لە مێژوودا زیاتر لە 70 جار هێرش كراوەتە سەر كوردانی ئێزدی و تەعریب و تەرحیل و داگیركردنی خاكەكەیان جێبەجێ كراوە، جینۆساید و بردنی ژن و كچی كوردانی ئێزدییش لەسەر دەستی داعش تەنیا لە بەر ئایینەكەیان و كوردبوونیان بووە. هەڵوێستی سەرۆك بارزانی و پێشمەرگە لە ڕووبەڕووبوونەوەی داعش و ئازادكردنی خاكەكەیان و گەڕانەوەی كچانی كوردی ئێزدی لەژێر دەستی توندڕەوە داعشەكان، بە وەرچەرخانێكی مێژوویی دادەنرێت، بەوەی كوردانی ئێزدی زیاتر سوور بن لەسەر كوردبوونیان. بۆ قسەكردن لەسەر ئەم بابەتە گۆڤاری گوڵان دیدارێكی لەگەڵ شێخ زێدۆ باعەدرێ كەسایەتیی ناسراوی ناو كوردانی ئێزدی ساز دا و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی دایەوە.

 

 

* ڕژێمە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق لە پێناو جێبەجێكرنی پرۆسەی تەعریب و تەرحیل و داگیركردنی خاكی كوردستان، پیلانێكی تۆكمەیان جێبەجێ كردووە، بۆ ئەوەی كوردی ئێزدی لە كوردبوونیان دوور بخەنەوە و خاكەكەیان داگیر بكەن. تاچەند ئەم پیلانە دژ بە كوردی ئێزدی كاریگەریی خراپی لەسەر بەجێهشتوون؟

- سەرەتا سوپاسی گۆڤاری گوڵان دەكەم، كە لە ڕووماڵكردنی شەڕی داعش و ئاوارەبوونی كوردانی ئێزدیدا ڕۆڵێكی باڵای گێڕا و لەگەڵ ئازاری كوردانی ئێزیدا بوون، بۆ وەڵامدانەوەی پرسیارەكەشتان، سەرەتا دەبێت بگەڕێینەوە بۆ مێژووی دووری كوردانی ئێزدی، هەر لە چیاكانی كوردستانەوە كە شوێنی نیشتەجێبوونی مرۆڤی كۆن بووە و بەرەو پانتایی دەشتەكان كۆچیان كردووە، تاوەكو ناوچەی كوردانی ئێزدی كە پەرستگەی كۆنی لالش و كانی سپی و دەیان شوێنەواری كۆنی كوردانی ئێزدی ڕەسەنایەتی و قووڵیی بیر و ئایینی كوردانی ئێزدی دەردەخەن، بەمەش كورد بەگشتی و كوردانی ئێزدی بەتایبەتی خاوەنی ڕەسەنی ئەم خاكەن، بەداخەوە زیاتر لە 1400 ساڵە بە هۆكاری ئایینی و كوردبوونمان زوڵممان لێ دەكرێت و 74 هەڵمەتی كۆمەڵكوژی و فەرمانی كۆكوژییان لەسەر جێبەجێ كردووین. كوردانی ئێزدی لە سەرجەم سەردەمەكانی عەباسی و تاوەكو ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و ئیمپراتۆریەتی فارسی لە قۆناغەكانی میر داسنییەوە ڕووبەڕووی هەڵمەتی دڕندەیی ئەنفال و فەرمانەكانی لەناوبردن بوونەتەوە، ئەمەش لەبەر كوردبوون و ئایینەكەشیان بووە، بەتایبەتی لە كوردستانی باشوور، كە لەسەر دەستی ڕژێمە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق چەندین جینۆساید بەرانبەرمان جێبەجێ كراون. شەڕی تەعریب لە ناوچەی كوردانی ئێزدی بە ناشیرینترین شێوە جێبەجێ كراوە، بەتایبەتی لە سەردەمی ڕژێمی بەعسدا كوردانی ئێزدی لەسەر گوندەكانیان تەرحیل كران و گوندنشینەكانمان خرانە ناو ئۆردوگا زۆرەملێكانەوە و خاكەكەیان بەسەر هۆزە عەرەبە هاوردەكاندا دابەش كرد، بەتایبەتی لە ناوچەی باسكی سەر بە شێخان، تەنانەت ناوی گوندە كوردەكانیان بە ناوی عەرەبی گۆڕی. لەو ناوچەیە 14 ئۆردوگای زۆرەملێ دروست كران و 200 گوند تەعریب كران و ناوی ئیسلامی و عەرەبییان لێ نرا، ناوی كۆمەڵگەی دهۆلایان كردە تەئمیم و تەل بەنات بۆ قادسییە و زۆر ئافا بۆ وەلید و سنوێ بۆ شومال و دوو گرێ بۆ حەتیین و شاریا بۆ ئەبوفیراس و خانەسۆر بۆ عرووبە. لە بیرمە عێزەت دووری كاتێك وەڵامی سلێمان عەبوو كریت دوومائی دایەوە، كە گوندەكانمان بۆ دەدەنە عەرەبەكان، پێی گوت: گوندەكانتان لەگەڵ بارزانی ڕۆیشت، تەنانەت لە سەرژمێریی ساڵانی 1977 و 1987 و 1997 ناسنامەی كوردانی ئێزدییان گۆڕی بە ناسنامەی عەرەبی و بە عەرەبیان لە قەڵەم داین، ئەو سەردەمە ڕۆڵی ئازایانەی میر تەحسین عەلی بەگ و بابا شێخ حەجی ئیسماعیل لە ڕەتكردنەوەی تەعریب دیار و بەر چاو بوو، ئەم سیاسەتەش تەنیا لەپێناو هێرشكردنە سەر كورد و كوردستان بوو، چونكە ناوچەكانی كوردانی ئێزدی وەكو ساتری بەرەی پێشەوەی كورد بووە بۆ بەرپەرچدانەوەی دوژمنان، بە شێوەیەكی گشتی دوای پیلانە شوومەكەی ڕێككەوتنی جەزائیر، هەڵمەتی تەعریب و كوشتن و تەرحیلی كوردی ئێزدی زیاتر بوو.

* ئەگەر باسی دواجینۆسایدی كوردانی ئێزدی بكەین لەسەر دەستی داعش، ئایا ئەمە تاچەند درێژكراوەی ئەنفال و فەرمانەكانی پێشوو بووە؟

- ئەمە پرسیارە گرنگ و هەستیارەكەیە، كاتێك لە 3ی ئابی ساڵی 2014 داعشی تیرۆریست كوردی ئێزدییان جینۆساید كرد و ئافرەتەكانیان وەكو بارمتەی شەڕ و سەبایە ڕفاند، هەر هەمان نەوە و عەقڵییەتی ئەو توندڕەو و دەمارگیرانەی دژی كورد بوون كە لە پرۆسەی ئەنفال و جینۆسایدی كورددا بەشدار بوون و دەستیان بە خوێنی كورد سوور بوو، هاتن بە پرۆسەیەك ناوچەكانی كوردانی ئێزدییان دابڕی، بە هێنانی گوندی گەورەی هۆزە عەرەبەكان و تۆپۆگرافیای ناوچەكەیان گۆڕی، لە هێرشی داعشدا بۆ یەكەمین جار بە ڕابەرایەتیی سەرۆك بارزانی و هێزی پێشمەرگەی كوردستان بەرگری و ڕێگری لە كۆمەڵكوژیی كوردانی ئێزدی كرا و چیای شنگال و ناوچەكەیان ئازاد كرد. ئێمەی كوردانی ئێزدی وتە بەناوبانگەكەی سەرۆك بارزانی لە یاد ناكەین كە گوتی: «تا شنگال ئازاد نەكەم، ناگەڕێمەوە». ئەوە بوو خۆی و برا و كوڕەكانی 90 ڕۆژ لە سحێلا مانەوە و چیای شنگال و دواتر شنگالیان ئازاد كرد و ئەفسانەی تۆقێنەری داعشیان تێك شكاند. ئەم فرمانەی كۆمەڵكوژیی 74 ـەمین بۆ ئێمە جیاواز بوو، بەوەی كورد بە هەموو پێكهاتە و ناوچەكانیەوە لە ڕیزی پێشمەرگەكانی بارزانیدا بەرگرییان لێ كردین و مەلا و مامۆستایانی ئایینی كوشتنی كوردی ئێزدییان حەرام كرد و بەرگرییان بە واجبێكی ئایینی و نەتەوەیی دانا و مزگەوت و قوتابخانەكانیان لە بەردەم ئاوارەكانمان واڵا كرد.

* لە عێراقی دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس و دوای جینۆسایدی كوردانی ئێزدی لەسەر دەستی داعش، حكومەتی عێراق تا چەند هاوكاریی كردوون، تا كوردانی ئێزدی بتوانن بۆ سەر ماڵ و حاڵی خۆیان بگەڕێنەوە؟

- بەرپرسیارێتیی تەواوی پاراستنی كوردانی ئێزدی لە شنگال دەكەوێتە سەر شانی حكومەتی عێراق كە ناوچەكانیان لەژێر ئیدارەی ئەواندا بووە. لە دوای جینۆساید و كۆڕەوەكەی كوردانی ئێزدی بۆ هەرێمی كوردستان، سەرۆك بارزانی و پێشمەرگەكانی دەروازەكانیان واڵا كرد و بە درێژایی ئەو ساڵانە لە كەمپەكاندا هاوكاری و یارمەتییان پێشكەش كردین، وەزارەتی كۆچ و دامەزراوەكانی دیكەی عێراق هاوكارییان نەكردین و وەكو هاووڵاتییەكی عێراقی سەیریان نەكردین، دامەزراوەكانی عێراق هەمان عەقڵییەتی دەمارگیری و توندڕەوی و ڕەتكردنەوەی كوردیان هەیە، هاوشێوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و سەفەوییەكان دژایەتی كوردی ئێزدیان كردووە. هێرشەكانی سەر ئیمارەتەكانی كوردانی ئێزدی سەرەتا بە ناوی ئایین بووە و زۆرجار لە سەردەمی عوسمانییەكاندا بە كوردی موسڵمان شەڕی كوردی ئێزدییان كردووە، بەڵام كورد لەم قەتڵوعام و هێرشانە بێبەرییە، چونكە كورد حوكمڕان نەبووە، من لە دوو پەرتووكمدا بە ناوی (الكورد الایزیدیون- بین كماشة الفرمانات والمادة 140 من الدستور العراقي و نهج بارزان تجاه المكونات الكوردستانیة) و لە گۆڤاری لارش كە وەكو بەڕێوەبەری نووسین كارم دەكرد، ئاماژەم بە هەموو ئەم فەرمان و جینۆساید و ڕاستییانە بە دیكۆمێنت و بەڵگەنامەوە كردووە، كە لە 72 فەرمان بۆ 74 فەرمان لە دژی كوردانی ئێزدی زیادی كردووە، لە هێرشی 73دا چوار ئۆتۆمبێلی گەورەی بارهەڵگر و تەنكەرێكی گەورە لەژێر دەسەڵاتی هۆزە عەرەبەكان هاتن و لە ناو ئۆردوگای كوردانی ئێزدیدا تەقێندانەوە و 796 شەهید و 1562 برینداری لێ كەوتەوە. لە فەرمانی 74دا كە لە دژی كوردی ئێزدی ئەنجام درا، پێشمەرگەكانی كوردستان لەژێر سەرپەرشتیی سەرۆك بارزانی لە خانەقینەوە تاوەكو زاخۆ لە سەنگەردا بوون لەگەڵ ئێمە، من لە سەنگەرەكانی پێشەوە بووم كە زۆر شەهیدمان هەبوو لە كوردە موسڵمانەكان، جێگەی داخە ئێستاشی لەگەڵدا بێت لە ڕێگەی هەندێك جاش و خۆفرۆشەوە حكومەتی عێراق وەكو عەقڵییەتی پێشوو كار لەسەر سڕینەوەی ناسنامەی كوردبوونی ئێزدییەكان دەكات، كە پەكەكە و حەشدی شەعبی ئەم كارە بەڕێوە دەبەن، هەربۆیە نایانەوێت ڕێككەوتنی شنگال جێبەجێ بكەن و هێزی پێشمەرگە لەگەڵ سوپای عێراق پارێزگاری لەم ناوچە ستراتیژییە بكات.

* كاتێك لە شەڕی داعش بوویت، سەرۆك بارزانی سەرپەرشتیی ڕزگاركردنی چیای شنگال و شاری شنگال و تەواوی ئۆردوگاكانی دیكەی كوردانی ئێزدی كرد، ئایا ئەم هەڵوێستەی سەرۆك بارزانی لای ئێوەی كوردی ئێزدی چۆنە؟

- سەرۆك مەسعود بارزانی هەڵگری فكر و بیروباوەڕی مەلا مستەفا بارزانی سەركردەی گەورەی كوردە و، پەیامی كوردایەتی و دادپەروەریی نێوان هەموو پێكهاتە نەتەوەیی و ئایین و ئایینزاكانی جێبەجێ كردووە و، لەسەر ڕێچكەی عەقیدەی بارزان ڕۆیشتووە، كە تەنانەت ڕێز لە ژینگە و ئاژەڵ و باڵندەش دەگرن. مەلا مستەفا بارزانی ڕۆڵی هەبوو لە هەڵگرتنی زۆر نەریتی خراپی كۆمەڵایەتی وەك بەزۆر بەشوودان و گەورە بە بچووك، بۆیە من لە كتێبەكەمدا ئاماژەم بەوە كردووە و سەلماندوومە كە چۆن مەسیحییەكان بە تەواوی نەتەوەكانی كلدان و ئاشوور و سریان و ئەرمەنەوە ڕێزیان لە مەلا مستەفا بارزانی گرتووە و كوردە موسڵمانەكانیش بە كوردی فەیلی و شەبەك و سوننەوە، بە هەمان شێوە ئایینەكانی دیكەی كاكەیی و ئێمەی كوردی ئێزدیش كە بارزانی گەڕایەوە لە سۆڤێت لە ساڵی 1958 پێشوازی و پاڵپشتی شۆڕشەكەمان كرد و لە هەڵگیرسانی شۆڕشی ئەیلوول لە ساڵی 1961 چەندین میر و سەركردەمان لەگەڵیدا پێشمەرگە بوون، میان خاتوون میری ئێزدییەكان فەرمانێكی پادشایەتیی ڕەت كردووەتەوە بۆ پڕچەككردنی كوردی ئێزدی دژی بارزانی، ئەمەشی بە پاساوی ئەوە كردووە كە ئایین و دابونەریتی كوردی ئێزدی ڕێگە بە شەڕ نادات، بە سەدان ناو و كەسایەتیی كوردی ئێزدی وەكو تەحسین بەگ و باباشێخ و شێخ حەیدەر و شێخ میرزا بیبانی و چەندینی دیكە لە ناو شۆڕشدا بوون، مەلا مستەفا بارزانی تەنیا موڵكی پارتی و كورد نییە، بەڵكو موڵكی هەموو كەسێكی كوردستانی و مەزڵوومە.

ڕێزی ئێمەش بۆ سەرۆك بارزانی هەر لەم فیكر و عەقیدەیەی بارزانەوە سەرچاوەی گرتووە. لە ساڵی 1991 لە چاوپێكەوتنێكی سەرۆك بارزانیدا پێی گوتین: «من زۆر شانازی بە دروشمێكی كوردی ئێزدییەوە دەكەم كە دەیانگوت: ئێمە كوردی ئێزدین پێشمەرگەی بارزانین» ئەم دروشمە لە شۆڕشی ئەیلوولدا زۆر ناسراو بوو، لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعسیش لە ساڵی 2003 سەرۆك بارزانی جەختی لەسەر مافی پێكهاتەكان و گەلی كورد و لە ناویشیاندا كوردانی ئێزدی كردەوە و، لە دەستووردا جێگیری كرد. عەقیدەی بارزانی بڕوای بە پێكەوەژیان و ئاشتی و خۆشگوزەرانی هەیە و ڕێز لە كەلتوور و نەریت و ئایین و بۆنەكانی هەموو ئایینزاكان دەگرێت، بە پێچەوانەی لایەنە سیاسییەكانی عێراق كە ڕۆژێك دەیانەوێت ئێزدی لە كورد جیا بكەنەوە و ڕۆژێكی دیكە خیانەت و خۆفرۆش و حەشدی ئێزدیمان بۆ دادەنێن و ڕۆژێكی دیكە ماددەی 140ی دەستووری جێبەجێ ناكەن و پشتیان لە ڕێككەوتنی شنگال كردووە بۆ گەڕانەوەی ئاوارەكان. من تەنیا پرسیارێك لە پەكەكە و حەشدی شەعبی دەكەم و دەڵێم: قەد پرسیارتان كردووە، بۆچی كوردانی ئێزدی ژیانی ناو كەمپەكان بە گەرما و سەرما هەڵدەبژێرن، بەڵام تا پێشمەرگەكانی بارزانی نەیانپارێزێت، ناگەڕێنەوە بۆ شنگال؟.