دادگای فیدڕاڵیی عێراق كە بە نەفەس و نییەتێكی سیاسییانە بڕیارێكی دژی نەوت و گازی هەرێمی كوردستان دەركرد، هەر زوو بووە هۆی ڕەتكردنەوەی بڕیارەكە لەلایەن یاساناسان و شارەزایانی بواری یاسا و نەوت و گازەوە. بۆ قسەكردن لەسەر نایاسایی و نادەستووریی بڕیارەكە، دیدیارێكمان لەگەڵ پڕۆفیسۆر دكتۆر كامەران ساڵەیی شارەزا لە بواری یاسا سازدا و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.

 

 

* دادگای فیدڕاڵیی عێراق بۆچی خۆی تێوەگلاندە ناو بڕیارێكی نایاسایی و نادەستوورییەوە، تەنانەت ئەو ماددە دەستوورییانەی پشتی بۆ دەركردنی ئەم بڕیارە پێ بەستراوە پڕیەتی لە هاودژی؟

- بڕیارەكەی دادگای فیدڕاڵی چونكە بە نییەتێكی سیاسیی تێكدەرانە دەركراوە، ناڕوون و هاودژیەكی زۆری تێدایە، تەنانەت سەرجەم بۆچوونەكانی بۆ ماددەو بڕگە دەستوورییەكان بەپێچەوانەوەیە، بەمەش دادگای فیدڕاڵی خۆی تێوەگلاندووە لە بڕیارێك كە دژییەك لەخۆ دەگرێت، تەنانەت پشتی بە كۆمەڵێك ماددە لە ناو دەستووردا بەستووە، هەرخۆی لە خۆیدا بڕیارەكە هەڵدەوەشێنێتەوە. بۆ نموونە نەوت و گاز كە لە ماددەی 112 دا هاتووە، هیچ پەیوەندییەكی بە یاسای نەوت و گازی هەرێمی كوردستانەوە نییە، ڕاستەوخۆ دادگاكە وتوویەتی ئەمە دەسەڵاتە حەسرییەكانە كە لە ماددەی 110ی دەستووردا هاتووە، لەكاتێكدا لەو ماددەیەی دەستووردا كە دەسەڵاتی حەسرییە، هیچ باسی نەوت و گاز نەكراوە، تەنانەت لە ماددەی تایبەت بە دەسەڵاتە هاوبەشییەكان كە باس لەو كێڵگە نەوتییانە دەكات كە پێش دەركردنی دەستوور لە ئایاری 2005 هەبووە، واتا نەوەك كێڵگە نەوتیەكانی ئێستا كە باس لەوە دەكات ئەو كێڵگە نەوتییانەی ئەو كات بە هاوبەشی لەلایەن هەردوو حكومەتی فیدڕاڵ و هەرێمەوە بەڕێوەدەبرێن، چەندین ساڵیشە هەرێم و عێراق بە شێوازی جۆراوجۆر لەسەر داهاتی نەوت و بودجە و پشكی هەرێمی كوردستان ڕێككەوتوون، پێشتر چەند هەوڵێك هەبوو بۆ دەركردنی یاسای نەوت و گازی عێراق كە هەموو عێراق بە هەرێمی كوردستانیشەوە بگرێتەوە، بەڵام ئەو یاسایە كاتێك ڕێگری لەبەردەم دەركردنی كرا، ئەو كات ڕێككەوتنێك لە نێوان حكومەتەكەی مالیكی و هەرێم كرا، بەوەی تا ساڵی 2007 ئەگەر بەغدا ئەو یاسا تایبەتەی بە نەوت و گازی عێراق دەرنەكرد، ئەوا هەر لایەك بۆ خۆی دۆسێی نەوت و گاز بەڕێوە ببات، ئەم دادگایە بە پێچەوانەی ئەو هەموو ماددەو بڕگە دەستوورییەوە هاتووە هەمووی تێك داوە و كاری لەسەر بەحەسریكردن و بەمەركەزیكردنی عێراق كردووەو، ئێمەی گەڕاندووەتەوە سەردەمی ڕژێمی بەعس لە حەفتا و هەشتاكانی سەدەی ڕابردوودا هەبوو. باشە ئەگەر دۆسێی نەوت و گازی هەرێمی كوردستان لە ماددەی 110 و ماددە حەسرییەكانیش باس نەكرابێت، ئیتر چۆن دەبێتە دەسەڵاتێكی حەسری؟ لە لایەكی دیكەوە لە ساڵی 2012 بڕیارێكی دادگای فیدڕاڵی هەیە بە ناوی بڕیاری ژمارە هەشت، كە دەڵێت ئێمە مەلەفی هاوبەش ڕادەگرین تا یاسای نەوت و گاز دەردەچێت، ئێ باشە ئێستا یاسای نەوت و گاز دەرنەچووە، واتا هەر لایەنێك ئازادە لە بەڕێوەبردنی دۆسێكەی خۆی. لە بودجەی ساڵی 2012 حكومەتی بەغدا ڕێككەوتنی لەگەڵ كورد كرد و گوتی: هەرێمی كوردستان داهاتی 175 هەزار بەرمیل نەوتمان بدەنێ، ئەمەش بەڵگەیەكە بەوەی حكومەتی عێراقیش ڕازی بووە بەوەی كورد نەوت و گازی خۆی ئیدارە بكات و بیفرۆشێت و خۆی بەڕێوەی ببات و، دوای ناردنی پارەكە مەقاسەی تێدا بكرێت و تەسوییەی بكەن، ئەم حاڵەتە لە بودجەی ساڵانی 2018 و 2020 هەمان ڕێككەوتن دووبارە بووەتەوە، بە گۆڕانكارییەكی كەمی بەرزبوونەوەی ژمارەی 250 هەزار بەرمیل نەوت.

لە یاسای دارایی عێراقیشدا لە ماددەی 11 بەندێكی تێدایە، دەڵێت: ئەگەر هەرێمەكان ئەو پارەیەی لە داهاتی نەوت و باجەكان لەسەریانە نەیدەنەوە، ئەو دەمە لە پشكی هەرێمی كوردستان دەیبڕین و بە شێوازی مەقاسە دەیانگەڕێنینەوە، بەداخەوە دادگای فیدڕاڵیی عێراق هەموو ئەو ماددە دەستووری و بڕگە یاساییانەی كە لە بەرژەوەندیی كوردە، پشتگوێی خستوون.

* جگە لەو دژیەكانەی لە بڕیارەكەی دادگای فیدڕاڵیدا هاتووە، دوای تێپەڕبوونی ڕۆژێك دادگاكە بەیانێكی دەركرد كە چەند ڕوونكردنەوەیەكی تێدا بوو، ئێوە چۆن دەڕواننە ئەو ڕوونكردنەوەیە؟

- بۆ ڕۆژی دوایی دادگای فیدڕاڵی عێراق ڕوونكردنەوەیەك، یان بەیانێكی بڵاو كردەوە، كە من نازانم ناوی چی لێ بنێم، ناكرێت لە دوای دەركردنی بڕیار ئەم ڕوونكردنەوەیە بدرێت، هەرچۆنێك بێت ڕوونكردنەوەكە دەركرا و هەرچەندە شێوازێكی ڕوونكردنەوەی سیاسیی پێوە دیارە، نەك یاسایی، بەتایبەتی كاتێك باسی ئەوە دەكات (نەوتی كوردستان لەلایەن ئیسرائیلەوە كڕدراوە)، ئەمەش وەكو پاكانەیەك وایە كە دادگاكە پەنای بۆ بردووە، چونكە دەزانێت ئەو ماددە دەستوورییانەی پەنای بۆ بردووە، لاوازن و پشت بە ئیجتیهاداتی نایاسایی دەبەستێت، لەگەڵ ئەمەشدا من پێم وایە ئەو ڕوونكردنەوەیە شتێكی باشی تێدایە، چونكە ددان بەوەدا دەنێت كە دەڵێت حكومەتی عێراق لە ساڵی 2014 ـەوە پارەی نەداوەتە كورد و، ئەمەش وای كرد حكومەت نەتوانێت بە پێی پێویست مووچە بدات، لە خاڵێكی دیكەشدا دەڵێت ئەگەر هاتوو لە نێوان هەرێم و بەغدا كێشە دروست بوو، ئەو كات نابێت ئەمە كاریگەریی لەسەر ئەو بڕە پارەیە بكات كە بەغدا بۆ هەرێمی كوردستانی دەنێرێت، هەموو ئەم بەڵگانە ئەوە دەسەلمێنێت كە دادگای فیدڕاڵیی عێراق كەوتووەتە ناو فشارێكی سیاسیی توندەوە، بۆیە خۆی تێوەگلاندووە لە بڕیارێكی لەم شێوەیە.

* جگە لە نادەستووری و نایاسایی بوونی بڕیارەكەی دادگای فیدڕاڵی، وەكو شارەزایەكی یاسایی تاچەند پێت وایە بڕیارێكی لەم شێوەیە لە ڕووی پراكتیكەوە جێبەجێ دەكرێت؟

- بەپێی ماددەی 121 كە دەڵێت: دەسەڵاتەكانی هەرێمەكان مافی پیادەكردنی دەسەڵاتی یاسادانان و ڕاپەراندن و دادوەرییان هەیە، بە گوێرەی ئەوەی لە دەستووردا هاتووە، (جگە لەو دەسەڵاتانەی كە تایبەتن بە حكومەتی فیدڕاڵییەوە.) لە ماددەی 115 ی دەستووردا هاتووە ئەو دەسەڵاتانەی كە حەسری نییە، دەسەڵاتی هەرێم و پارێزگاكانە و ئەوانیش دەسەڵتی ئەوەیان هەیە یاسا دەر بكەن، تەنیا ئەو یاسایانە نابێت دەربكەن كە پەیوەندیی بە دەسەڵاتی حەسرییەوە هەیە، كەواتە بەو پێیەی نەوت و گاز لە دەسەڵاتە حەسرییەكاندا دانەنراوە. ئەم بڕیارە زۆر بە پەلە دەركراوە و لەگەڵ ماددە دەستوورییەكاندا دژ بە یەكە، تەنانەت ماددەی 112 هیچ پەیوەندی نییە، نە بە ماددەی 110 و نە بە ماددەی 115ی دەستوورەوە، بەڵكو ماددەیەكی تایبەت چارەسەرەكەی بە هاوبەشییە و دەبێت بە ڕێككەوتن بكرێت. باشە خۆ ئەگەر داهاتی هەموو هەرێمی كوردستان بۆ بەغدا بنێرین، دەگاتە چوار ملیار دۆلار كە شەش تریلیۆن دینار دەكات، لە كاتێكدا ئێمە پێویستیمان بە 10 تریلیۆن دینار هەیە، واتا شەش ملیار دۆلار، بەمەش دەبێت بەغدا هەموو ساڵێك دوو ملیار دۆلارمان بۆ بنێرێت، ئەمەش لە بەرژەوەندی عێراق نییە، بۆیە ئەم بڕیارە بە هیچ شێوەیەك جێبەجێ ناكرێت، چونكە ڕەهەندێكی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی و لایەنی ئاڵۆزی تەكنیكی و هونەریی هەیە، باشە گریمان حكومەتی هەرێمی كوردستان ڕازی بوو بەم بڕیارە نایاساییە، ئایا زەمانەتی ناردنی پشكی هەرێمی كوردستان و پێداویستییەكانی مووچە و بەردەوامیی پرۆژە خزمەتگوزارییەكان چییە؟ باشە ئەگەر بڕیارێكی وا جێبەجێ بكرێت، كێ كێڵگە نەوتییەكانی كوردستان بەڕێوە دەبات و عێراق خۆی نەوتەكەی لە كوێوە هەناردەی بەندەری جیهانی توركی دەكات، بەشێكی سەرەكی لە بۆرییەكانی كوردستان موڵكی گەورە كۆمپانیاكانی نێودەوڵەتییە، باشە بەغدا چۆن دەتوانێت مافی گەورە كۆمپانیاكانی ڕۆزنەفتی ڕووسی و تۆتاڵی فەرەنسی بدات.  

* ئایا گەڕانەوە بۆ مەركەزییەت و زیانگەیاندن بە ئابووری و بژێویی خەڵكی كوردستان، خۆی لە خۆیدا هەڵوەشانەوەی ئەو بنەمایانە نییە كە لەسەر بنەمای دەستووری ساڵی 2005ی عێراق ئەم وڵاتەی لەسەر دامەزراوە؟

- من نامەوێت ئەمەم بە هەستیاری لێ وەربگریت، پێش ئەوەی وەڵامی پرسیارەكەت بدەمەوە، دەبێت ئەم ڕاستییە بگوترێت: ڕاستە حكومەتی عێراق لەوەتەی دروست بووە دژایەتیی كوردستان و كورد دەكات، بەڵام بەشێكی لەم دژایەتیكردنەش بۆ كەموكورتیی خۆمان دەگەڕێتەوە، بۆ نموونە ئێمە ئەو هەموو ساڵە دانوستاندن و گفتوگۆمان لەگەڵ حكومەتی بەغدا كرد، بۆچی باسی ئەم سكاڵایەمان نەكردووە كە لە ساڵی 2012 لە ئاكامی ململانێیەكی سیاسی دژی هەرێم بۆ دادگاكە بەرز كراوەتەوە، باشە بۆ دەبێت ڕاوێژكارەكانمان و بەرپرسانمان لە بەغدا تا بڕیارەكە لە دژمان دەرنەكەن، هیچ هەڵوێستێكیان نەبێت، حكومەتی هەرێمی كوردستان بەتایبەتی پارتی دیموكراتی كوردستان بە سەدان پڕۆفیسۆر و دكتۆر و شارەزا و كەسی بەتوانا و كارامەی هەیە، باشە بۆ ئەم كەسانە نانێرێت بۆ بەغدا، باشە لەم دادگایە ئەو هەموو پێشێلكارییە دژی كورد كراوە، ئەی ئێمە چەند سكاڵامان پێشكەش بەدادگاكە كردووە؟ كوا قەرەبووی شەهید و كیمیاباران و جێبەجێكردنی ماددەی 140 و شایستەكانی جووتیاران و پشكی هێزی پێشمەرگە و پشكی كورد لە دامەزراوەی سوپا و دیاریكردنی سنوورەكەمان؟ ئەو دوو دادوەرەی لە دادگای فیدڕاڵی دامانناون زۆر بە ئاسانی دەیانتوانی ئەو ڕۆژە ئامادە نەبن، چونكە ماددەی پێنج لە یاسای دادگای فیدڕاڵی دەڵێت نیساب تەواو نابێت، تا هەموو ئەندامەكانی دادگا ئامادە نەبن، ئێ بۆ پرسیار نەكەین بۆچی دوو دادوەرە كوردەكە ئامادە بوون و دەمانتوانی ڕێگەیەكی دیكە بدۆزینەوە و دەست لەكار هەڵبگرن و دوای شەش مانگی دیكە دوو دادوەری دیكەمان دادەمەزراند و، ئەو كاتیش لەو ماوەیەدا داوای كشانەوەی سكاڵاكەمان لە حكومەتی نوێ دەكرد، خۆ لەوەتەی دەستوورمان داناوە، بەغدا بەردەوام لە كێشە و گرفتدایە لەگەڵ كورد و، تەنانەت بڕوایان بە فیدڕاڵییەتیش نییە و هەر لە وشەی فیدڕاڵییەت تێ ناگەن و بگرە دۆستەكانیشمان هەر لە وشەی مەركەزییەت و بەغدا تێدەگەن، بۆیە ئەم بڕیارەی دادگا دوابڕیار نابێت و چەندین ئاستەنگ و گرفت و كێشەی دیكە بۆ هەرێمی كوردستان دروست دەكەن و ئەمەش ڕێگەچارەسەرەكەی تەنیا بە سەربەخۆیی ئابووری و ڕێكخستنی نێوماڵی كوردە، دوژمنەكانی كورد نایانەوێت ئەم هەرێمە بڕووخێت، بەڵام ناشیانەوێت بەهێز بێت.

* وەكو كەسێكی شارەزا لە بواری یاسا، ڕێگەچارەی ئەم بڕیارە نادەستوورییە دژی نەوت و گازی كوردستان چییە؟

- لە یاسادا بڕیارێك گرنگە كە قابیلی جێبەجێكردن بێت، ئەم بڕیارەی دادگای فیدڕاڵیش قابیلی جێبەجێكردن نییە، دەبێت لەگەڵ هاوپەیمانەكانمان و لە ناو حكومەتی نوێی عێراقدا میكانیزمێك بدۆزرێتەوە، هاوكات سەرۆك كۆماری عێراق هەندێك پرسیار بكات، تەنیا لە دادگای فیدڕاڵی بپرسێت ئایا دەسەڵاتەكانی حەسری چییە و لە ماددەی 110 و، تایبەتمەندێتی ماددەی 114 چییە، كە لەو دوو ماددەیە باسی نەوت و گاز نەكراوە، جێگای داخە سەرۆك كۆمار بڕیارێكی نەرمی ئینشائیی دەركردووە و ڕێگری لە پێشێلكردنی دەستوور نەكردووە.