئەوەی لە ئاست خواست و داواكارییەكانی هاووڵاتیاندا بێت و، زامنی بەردەوامی بە پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییەكان و ڕێكخستنەوەی هەموو ئەو خزمەتگوزارییانە بدات، بە شێوەیەك كە سامانی گشتی بە هەدەر نەدرێت و، خەرجییە نا پێویستەكان و كەمالیاتەكان بۆ نزمترین ئاست كەم بكرێنەوە و، داهاتەكان لە هەموو ناوچە و پارێزگاكان كۆبكرێنەوەو، بە پلان و بەرنامە خەرج بكرێنەوە. گرنگترین هەنگاوی پراكتیكیش كە دەستی پێ كردووەو بەردەوامی هەیە، بریتی بوو لە یاسای چاكسازیی ژمارە دووی ساڵی 2020 كە پەیوەستە بە مووچە و دەرماڵە و مینحە و سوودمەندبوون لە بودجەی گشتی، ئامانجمان لە پڕۆسەی چاكسازی هێنانەدی دادپەروەرییە نەك بڕینی مووچە و مینحەو ئیمتیازاتی شایستە. ڕێزدار سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان هەموو ئەو بوارانەی دەستنیشانی كردوون، كە بۆ ڕاستكردنەوەی هەڵەكانی پێشوو و باشتركردنی ئەدای كاری كەرتی گشتی و كەرتی تایبەت و بەهێزكردنی ئابووری هەرێمی كوردستان پێویستن، بەردەوام تەئكیدی لەسەر كردوونەتەوە و كاری جددیی لەسەر كردوون.

لە ئێستادا بە ڕەچاوكردنی پەتای كۆرۆنا و قەیرانی دارایی و ئاستەنگ و بەربەستەكانی كە لە بەردەم چاكسازیدا دانرابوون، دەتوانین بڵێین حكومەتی هەرێمی كوردستان و وەزارەت و دامەزراوەكانی توانیویانە پارەیەكی زۆر بۆ گەنجینەی گشتی بگەڕێننەوەو، لە سەرجەم بوار و سێكتەرەكاندا چاكسازی دەستی پێ كردووە، هەر خۆی لەخۆیدا كەمكردنەوەی خەرجی زیادە و كەمالیات نموونەیەكی بەرچاوی ئەم چاكسازییانەیە، ئەمە وێڕای كەمكردنەوەی ڕۆتین و هەڵپەساردنی چەندین ڕێنمایی و ڕاسپاردە، كە ئاستەنگی لە بەردەم هاووڵاتیان و كەرتی تایبەت دانابوون. هەڵبەتە ڕێگری و ئاستەنگیش لەبەردەم جێبەجێكردنی چاكسازیدا هەیە، ڕێزدار مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان و تیمەكەی لە ئەنجومەنی وەزیران سوورن لەسەر جێبەجێكردنی چاكسازیی و زاڵبوون بەسەر هەموو كۆت و بەربەستەكاندا.

* ئێوە وەكو فەرمانگەیەكی پەیوەندار بۆ هەماهەنگی و بەدواداچوونی جێبەجێكردنی یاسا و بڕیارەكانی كە لەم بوارەوە دەردەچێت، تاچەند هەموو ئەم بڕیارانە جێبەجێ كراوە؟

-چاكسازیمان لە زۆر بواردا كردووە، خۆ ئەگەر بۆ نموونە وەریبگرین، هەمواركردنەوەی گرێبەستە گشتییەكان بە ملیۆنەها دۆلاری بۆ خەزێنەی حكومەت گەڕاندووەتەوە، لە پێداچوونەوە بە دۆسێی خانەنشینی و هەڵوەشانەوەی ئەو خانەنشینانەی بە ناشایستە بە پلەی وەزیر و بریكار و ڕاوێژكار و بەڕێوەبەری گشتی پێداچوونەوەی بۆ كراوە كە 1797 كەیس بوو، هەروەها نزیكەی 3467 خانەنشین كە دوو مووچەی خانەنشینییان وەردەگرت ڕاوەستاوە و مانگانە تەنیا لەم كەیسەدا یەك ملیار دینار بۆ گەنجینەی حكومەت دەگەڕێتەوە، ئەمە وێڕای ئەوەی لە ڕاگرتنی 2000 مووچەی خانەنشینی و چاكسازی تێدا دەكرێت، پێداچوونەوەمان بە دۆسێی شەهیدان و زیندانیانی سیاسیدا كردووە و، لە كۆی 69 هەزار دۆسێ وردبینیمان بۆ هەشت هەزارو 546 دۆسێ كردووە، لە وەزارەتی پێشمەرگە دۆسێی 1018 شەهیدی شەڕی داعشمان گواستووەتەوە سەر وەزارەتی شەهیدان و، لە دۆسێی خانەنشینی لە وەزارەتی پێشمەرگە وردبینی بۆ 2424 كەس كراوەو، لەقۆناغی دووەم 2424 كەسی خانەنشینی سەربازی و كۆچكردوو، لیستی مووچەیان گواستراوەتەوە سەر بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی خانەنشین، هاوكات لیستی كەم ئەندامانیشمان لەو ئەندامانەی شایستە نین پاككردوونەتەوەو لە 86277 كەس كە تاسەرەتای ئەمساڵ لە ناو لیستی كەم ئەندام بوون، 14896 دۆسێی ناشایستە بوون لە لیستەكەیان دەركراون. لە بواری دوو مووچەشدا بڕیاری ڕاگرتنی 10609 دوو مووچە و خانەنشینی دراوە، لە بواری گەڕانەوەی قەرزە بازرگانییەكانیش هەنگاوی گرنگ نراوە، بەم شێوەیە چاكسازی لە ڕووی پراكتیكییەوە بەردەوامە.

* ئایا هیچ ڕێگری و ئاستەنگێكی سیاسی و تەكنیكی و ئیداری لە بەردەم ئەم پڕۆسەیەدا هەیە، بەتایبەتی لە وەزارەتە هەستیارەكان؟

- من ناڵێم ڕێگری لە بەردەم پڕۆسەی چاكسازیدا هەیە، بەڵام زۆر جار قەیرانی دارایی و شوێنەوارە مەترسیدارەكانی كۆرۆنا و، سستی و ڕاوەستانی گەشەی ئابووری و ململانێ سیاسییەكان و، مانەوەی هەندێك سیمای دوو ئیدارەیی گەورەترین ئاستەنگن لە بەردەم چاكسازیدا، هەر خۆی لەخۆیدا ڕاستكردنەوەی هەڵەو كەموكورتییەكانی ساڵانی پێشوو كارێكی وا ئاسان نییە و كەسانێكی دەست ڕۆشتوو لە بەرژەوەندیان دەدرێت، لە ڕووی ئیداری و هونەرییشەوە دەبێت پڕۆسەكە لەسەرخۆ بەڕێوە بچێت، بۆ نموونە لە جێبەجێكردنی یاسای ژمارە دووی ساڵی 2020 دا لەبەردەم ئەو فەرمانبەرانەی بڕیارەكانیان جێبەجێ دەكرد، ڕەنگە لێرەولەوێ لە وەزارەتێك بۆ وەزارەتێكی دیكە، یان لە فەرمانگەیەك بۆ فەرمانگەیەكی دیكە كەمتەرخەمی بەرامبەریان هەبووبێت، هەرچەندە خودی وەزیرە بەڕێزەكان زۆر بە جددی مامەڵەیان لەگەڵ پرسەكاندا كردووە، بەڵام خودی جێبەجێكردنی بڕیارەكان كاتێكی دەوێت و هەندێك لەو بڕیارانە حاڵەتی هەمیشەیی دروست دەكات، بۆ نموونە بڕیاری ژمارە یەك لە ڕێكخستنەوەی وەزیفەی گشتی لەسەرجەمی كۆرۆنا و تەناوبی دەوام، هەمووی وایان كرد، كەمێك سستی لە جێبەجێكردنی بڕیارەكەدا دەربكەوێت، یان لە بواری تەرشیقكردن و بچووكردنەوەی پەیكەری وەزارەتەكاندا هەمووان ئەم بچووكردنەوەیان بەدڵ نابێت، تا ئێستا نەكەوتووینەتە بەردەم بەربەستی سیاسی، لەوانەیە لە پرسی پێشمەرگە و هەندێك بواردا حاڵەت هەبێت، بەڵام بەرپرسانی پێشمەرگە لەگەڵ هاوپەیماناندا لەسەر هێڵن و، پڕۆسەی چاكسازی لە وەزارەتی پێشمەرگە دەچێتە پێشەوە، ڕاستە هەستیاری و واقیعی ئەم وەزارەتە وای كردووە كەمێك هەنگاوەكان بەسستی و هێواشی بچێتە پێشەوە، ئیرادەیەكی جددی هەیە و كات و بەرنامەی چاكسازی گرنگە، بەڵام جێبەجێكردنی دادپەروەری لە خودی چاكسازییەكە لای ئێمە گرنگترە.

* لە بواری ڕۆتین و سكاڵای هاووڵاتیاندا تاچەند توانراوە ئەو بڕیار و ڕاسپاردانەی لەم بارەیەوە دەرچووە، هەنگاوی پراكتیكیی بۆ بنرێن؟

- لە كاری مامەڵە و سكاڵای هاووڵاتیاندا توانراوە چەند هەنگاوێكی گرنگ بنرێت، بۆ نموونە پۆرتاڵی خزمەت و سكاڵای ئەلیكترۆنی كە لە هەندێك لە وەزارەتەكاندا جێبەجێ دەكرێت و ڕاستەوخۆ وەڵامی هاووڵاتیان دەدرێتەوە و بەدواداچوون بۆ سكاڵاو داواكارییەكانیان دەكرێت، ئەمە كارێكی باشە، هاوكات تەرخانكردنی ڕۆژێك بۆ بەدواداچوونی كاری مامەڵەی هاووڵاتیان بە ڕاستەوخۆ، یان گرنگیدان بە پۆستی ئەلیكترۆنی و مامەڵەی ئەلیكترۆنی ئەمانە هەمووی ڕۆتین و كات و خەرجی مامەڵە كەم دەكاتەوەو كاتی هاووڵاتی بەفیڕۆ نادرێت، لە لایەكی دیكەوە هەڵگرتنی زۆربەی هەرە زۆری ئەو ڕۆتین و كارە زیادانەی كە بە هاووڵاتیان دەكرا، یان لە بەردەم مۆڵەتدان بەكەرتی تایبەت هەبوو، زۆربەی هەرە زۆری هەڵگیراوە، كردنەوەی فەرمانگەكانی وەكو پاسپۆرت و كارتی نیشتمانی و بگرە گرنگیدان بە ئیدارە سەربەخۆكان و كردنەوەی بەڕێوەبەرایەتییە گشتییەكان، یان پێدانی دەسەڵاتی ڕاستەوخۆ لە دیوانی وەزارەتەكانەوە بۆ بەڕێوەبەرایەتییەكانی ئەو ئیدارە سەربەخۆیانە لەلایەن خودی وەزیرەكانەوە، ئەمانە هەمووی كار و هەنگاوی باشن لە زەمەنێكی قورس و ماوەیەكی كەمدا نراوە.

* بەڵام باس لەوە دەكرێت لە بواری كۆكردنەوەی داهات و چاكسازی لە بواری گەڕانەوەی داهاتدا گرفت و كێشە هەیە، ئایا ئەمە ڕێگری نییە لە پڕۆسەی چاكسازی؟

- گەڕانەوەی داهات و كۆكردنەوەی داهاتی گشتی بە یاسا ڕێكخراوە، واتا بڕیارێكی تایبەت بە ئەنجومەنی وەزیران نییە تا ڕێگریی لێ بكرێت، هەموو وەزارەت و دەستەو فەرمانگە پەیوەندیدارەكانیش دەبێت پابەندی بن و لەبەرزترین دەسەڵاتی حكومەتەوە بەدواداچوون بۆ ئەم پرسەیە كراوە، باج و ڕسوومات و غەرامە و گومرگ و داهاتی گشتی، هەمووی بە یاسا ڕێكخراوە و دەبێت دامودەزگاكانی حكومەت ڕۆژانە ئەم كارە بە ڕێكوپێكی بكەن، هەروەكو چۆن ئەركی سەرشانیانە خزمەتگوزارییەكان و ئەركەكانی دیكەی حكومەت بۆ هاووڵاتیان فەراهەم بكەن بە پێدانی مووچە و بەردەوامی و باشكردنی ئاستی خزمەتگوزارییە گشتییەكان و پاراستنی سەروماڵی هاووڵاتیان، لە هەموو حكومەت و سیستم و شێوازە جیاجیاكانی حوكمڕانیشدا ئەم بابەتە بە هەمان شێوە ڕێك خراوە، كەمتەرخەمی و چاوپۆشی و خاوێتی لە جێبەجێكردنی ئەم ئەركە سەرپێچییە لەیاسا و سزای یاسایی هەیە، چونكە كاریگەریی خراپی دەبێت لەسەر شێوازی كۆكردنەوەی داهات و گەڕانەوەی پارەی گشتی بۆ گەنجینەی گشتی، دواجار هەر كەموكورتییەك لە هەر شوێنێك و ناوچەیەك ڕوو بدات، كاریگەریی لەسەر كەمیی سیولەی نەختینەیی و داهاتی گشتی و بودجەی هەرێم دەبێت و، شوێنەوارەكانی لەسەر مووچەی مووچەخۆران و باشكردنی سێكتەرە جیاجیاكانی خزمەتگوزاریش دەبێت، ئەم حاڵەتە لێرە و لەوێ هەبووە و بە پێی پێویستیش ئیجرائات وەرگیراوە، لە نزیكەوە ئاگادارم خودی وەزیرە بەڕێزەكان بڕیاری توندو ئیجرائاتی توندیان كردووە و، بەردەوام لەگەڵ بەڕێوەبەرایەتییە گشتییەكان و فەرمانگەكانیان لەسەر هێڵن بۆ لێپێچینەوە لەو كەمتەرخەمییانە، كۆكردنەوەی ڕسوومات تەنیا ئامانج لێی كۆكردنەوەی داهات و بەردەوامیی ئەو خزمەتگوزارییە نییە، بەڵكو ئامانج لێی دادپەروەریشە، بۆ نموونە ناكرێت كەسانێك پارەی كارەبا نەدەن و زیان بە هاونیشتمانییەكی دیكە بگەیەنن و دەست بەم سامانە گشتییەوە نەگرن، یان ئەو پاڵپشتییەی نرخی كارەبا كە حكومەت دەیدات، لە یەكێك كە كارەبایەكی زیاتر بەكاربهێنێت بەرامبەر یەكێكی دیكە كە كەمتر بەكاری دەهێنێت وەكو یەك حسابیان لەگەڵ بكرێت، زۆرجار هاندان بۆ خودی فەرمانگەكان هەبووە، بۆ نموونە ڕێژەیەك لە سەد دانراوە بۆ باشتركردنی خزمەتگوزارییەكە وەكو ئەوەی لە كارەبادا هەیە و لە 8%ی داهات بۆ خودی ئەو بەڕێوەبەرایەتییە گشتییە، یان فەرمانگەكە دانراوە، كە پارەی كارەبا كۆدەكاتەوە تاوەكو لە باشتركردنی خزمەتگوزاریی كارەبا بەكاری بهێنێتەوە. لە لایەكی دیكەوە گرفتە سیاسییەكانیش وای كردووە كە بەشێك لە داهات لە ناوچەیەك، یان پارێزگایەكی دیاریكراودا كەمتر كۆبكرێتەوە، یان نەگەڕێنرێتەوە بۆ گەنجینەی حكومەت، ئەمەش پێویستی بە هەماهەنگی و پاڵپشتیی حزبە سیاسییەكان، بەتایبەتی حزبەكانی بەشداربووی ناو كابینەی حكومەتی هەرێمی كوردستان هەیە، چونكە چاكسازی ئیرادەیەكی بۆڵاین و پاڵپشتیی حزبەكانی ناو حكومەت و دەرەوەی حكومەتیشی دەوێت.

* زۆر باس لە پێداچوونەوە بە هەیكەلی وەزارەت و دەستەو فەرمانگەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا دەكرێت، ئایا ئەم هەنگاوە بەكوێ گەیشتووە؟

- هەمووان دەزانین هەیكەلی دامەزراوەكانی حكومەت قەبەن و بە یەك ستاندار دانەنراون، بە پێی بڕیاری ژمارە 33ی ئەنجومەنی وەزیران پێداچوونەوە بە هەیكەلی وەزارەت و دامەزراوەكانی حكومەتدا دەكەین، لێژنەی تایبەتمان داناوە و لەگەڵ سەرجەم وەزارەتەكان كاریان كردووە، بۆ مان دەركەوتووە ناهاوسەنگییەكی گەورە لە نێوان وەزارەت و وەزارەتێكی دیكە، یان فەرمانگەكانی نێوان وەزارەتەكاندا هەیە، بۆ ئەم مەبەستە مۆڵەتی گواستنەوەی ڕاژەمان لە نێوان هەندێك وەزارەتدا كردووەتەوە، بەشێك لە كارەكانمان تەواو كردووە و بەشەكەی دیكەش لە داهاتوویەكی نزیكدا دەست بە جێبەجێكردنی دەكەین و، هەوڵی ئەوە دەدەین كە بە ڕەچاوكردنی تایبەتمەندێتی، وەزارەتەكان بە یەك ستاندارد و میكانیزم كار بكەن.

* باسی كۆمەڵێك قەیرانی سەختی تەندروستت كرد كە خۆی لە پەتای كۆرۆنا لەگەڵ قەیرانی داراییدا دەبینییەوە، تاچەند گرنگە حكومەتی هەرێمی كوردستان هاوكات لەگەڵ قەیرانەكاندا نەرمێتی لە بڕیار و گۆڕینی شێوازی كاركردن و بەدواداچوونەوە لە یاسا و ڕێنماییەكان هەبێت؟

- حكومەتی هەرێمی كوردستان لە پێناو هاووڵاتیان و بە ڕەچاوكردنی بارودۆخی دارایی، بەردەوام بڕیاری مژدەبەخش و باش دەردەكات، لەوانە پێداچوونەوە بە خەمڵاندنی باجەكان و دانەوەی داشكانی بەرێژەی لە 15%ی ڕسووماتەكانی ئاو و كارەبا و پێشینەكان، كە كۆمەڵێك بڕیارە و لە بەرژەوەندیی خەڵكی كوردستاندایە، لێرەدا دەبێت ڕەچاوی ئەوە بكەین كە تێچوونی خزمەتگوزارییە گشتییەكان لەسەر حكومەت زۆرە، دەبێت هاووڵاتیان پابەندی پێدانی ئەو ڕسووماتانە بن كە لەهەموو كاتێكدا پاڵپشتی نرخەكەی كراوە، واتا كرێی كارەبا و ئاو و ئەو خزمەتگوزارییە گشتییەی هاووڵاتی دەیدات، تێچوونەكەی چەندین جار زیاترە لەسەر حكومەت، لەگەڵ ئەمەشدا بەردەوام حكومەتی هەرێمی كوردستان كار ئاسانی دەردەكات.

* سەبارەت بە قەرزە بازرگانییەكان، ئایا ڕاستە لە كۆی 497 ملیار دینار تەنیا 10%ی ئەم قەرزانە گەڕاونەتەوە؟

- یەكێك لە كارە جوان و یاساییەكانی ئەم كابینەیە لە بواری چاكسازیدا، گەڕانەوەی ئەو قەرزە بازرگانییانەیە كە دراون و موڵك و مافی دەوڵەتە بگەڕێنرێنەوە و چیتر بە پاساوی جۆراوجۆر خاوێتی لە دانەوەیاندا نەكرێت، بۆ ئەم مەبەستە لە ئێستادا بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی یاسایی و بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی بانكە بازرگانییەكان، بە هەماهەنگی لەگەڵ وەزارەتی داد كار بۆ گەڕانەوەی 497 ملیار دینار قەرزی بازرگانی دەكەن، كە خۆی 387 ملیار دینارە و بە سوودەوە بۆ ئەو ژمارەیە بەرز بووەتەوە و تاكو ئێستا نزیكەی هەشت ملیار دیناری گەڕاوەتەوە، كە دەگاتە لە 10%ی كۆی قەرزەكە، بۆ ئەم مەبەستە 184 دۆسێمان هەیە و 124ی لە قۆناغی ئاگاداركردنەوەی قەرزارەكانە و 64 ڕەهنی قەرزاریش فرۆشراوە، یان لە حاڵەتی فرۆشتندان، هەنگاو بەهەنگاو هەموو قەرزەكان دەگەڕێنینەوە و ئەوەی نەیگەڕێنێتەوە بە یاسا و دادگا مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێت.