لەم دیمانەیەدا بریكاری وەزارەتی پلاندانان زاگرۆس فەتاح باس لە گرنگترینی ئەو پڕۆژانە دەكات كە لە ئەمساڵدا جێبەجێ دەكرێن و، ئاماژە بە ژمارەیەك لە ڕەشنووسی پڕۆژە و پلان و بەرنامەی نوێی حكومەت و پڕۆژەی خزمەتگوزاری و ستراتیژی دەكات، جەختیش لەوە دەكاتەوە كە وێڕای ئاستەنگ و قەیرانەكان ئەو پڕۆژەیانە لە پارێزگاكانی كوردستان و ئیدارە سەربەخۆكاندا جێبەجێ دەكرێن. لێرەدا پوختەی وتەكانی بڵاو دەكەینەوە.

 

* تاچەند لە ساڵانی ڕابردوودا توانراوە پڕۆژەكانی بونیاتنانی ژێرخان و خزمەتگوزارییەكان جێبەجێ بكرێن؟ ئایا بۆ ساڵی 2022 ئێوە وەكو وەزارەتی پلاندانان چ پڕۆژە و كارێكتان لەبەردەمدایە؟

- دەستپێكردنەوەی پڕۆژەكان و ئەنجامدانی ژمارەیەك لە پڕۆژەی نوێ لە ماوەی دوو ساڵی ڕابردوودا بە بابەتێكی گرنگ و ستراتیژیی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان دادەنرێت، كە وێڕای نەبوونی بودجەیەكی پێویست و قەیرانەكانی كۆرۆنا و گرفتی دارایی، حكومەتی هەرێمی كوردستان توانی لە بواری پڕۆژەكاندا كۆمەڵێك كاری باش ئەنجام بدات. لەم كابینەیەدا بە لانی كەمەوە 714 پڕۆژە ڕەزامەندی لەسەر دراوە و 965 ملیار دینار بۆ ئەو پڕۆژانە تەرخان كراوە، كە زیاتر لە 632 ملیار دیناری بۆ خەرج كراوە، ئەم پڕۆژەیانەش بە سەر هەرچوار پارێزگاكەی كوردستاندا بەم شێوەیە دابەش بووە: (هەولێر 267 ملیار دینار بۆ 124 پڕۆژە – سلێمانی 200 ملیار دینار بۆ 125 پڕۆژە – دهۆك 152 ملیار دینار بۆ 85 پڕۆژە – هەڵەبجە 14 ملیار دینار بۆ 23 پڕۆژە)، كە بە سەر پڕۆژەكانی (رێگاوبان، شارەوانییەكان، كارەبا، سایلۆ، پەروەردە، نیشتەجێبوون، بەنداوەكان) دابەش بوون، بۆ نموونە ئەگەر باسی سایلۆكان بكەین، پڕۆژەی دروستكردنی سێ سایلۆ دەستی پێ كردووە لە كەلار و قوشتەپە (لە هەولێر) و دهۆك، كۆی توانای عەمباركردنی ئەم سایلۆیانە بریتییە لە 585 هەزار تەن، دووانیان تەواو بووە و 37 ملیار دیناریان بۆ خەرج كراوە. لە بواری ڕێگاوبانیشدا پڕۆژەی ڕێگای خێرای (هەولێر- گۆپاڵ و گۆپاڵ - ڕۆڤیا) بە درێژیی 58 كیلۆمەتر و بە مواسەفاتی پێشكەوتووی نێودەوڵەتی لە نێوان هەولێر و دهۆك جێبەجێ كراوە، ئەمە وێڕای كۆمەڵێك پڕۆژەی نوێی ستراتیژی كە لە ساڵی ڕابردوو دەستمان پێ كردووە، وەكو شەقامی 100 مەتری لە سلێمانی و دووكان و چوارقوڕنە. لە لایەكی دیكەوە ڕەزامەندیی لە سەر دروستكردنی 21 پڕۆژەی بەنداو دراوە و 33 ملیار دیناری بۆ تەرخان كراوە، كە 11 ملیار دیناری بۆ خەرج كراوە، ئەم بەنداوانەش دوای تەواوبوونی توانای گلدانەوە و عەمباركردنی 180 ملیۆن مەتر سێجای ئاویان هەیە و بڕیاریشە دووان لەو بەنداوانە بەم نزیكانە تەواو بێت، ئەویش بەنداوی دێوانە و چەمەرگەیە و چوار بەنداوی دیكەی ستراتیژی دەست بەجێبەجێكردنی كراوەتەوە، كە بەنداوەكانی (كۆمەسپان و بەستۆرە كە لە هەولێرن و تەق قەق و زەلان لە سنووری پارێزگای سلێمانی)، لە پارێزگاكانیش دەیان پڕۆژەی دیكەی بچووك جێبەجێ كراون، بۆ ئەم مەبەستەش تەنیا لە ساڵی 2021 نزیكەی 300 ملیار دینار لەپڕۆژە خزمەتگوزارییەكان لەلایەن پارێزگاكانەوە خەرج كراوە، ئەمەش نیشانەی حوكمڕانیەكی ڕاست و دروستە كە تەنیا گرنگی بەبودجەی بەكارخستن و دابینكردنی مووچە نادات، بەڵكو گرنگی بە گەیاندنی خزمەتگوزاری بۆ هاووڵاتیان دەدات و ڕێگانادات ڕەورەوەی گەشە و بووژانەوەی ئابووریش ڕاوەستێت.

* كەرتی گشتی و كەرتی تایبەت تەواوكەری یەكترن، ئێوە لە وەزارەتی پلاندانان پڕۆژەیەكتان بۆ گرنگیدان بە هاوبەشیی نێوان كەرتی تایبەت و كەرتی گشتی لە بەرنامەتاندا بوو، ئایا ئەو پڕۆژەیە بە كوێ گەیشتووە؟

-  هاوبەشیی كەرتی گشتی و كەرتی تایبەت بریتییە لە گرێبەستی دوورمەودا بۆ دابینكردنی ژێرخان و خزمەتگوزاریی نوێ، یان بەڕێوەبردنی ئەو ژێرخانەی كە ئێستا هەیە لە ڕێگەی كەرتی تایبەتەوە، كە ئەمە لە گرێبەستێكەوە بۆ گرێبەستێكی دی دەگۆڕێت. لەم چوارچێوەیەدا حكومەتی هەرێمی كوردستان مەبەستیەتی كە گرنگی بەم بوارە بدات لە پێناو گەیاندنی خزمەتگوزاریی زیاتر و باشتر بە هاووڵاتیان و هاوكات لەم ڕێگەیەوە دەرفەتی زیاتر بە بەشداریی كەرتی تایبەت دەدرێت، كە ئەمەش كاریگەریی ڕاستەوخۆی لەسەر جووڵەی ئابووری دەبێت و هەلی كاری زیاتر بۆ گەنجان و هاووڵاتیان دەڕەخسێنێت. بۆ ئەم مەبەستە لەسەر فەرمانی ڕێزدار سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، وەزارەتی پلاندانان لە كۆتایی ساڵی ٢٠٢٠ـەوە بە هەماهەنگی لەگەڵ وەزارەت و دامەزراوە پەیوەندیدارەكانی حكومەت دەستی بە ئامادەكردنی ڕێنمایی و پێداویستییەكانی ئەم پڕۆگرامە كردووە، لە ئێستادا پەیڕەو و چوارچێوەی تایبەت بە هاوبەشیكردنی كەرتی گشتی – كەرتی تایبەت ئامادەیە و لە لایەن ئەنجومەنی وەزیرانەوە پەسەند كراوە و، وەزارەتە پەیوەندیدارەكان دەتوانن لەم بوارەدا سوودی لێ ببینن، هاوكات ڕێنمایی هاوبەشیكردنی كەرتی گشتی – كەرتی تایبەتمان ئامادە كردووە و لە لایەن ئەنجومەنی شوراوە پێداچوونەوەی بۆ دەكرێت و، لە ئایندەیەكی نزیكدا لە ئەنجومەنی وەزیران پەسەند دەكرێت و، پاشان دەتوانرێت لەسەر بنەمای ئەم ڕێنماییە پڕۆژەی گونجاوی هاوبەشیكردنی كەرتی گشتی – كەرتی تایبەت جێبەجێ بكرێت. بەو هیوایەین بە هەماهەنگی لەگەڵ وەزارەتە پەیوەندیدارەكان لە ماوەی ئەم ساڵدا ژمارەیەك پڕۆژەی گرنگ و ستراتیژی دەستنیشان بكەین و، لەسەر بنەمای ئەو ڕێنمایی و ئامادەسازییانەی كە كردوومانە لە ڕێگەی كەرتی تایبەتەوە ئەم پڕۆژە گرنگانە بخەینە بواری جێبەجێكردن. لێرەدا ئێمە دەتوانین ڕۆڵێكی زیاتر بە كەرتی تایبەت بدەین، ئەمەش بە مەرجێك خەڵكی هەژار لەم پرۆسەیە زیانمەند نەبن. هەروەها كڕینەوەی گەنمی جووتیاران یەكێك بوو لەو دەرفەتانەی بە كەرتی تایبەت درا، كە لە ئەم ساڵدا بە تەواوەتی ئەم پڕۆژەیەی كڕینەوەی گەنمی جووتیاران دەكەوێتە بواری جێبەجێكردنەوە و لەلایەن وەبەرهێنانەوە گەنمەكەیان دەكڕدرێتەوە و لە پڕۆژەی بەرهەمەكانی گەنم و پیشەسازیی خۆراكدا بەكار دەهێندرێت، لە ئێستادا سایلۆ و كارگەی ئارد دروست كراوە و چیتر ئەم كەرەستە خاوە بە هەرزان نابرێتە دەرەوە و لێرە سوودی لێوەردەگرین و كەرتی بەرهەمهێنان دەبووژێنینەوە.

* دیارە حكومەتی هەرێمی كوردستان لە كەمكردنەوەی خەرجی بەكارخستن سەركەوتوو بووە، ئەی لە بواری ڕێكخستنەوە و ڕاگرتنی نەزیفی داهات تاچەند سەركەوتوو بوون؟

-  بەڵێ، حكومەتی هەرێمی كوردستان لە كەمكردنەوەی خەرجی بەكارخستن سەركەوتوو بووە، ئەمەش نیشانەیەكی زۆر باش بوو، لە بواری داهاتەكانیشدا هەنگاوی باش نراوە بۆ ڕێكخستنەوە و كۆتاییهێنان بە قاچاخچێتی و ڕاگرتنی بەهەدەردانی سامانی گشتی، بە تایبەتی لەو شوێنانەی دەسەڵاتی حكومەتی لێ بووە، بەمەش بەو سەرچاوە داهاتەی حكومەت لەبەردەستیدا بووە، توانرا بۆ مووچە و پڕۆژە خزمەتگوزارییەكان خەرج بكرێت. لە دەروازە سنوورییەكان و بواری باجدا هەنگاوەكانی حكومەت ڕاست و دروست بوون و وای كردووە ئەو داهاتانە بە باشترین میكانیزم كۆ ببێتەوە، ئەمەش سەرەتای ڕێگا بوو بەوەی حكومەت تەنیا پشت بە سەرچاوەی نەوت نەبەستێت. بۆ ئەمساڵیش ئێمە لە وەزارەتی پلاندانان بە هەماهەنگی لەگەڵ بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی باج لە وەزارەتی دارایی و ئابووری، ڕەشنووسێكمان ئامادە كردووە بۆ ڕێكخستنەوەی سیستەمی باج، چونكە لەو یاسا و ڕێنماییانەی كاری تێدا دەكەین لە بواری باجدا، پێویستیمان بە گۆڕانكاری هەیە، بە شێوەیەك بتوانین وەرگرتنی باج لەسەر بنەمای قازانج و مۆدێرن بێت و دادپەروەریی زیاتری تێدا بێت، واتا ئەوەی قازانج نەكات و سوودێكی زۆری لەناو كۆمەڵگە و كار و پیشە دەست نەكەوتبێت، باجی لێ وەرنەگیرێت. بێگومان حكومەتی هەرێمی كوردستان مەبەستی نییە بە هیچ شێوەیەك بارگرانی لە سەر شانی هاووڵاتی زیاتر بكات لە بابەتی وەرگرتنی باجدا، بەڵكو مەبەستەكە ڕێكخستنەوەی سیستمی باجە و پێویستە ئەو كۆمپانییانەی كە قازانجیان زۆرە و لە ڕابردوو و ئێستا خۆیان لە باج دەدەزنەوە بە سیستمێكی ڕێك و پێك و دادپەروەرانە ناچار بكرێن بە پێی قازانجەكانیان باج بدەن، كە بێگومان سەرەنجام داهاتی باج و كۆی داهاتەكانی حكومەت لە پڕۆژە و لە بەرژەوەندیی گشتی هاووڵاتیاندا بەكار دەهێندرێتەوە.

* ئابووریی كوردستان وابەستەی ئابووریی عێراقە، بە تایبەتی لە بواری پشكی بودجەی هەرێم و شایستە داراییەكان، ئەندامێكی دانوستاندن لە گفتوگۆكانی نێوان هەرێم و بەغدا لەسەر بودجەی ساڵی ڕابردوو بوویت. ئایا ئەگەر ئەمساڵیش ئەندامی ئەو شاندە بیت، پێشبینی دەكەیت بارودۆخەكە بە چ ئاراستەیەكدا بڕوات؟

- ئەمە پرسیارێكی گرنگە؛ وەكو ئاگادارن لە دەستپێكی كابینەكەدا یەكەم گەشتی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ بەغدا بوو، ئەمەش گەیاندنی ئەو پەیامە بوو كە ئێمە لە سەر ماف و شایستە داراییەكانی خەڵكی كوردستان و ئەركەكانی سەرشانمان ئامادەین كاری هاوبەش لەگەڵتاندا بكەین و، تا ئەمڕۆش ئەو دەرگایەمان دانەخستووە، بەتایبەتی بۆ ئەمساڵ ئومێدەوارین حكومەتی داهاتووی عێراق و خولی نوێی پەرلەمانی عێراق پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجەدا دابین بكەن و لە سەر كۆی كێشەكان هەنگاوی چارەسەری پراكتیكیی گرنگ بنرێت، خۆشبەختانە تیمی هەرێمی كوردستان بە یەكگرتوویی دەچنە بەغدا و ئومێدیش زۆرە بەرهەمی ئەم تەبایی و یەكگرتووییە دووبارە دابینكردنی پشكی هەرێمی كوردستان لەبودجەی گشتی عێراقدا زامن بكات و حكومەتی هەرێمی كوردستانیش بەو توانا داراییەی لە بەغداوە بۆمان دێت و بەوەی لە ناوخۆی هەرێمیشدا دەست دەكەوێت، خزمەتێكی شایستەی خەڵكی كوردستان بكات و، پێدانی مووچە و ئەنجامدانی پڕۆژە خزمەتگوزارییەكان و بگرە ستراتیژییەكان بەردەوامی پێ بدرێت و، هەموو ئەو نیشانە ئابوورییانەی كاری لەسەر دەكەین، هەر لە كەمكردنەوەی هەژارییەوە تاوەكو زیادكردنی دەرفەتی كار و جووڵەی بازاڕ ئەنجامی باشی لێ بكەوێتەوە.