یانیس ستیڤاچتیس بەڕێوەبەری پڕۆگرامی دیراساتی نێودەوڵەتی لە زانكۆی تەقەنی ڤێرجینیا بۆ گوڵان: ئەمریكا دەستبەرداری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست نابێت و دەستێوەردانێكی چڕیشی تێدا ناكات
یانیس ستیڤاچتیس پڕۆفیسۆری زانستی سیاسی و سەرۆك بەش و بەڕێوەبەری پڕۆگرامی دیراساتی نێودەوڵەتییە لە زانكۆی تەقەنی ڤێرجینیا، لە توێژینەوەكانیدا بایەخ و گرنگی بە چەند پرسێكی گرنگ دەدات، وەك: پەیوەندییە دەرەكییەكان، سیاسەتە ناوخۆییەكان، سیستمی جیهانی و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و ئاسایشی نێودەوڵەتی و كاروباری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا شرۆڤە كرد، لە بارەی بارودۆخی ئێستای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پەرەسەندن و پێشهاتەكانی ئەم ناوچەیە و، سیاسەتی ئەمریكا لە ئاست ئەم ناوچەیە و، تێكڕای جیهانی ڕۆژئاوا و ئەو تەحەددییانەی ڕووبەڕووی بوونەتەوە.
* چۆن لە سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە سەرۆكایەتی جۆ بایدن لە ئاست ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەڕوانن و، ئایا پێتان وایە ئەم ئیدارەیە بایەخێكی كەمتر دەدات، یان دەیەوێت بایەخێكی كەمتر بدات بەم ناوچەیە و، ئایا ئەمە هۆكارەكەی چییە؟
- لە ڕاستیدا نابێت ئەوەمان لە یاد بچێت كە بیرۆكەی ئەوەی دەبێت گرنگییەكی كەمتر بە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و كێشە و قەیرانەكانی بدرێت و، لە بری ئەوە دەبێت كات و كۆششەكان چڕ بكرێنەوە بۆ بەرەنگاربوونەوەی تەحەددی و هەڵكشانی وڵاتی چین، بۆ سەردەمی ئیدارەی سەرۆك باراك ئۆباما دەگەڕێتەوە، ئەوەی بەدیمان كرد، ئەوە بوو كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هیچ هەوڵ و كۆششێكی گەورەی لەم ناوچەیەدا نەخستەگەڕ، جگە لە هەوڵەكانی بۆ تێكشكاندنی داعش نەبێت. هەرچەندە ئەمە بەو واتایە نایەت كە ویلایەتە یەكگرتوووەكانی ئەمریكا بە تەواوەتی و بە یەكجاری دەستبەرداری ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبێت و لێی دەكشێتەوە، بەڵكو لەبری ئەوە كار لەسەر ئەوە دەكات كە دەستێوەردان و بایەخپێدانەكانی سنووردار بكات و، لەم ڕووەوە ئەرك و بەرپرسیارێتییەكە لەگەڵ هاوبەش و هاوپەیمانەكانی لە ناوچەكەدا دابەش بكات. واتە دەكرێت چاوەڕوانی ئەوە بین كە هەندێك لە وڵاتانی كاریگەریی ناوچەكە كە دۆست و هاوبەش و هاوپەیمانی ئەمریكان، بە هاوكاریی ئەمریكا ڕۆڵێكی زیاتر لە كاروبارەكانی ناوچەكەدا بگێڕن، بەڵام دەبێت لەوەش دڵنیا بین كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە تەواوەتی لەسەر شانۆی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناكشێتەوە و بزر نابێت.
* پێشتر و بە تایبەتی لە سەردەمی ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپدا باس لەوە دەكرا كە پشێوی و پاشاگەردانی باڵی بەسەر جیهانی ڕۆژئاوادا كێشاوە، بە دیاریكراوی لە بەرامبەر چیندا، بە تایبەتی كە ترەمپ زیاتر كاری لەسەر هەڵگرتنی هەنگاوی تاكلایەنە دەكردەوە، ئێستا بارودۆخەكە چۆن دەبینن و، ئایا پێتان وایە ئیدارەی سەرۆك جۆ بایدن توانیویەتی ئەم نیگەرانییانە بڕەوێنێتەوە و دڵنیاییەك دروست بكات؟
- ئەمە پرسیارێكی زۆر باشە و زۆر لە كاتی خۆیدایەتی، سەرەتا دەبێت ئەوە بڵێین كە ئیدارەی سەرۆك جۆ بایدن هەمان سیاسەتی ئیدارەی پێش خۆی پیادە كردووە و درێژەی پێ داوە لە ئاست وڵاتی چیندا، هەروەها ڕووسیا، كەواتە لە دید و تێڕوانینی ئیدارەی ئێستای ئەمریكاوە چین ڕكابەری سەرەكییە، بەڵام ئەوەی زۆر گرنگە، ئەوەیە كە نابێت ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هێندە گوشار لەسەر چین دروست بكات، كە ببێتە هۆی ئەوەی چین بیەوێت هاوپەیمانی لەگەڵ ڕووسیادا بكات. مەبەستم ئەوەیە دەبێت ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە چەشنێك كار بكات كە هەوڵ بدات دابڕان و دووركەوتنەوەیەك لە نێوان چین و ڕووسیادا دروست ببێت و ڕێگە نەدات لێك نزیك ببنەوە، چونكە ئەمە دۆخێك دروست دەكات كە زۆر زەحمەتە ئەمریكا بتوانێت مامەڵەی لەگەڵدا بكات. كەواتە ئەوەی ئێستا دەگوزەرێت دۆخێكی پێچەوانەی سەروەختی ئیدارەی نیكسۆنە، كە لەو كاتەدا نیكسۆن و كیسەنجەر هەوڵیان دەدا چین لە یەكێتی سۆڤییەت دوور بخەنەوە، ئێستا دەبێت هەوڵ بدەن، ڕووسیا لە چین دوور بخەنەوە. هەروەها دەبێت ئەو ڕاستییەمان لە بەرچاو بێت كە ڕووسیا دەیەوێت هەلپەرستانە هەڵسوكەوت بكات و ئەوەندەی دەكرێت دەستكەوت بەدەست بهێنێت، دواتر ئێمە دەزانین یەكێتی ئەوروپا پەیوەندییەكی پراگماتیی هەیە لەگەڵ ڕووسیادا، بۆ نموونە وڵاتی ئەڵمانیا پەیوەندیی زۆر باشی لەگەڵ ڕووسیادا هەیە، لەبەر ئەوەی پێویستی بە غاز و سەرچاوەی دیكەی وزە هەیە، هەروەها یەكێتی ئەوروپا بایەخ بە بنیاتنان و پەرەپێدانی پەیوەندییە ئابوورییەكانی دەدات لەگەڵ چیندا، هەرچەندە چین گرنگی بە پرسی بەدیموكراتیكردن و مافەكانی مرۆڤ نادات و یەكێتی ئەوروپاش هەندێ جار ئەم پرسانە دەورووژێنێت، بەڵام تەفزیڵی پەیوەندییە ئابوورییەكان دەدات بەسەر ئەم پرسانەدا. واتە ڕاستە ڕەنگە گلەیی و ڕەخنە لە چین بگیرێت، بەڵام ئامادەییەك بەدی ناكرێت بۆ پچڕاندنی پەیوەندییە ئابوورییەكان لەگەڵیدا، كەواتە ئێمە ئەم چوارە پایە سەرەكییەكی سیستمی جیهانیمان هەیە و دەبێت چاودێریی بكەین و، ببینین ئایا ئەم پەیوەندییانە چۆن بەرەوپێش دەچن. لەم ڕووەوە پێم وایە دەبێت یەكێتی ئەوروپا و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هەوڵ بدەن زەمینەیەكی هاوبەش بدۆزنەوە لە نێوانیاندا و، هەوڵ بدەن لێكنزیكبوونەوە لە نێوان ڕووسیا و چیندا نەیەتە ئاراوە.
* زۆر باس لە پرسی بە دیموكراتیكردن، یان پاشەكشە و داكشانی دیموكراسی دەكرێت لە سەر ئاستی جیهان، ئێوە چۆن لەم پرسە دەڕوانن و، ئایا پێتان وایە ئەگەرەكانی بەرەوپێشبردنی دیموكراسی لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا چین؟
- ئەمەش پرسیارێكی باشی دیكەیە، ڕاستە دیموكراسی و بە دیموكراتیكردن پرسێكی گرنگن، بە تایبەتی بۆ یەكێتی ئەوروپا، بەڵام ئێمە دەزانین پڕۆسەی بەدیموكراتیكردن دوچاری كێشە و ئاستەنگ بووەتەوە، لەو ڕووەوە كە یەكێتیی ئەوروپا، یان ئەوروپییەكان هاوبەشییەكی نایەكسانیان لەگەڵ ڕژێمەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دروست كردووە، بە چەشنێك بایەخەكە چڕ نابێتەوە لەسەر چۆنیەتی دەستنیشانكردن و چارەسەركردنی كێشەكانی وڵاتانی ئەم ناوچەیە، بەڵكو لە سەر سەركوتكردنیانە، كە ئەمەش دەرئەنجامی پێچەوانەی لێ كەوتووەتەوە و لێ دەكەوێتەوە. كێشەیەكی دیكە ئەوەیە كە هاوڕایی، یان تێڕوانینێكی هاوبەش نییە لە بارەی دەستەواژەكەوە، واتە لە ئەوروپا ئەم چەمكە گرێ دەدەرێتەوە بە چەند بەهایەكی دیاریكراوەوە، كە مەرج نییە هەمان تێڕوانین لە ئاست ئەم بەهایانەدا لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەبێت، لەم ڕووەوە ئەو پرسیارە سەر هەڵدەدات، ئایا چ شتێك ئەولەوییەتی هەیە، واتە چ بەهایەك گرنگیی زیاتر و ئەولەوییەتی هەیە. لەبەر ئەوە زەحمەتە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەموو ئەو كارانە بكەن كە ئەوروپییەكان خوازیاریانن، هەروەها دەكرێت لەم ڕووەوە ئاماژە بە كۆمەڵگەی مەدەنی بكەین، ئێمە دەزانین هەمیشە یەكێتی ئەوروپا جەخت لەسەر گرنگیی كۆمەڵگەی مەدەنی دەكاتەوە، بەڵام كێشەكە ئەوەیە كە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەندێك لە ڕێكخراوەكانی سەر بە دەوڵەت لە نێو كۆمەڵگەی مەدەنیدا كاریان كردووە، كە بە هیچ شێوەیەك ئەو پێناسەیەی ڕێكخراوی كۆمەڵگەی مەدەنییان بەسەردا جێبەجێ نابێت، كە ئەوروپییەكان باوەڕیان پێی هەیە. دواتر ئەگەر ئێمە باسی پرسی بەرەوپێشبردنی ئابووری بكەین، ئەوا مەسەلەكە ئەوەیە، ئایا چۆن ئەم بەرەوپێشچوونە بەدەست بهێنین، كە لە ڕاستیدا ئەمە پەیوەستە بە پرسی لیبڕاڵیزەكردنی ئابوورییەوە، كە هەندێ جار ئەم لیبڕاڵیزەكردنە ئابوورییە هەڵكشانی ڕێژەی هەژاریی لێ دەكەوێتەوە، كەواتە ئەگەر ئێمە لە ڕووی بەهای ئابوورییەوە لەم پرسە بڕوانین، ئەوا ئەو پرسیارە دروست دەبێت، بۆچی ئێمە لیبڕاڵیزەكردنی ئابووری بە گرنگتر لە هەژاری بزانین؟ دواتر دەبێت ئێمە بایەخ بە بەها سیاسییەكانیش بدەین، مەبەستم ئەوەیە ڕاستە بەرەوپێشچوونی ئابووری گرنگە، بەڵام سەقامگیریی سیاسییش گرنگی و بایەخی خۆی هەیە، چونكە لە غیابی سەقامگیریدا ناتوانیت هەنگاو بۆ بە دیموكراتیكردن هەڵبگریت، لەم ڕوانگەیەوە كۆمەڵە فاكتەرێك هەن كە دەبێت لەبەرچاو بگیرێن. هەرچۆنێك بێت دەبێت ئەوە بڵێین كە بەبێ ڕۆڵێكی بنەڕەتی و سەرەكیی دەوڵەت و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی، ناكرێت بەرەوپێشچوون بەدی بهێنرێت. ڕاستە یەكێتی ئەوروپا دەتوانێت هاوكار بێت، بەڵام ناتوانێت هەموو كارێك لە بری هەموو دەوڵەتانی ناوچەكە بكات، واتە دەبێت یەكێتی ئەوروپا هەوڵ بدات خۆی لە پەیوەندییە كۆنە ئیستیعیمارییەكە لەگەڵ وڵاتانی ئەم ناوچەیەدا لا بدات، بەڵكو دەبێت لەبری ئەوە هەوڵی دروستكردن و پەرەپێدانی هاوبەشییەك بدات، ئەمە هاوكار و یارمەتیدەر دەبێت بۆ وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و، هاوكار دەبێت بۆ پەیوەندییەكانی یەكێتی ئەوروپا لەگەڵ ئەم ناوچەیەدا و، ئەمە دەبێتە هۆی شەرعییەتدان بە هەوڵ و سیاسەتەكانی ئەم یەكێتییە لەم ناوچەیەدا، ئایا ئەمە پڕۆسەیەكی دژوار و زەحمەتە؟ بەڵێ، ئایا پڕۆسەیەكی خاو و لەسەرخۆیە؟، بەڵێ، بەڵام هەرچۆنێك بێت ڕێگەیەكی یەكسەرە نییە.
