ڕۆژی 20ی شوبات ڕۆژی جیهانیی دادپەروەریی كۆمەڵایەتییە و بە بڕیاری فەرمیی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان هەموو ساڵێك یادی ئەو ڕۆژە دەكرێتەوە، لە هەمان ڕۆژیشدا پیاوێك لە سلێمانی هاوژینەكەی خۆی بەناوی شنیار هونەر سووتاند، كە تەمەنی تەنیا 21 ساڵ دایكی دوو منداڵ بوو.شنیار لە لێپرسینەوەیدا بەپۆلیسیگوتووە: «پیاوەكەم نەوتی لە زۆبا دەرهێناو پێیداكردم، پاشان ئاگری تێبەردام و هەڵات». توندوتیژییەكان بەرامبەر بە ئافرەتان لە هەموو وڵاتانی جیهاندا بە ڕێژە و چەندین جۆری جیاواز ئەنجام دەدرێن، كە خراپترین و پڕ تاوانترین جۆری، كوشتنی ئافرەتە و كوردستانیش لەو تاوانە نەگریسە بەدەر نییە. بەشداربووانی ئەم ڕاپۆرتەی گوڵان زیاتر ئەو پرسە هەستیارە تاوتوێ دەكەن.

 

گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

بێریڤان حەمید،ئەندامی ئەنجومەنی دەوروبەری سلێمانی (ی.ئا.ك) بەرپرسی ڕاگەیاندن و پەیوەندییەكانە و سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «سەرەڕای هەوڵی ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و ئافرەتان و سەرجەم چالاكان و میدیاكان بۆ بڵاوكردنەوەی هۆشیاری سەبارەت بەمافەكانی ئافرەت و نەهێشتنی توندوتیژیی خێزانی و تایبەتتر توندوتیژی بەرامبەر ئافرەتان، ڕۆژانە چەندین حاڵەتی توندوتیژی و كوشتنی ئافرەتان میدیاكان دەتەنێت، نوێترینیشیان ئەو ئافرەتەیە كە دڕندانە لەلایەن هاوسەرەكەیەوە سووتێنراوە ولە ئێستادا ململانێی مردن وژیان دەكات». هاوكات دەڵێت: «یەكێك لەو هۆكارانەی كەوای لە كۆمەڵگەی كوردی كردووە، كەمتر بەرەوپێشچوون ببینێت لە كەیسی ئافرەتاندا بەراورد بە كۆمەڵگەكانی دیكە، هەماهەنگ نەبوونی پەروەردەیە و، نەبوونی سیستمێكی پەروەردەیی دروست و زانستی وای كردووە منداڵ و تاكەكانی كۆمەڵگە لەسەر یەكسانیی جێندەری پەروەردە نەكرێن، بەڵام لە هەموو حاڵەتێكدا پێویستە كوڕان فێربكرێن، هاوسەر و خوشك و دایكیان مرۆڤن و موڵكی پیاوەكان نین. بەڵكو خۆیان خاوەن بیر و هەست و قەراری خۆیانن. پێویستە كچان فێربكرێن كە پشتبەخۆیان ببەستن و چاوەڕێی سایەی پیاوێك نەكەن كە لەژێر سێبەریدا بحەسێنەوە. پێویستە فێربكرێن كە جەستەی ئافرەت تەنیا هۆكارێك نییە بۆ لەزەت وەرگرتن، بەڵكو پیرۆزییەكەی لەوەدایە درێژەپێدەری مرۆڤایەتییە و ئەو شەرەفە بە ئافرەت بەخشراوە كە منداڵ و تاك پەروەردە بكات و پێبگەیەنێت». بێریڤان حەمید یەكێكی دیكە لە هۆكارەكانی زیادبوونی توندوتیژی دەگەڕێنێتەوە بۆ: «كەمیی ئەوسزایەی تاوانبارانی پێسزادەدرێن». هەر لەو بارەیەوە گوتی: «هەندێك جارتاوانبار تەنانەت ڕادەستی دادگاش ناكرێن، بەڵكو بەسوڵحی عەشایەری كۆتایی بەبابەتەكە دەهێنن، لەكاتێكدا ئەوكەسانەی تاوانی توندوتیژی بەرامبەر ئافرەت و خێزاندەكەن، پێویستە توندترین سزابدرێنن بەبێ لێخۆشبوون و بێجیاوازیی پێگەی كۆمەڵایەتییان،هۆكارێكی دیكەش بڵاوبوونەوە و دزەپێكردنی حاڵەتەكانی كوشتن و توندوتیژییە لەڕێی سۆشیاڵ میدیا و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە چونكە تا ئێستا هۆشداریەكی وا بڵاونەكراوەتەوە كە بەشێوازێكی تەندروست تۆڕەكۆمەڵایەتییەكان بەكاربهێندرێن».

بەهزاد تاهیر مامۆستای زانكۆیە و سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «ئەگەر بگەڕێینەوە سەر مێژووی كۆنی كوردی و لە كەلتوور و بیركردنەوە و پەیوەندیی كۆمەڵایەتی و جێگا و مەكانی ژن لە كۆمەڵگەی كۆنی كوردی بكۆڵینەوە، دەبینین كە كورد لەو بابەتەدا زۆر لە دەوڵەتانی ئێستای دیموكراسی كە مافی ژن لە ترۆپكە، باشتر بووە. تەنانەت ئافرەتان لە زۆر شوێن بڕیاردەری یەكەم بوون لە كۆمەڵگەی كوردی. بەڵام وەك دیارە ئەو بێسەروبەری و هەڵكشانی ژنكوشتن كە زیاتر لە %٨٠ بۆ مەسەلەی شەرەف و بیروباوەڕە دینییان دەگەڕێتەوە كە هاوردەكراوە و موڵك و بیروباوەڕی كوردنەبوون، هۆكاری سەرەكین بۆهەڵكشانی ژنكوشتن». نمونەشی بەوە هێناوە كە «دادگەی باڵای فیدڕاڵیی عێراق، تانەیەكی یەكێتیی ئافرەتانی عێراق ڕەتدەكاتەوە كە لەبارەی نادەستووری بوونی ماددەی 41ی یاسای سزادانی عێراقی پێشكەشی كردبوو، كە تێیدا ڕێگە دەدات پیاوان لە ژنەكانیان بدەن و باوان و مامۆستایان لە منداڵان بدەن. گوتیشی: «ئەوە نموونەیەكی بچووكی پێشێلكردنی مافی مرۆڤ و ئافرەتە و دەیان نموونەی دیكەی ئەو جۆرە یاسا و بڕیارانە هەن كە بە ناوی شەرع و دین و یاسا و بەها كۆمەڵایەتییەكان هۆكارن بۆ ژنكوژی».

ئەو كەسایەتییە ئەكادیمییە جەختی لەوەش كردەوە كە «لە هەرێمی كوردستانیش ژنان لە دۆخێكی نایەكسان و نادادپەروەریدا ژیان دەكەن. لەگەڵ بوونی زۆرێك لە ڕێكخراو و گرووپی جیاوازی تایبەت بە مافەكانی ژنان بەڵام، نەتواندراوە ببنە وەڵامێك بۆ كۆتاییهێنان بە جیاوازیی ڕەگەزی و ژنكوژی و توندوتیژیی بەردەوام كە بەرامبەر بە ژنان ئەنجام دەدرێت، لەلایەن ئەو كەسانەی هەڵگری ئەقڵییەتی كۆنەپارێزی و پیاوسالارین». گوتیشی: «ژنكوشتن كۆمەڵێك هۆكاری دیكەی هەیە، بەڵام هەموویان لەو خاڵانەوە سەرچاوەیان گرتووە، وەك: بێدەسەڵاتیی ژنان و خۆ بەكەم زانینیان لە بەرامبەر پیاوان، پیاوسالاری، تۆخبوونەوەی بیری توندڕەویی ئایینی، بیانووی شەرەف و خراپ بەكارهێنانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان و كۆمەڵێك هۆكاری دی، كە دەكرێت دیراسەت و لێكۆڵینەوەیان لە سەر بكرێت و هەوڵی چارەسەری ڕیشەییان بدرێت، نەك كۆمەڵە كەسانێك بە بیانووی دامەزراندن و كاركردن لە ڕێكخراوەكانی ئافرەتان بیانەوێت بگەن بە بەرژەوەندییە تاكە كەسییەكانی خۆیان وەك پلە و پۆست و مووچە. چونكە بەڕاستی ئەو ڕێكخراوانە نەك ڕۆلی باشیان نەگێڕاوە، بەڵكو هۆكاری ناشیرینكردنی ڕووی ئافرەتانیش بوون و كۆنتڕۆڵیان بە دەستی خۆیان نییە و بە ناڕاستەوخۆ ئاراستە دەكرێن».

چالاكی مەدەنی هەرمن ئەحمەد، ڕای وایە: «شێوازی ژیان و گۆڕانكارییە خێراكانی دونیای گلۆبالیزەیشن و گەشەی ئابووریی تاكەكان، مرۆڤ ناچار دەكات، لەگەڵ ئەوخێراییە بڕوات و هەنگاوبنێت، ئیدی هەنگاوەكان زۆر جار بازهەڵدانە بەسەر كۆمەڵێك بنەماو فاكتەر كە لەویست و خواستی مرۆڤەكان زیاترە» .هاوكات دەڵێت: «هەرێمی كوردستان كۆمەڵگەیەكی تاڕاددەیەك داخراو و پیاوسالارییە، بەڵام ئەمە مانای ئەوە ناگەیێنێت، بە هۆی ئەوەی كە كۆمەڵگەیەكی پێشكەوتوونین، دیاردەی ژنكوشتن لە بەرزبوونەوەدا بێت.بەپێی ڕاپۆرتەكانی نەتەوەیە یەكگرتووەكان ئەمریكای لاتین بەرزترین ڕێژەی ژنكوشتنی هەیە.» گوتیشی: «كوشتنی ژن لە كۆمەڵگەی كوردی بەهۆی ئەوەی زۆربەی هەرە زۆری خواستەكان سنووردارە بۆژنان بە پێچەوانەی ڕەگەزی نێر كە هیچ سنوورێك لەبەردەمیاندا نییە، ئەم چەمكی جیاخوازییانە فاكتەری سەرەكین بۆئەوەی بەركەوتنی توندوتیژی دروست ببێت، زۆربەی پیاوان بەرامبەر وا سەیری هاوسەریان دەكەن، وەك موڵكێك كەخۆیان خاوەنداریەتی دەكەن، نەك وەك هاوبەشێكی ژیانی هاوسەری». سەبارەت بە ڕێگەچارەی ئەو دیاردەیە كە ڕێگری لێ بكرێت و گەشەنەكات،گوتی: «»یەكێك لە چارەسەرەكان جێبەجێكردنی یاسایە، هەروەها برەودان بە بیری نوێ كە زادەی ئەقڵ بێت و هۆشیاری بەرهەم بهێنێت. هەروەها كاتی ئەوەهاتووە، ئیدی ڕێكخراوەكان كاری جددی لەسەر كەمكردنەوەی ئەم دیاردانە بكەن و، ڕێگەچارەیەك بۆ پاڵنەری تووڕەییەكان دابنێن، بۆ ئەوەی خولانەوە لەدەوری بازنەیەكی چەقبەستوو كۆتایی بێت».