كریستوفەر فێتەوێس پڕۆفیسۆری زانستی سیاسی لە زانكۆی تۆلەین بۆ گوڵان: بارودۆخی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێویستی بەوەیە لایەنەكان بە گیانی بەرپرسیارێتییەوە مامەڵە بكەن
كریستوفەر فێتەوێس پڕۆفیسۆری زانستی سیاسییە لە زانكۆی تۆلەین و شارەزا و تایبەتمەند و وانەبێژی چەند بوارێكی گرنگە، وەك پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و سیاسەتی دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتوووەكانی ئەمریكا، ئاسایشی نێودەوڵەتی و چەكی كۆمەڵكوژ. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا شرۆڤە كرد، كە تەوەرە سەرەكییەكانی پەیوەست بوون بە هەلومەرجی ئێستای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و سیاسەتی ئیدارەی جۆ بایدن لە ئاست هەندێ كێشە و پرسی دیاریكراوی ئەم ناوچەیە، بە تایبەتی پرسی پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەی ئێران.
* هەروەك دەزانن ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە دەست چەندین كێشە و تەنگژە و قەیرانی سەختەوە دەناڵێنێت، ئایا ئەو پەرەسەندن و پێشهاتانە چین كە زۆرترین نیگەرانیان لای ئێوە دروست كردووە؟
- لە ڕاستیدا چەندین تەوژم و پێشهاتی نیگەرانكار هەن، من تا ڕاددەیەك نیگەرانم لە بارەی گفتوگۆكانی نێوان ویلایەتە یەكگرتوووەكانی ئەمریكا و ئێرانەوە لە بارەی پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەی ئەو وڵاتەوە، چونكە من لە سەرەتادا متمانەی ئەوەم هەبوو كە ئیدارەی سەرۆك جۆ بایدن ڕێككەوتنێكی نوێ لەگەڵ ئێراندا واژۆ دەكات، بەڵام ئێمە دەبینین ناو بە ناو سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل زانیارییەك، یان لێدوانێك دەدات و، باس لە ئەگەر و ئامادەیی شەڕ دەكات لەگەڵ ئێراندا، هەرچەندە من پێم واییە ئەمانە هەر تەنیا لە قاڵبی قسە و لێدواندا دەمێننەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا بۆی هەیە ڕەوتی ڕووداوەكان بە ئاراستەیەكی هەڵە و خراپدا بڕۆن. هەرچەندە ڕەنگە ئەم نیگەرانی و دڵەڕاوكێیەی منیش لەو ڕووەوە بێت كە من وانەی تایبەت بە پرسی چەكی ئەتۆمی دەڵێمەوە.
* بەڵام هەر لە سەرەتای دەست بەكاربوونیەوە ئیدارەی سەرۆك جۆ بایدن گوزارشتی لە پێداگری و پەرۆشیی خۆی كرد بۆ دەستپێكردنەوەی گفتوگۆكان لەگەڵ ئێران و دووبارە گەڕانەوە بۆ ڕێككەوتنە ئەتۆمییەكەی ساڵی 2015 یان گەیشتن بە ڕێككەوتنێكی نوێ لەم بارەیەوە، ئایا دەكرێت هیچ هەنگاوێكی بنیاتنانی متمانە لە نێوان ئەم دوو وڵاتەدا بگیرێتەبەر لەم ڕووەوە، بە تایبەتی ئەگەر ئەوە لەبەرچاو بگرین كە بێ متمانەییەكی زۆر لە نێوان ئەم دوو وڵاتەدا لە ئارادایە؟
- من ئومێد دەكەم بتوانرێت هەنگاوی لەم چەشنە هەڵبگیرێت و هەردوولا بەم ئاراستەیەدا كار بكەن، من دەزانم پێش دەستپێكردنی گفتوگۆكان هەندێ لە لێدوان و هەڵوێستوەرگرتن هەبوو و باس لەوە دەكرا كە ئێران پتر پەرەی بە پیتاندنی یۆرانیۆم داوە، بەڵام ڕەنگە هەموو ئەمانە بچنە خانەی هەوڵەكانی هەردوولا بۆ باشتركردن و بەهێزكردنی پێگەی خۆیان لە گفتوگۆكاندا. دواتر من ناتوانم گلەیی لە ئێران بكەم ئەگەر متمانە بە ویلایەتە یەكگرتوووەكانی ئەمریكا نەكات، دوای ئەوەی ئیدارەی پێشووی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە سەرۆكایەتیی دۆناڵد ترەمپ لە ڕێككەوتنە كە كشایەوە، چونكە پێشتر كەسایەتییە سەختگیرەكانی ئێران بانگەشەی ئەوەیان دەكرد كە ناتوانرێت متمانە بە هەڵوێست و بەڵێن و پابەندبوونەكانی ئەمریكا بكرێت و، ئەم هەڵوێستەی ترەمپیش بۆچوونەكەی ئەوانی پشتڕاست كردەوە. هەر چۆنێك بێت، ئێستا سەرۆك جۆ بایدن دەیەوێت بگەڕێتەوە بۆ ڕێككەوتنەكە، بەڵام چی دەبێت، ئەگەر بێت و لە هەڵبژاردنە سەرۆكایەتییەكانی ئەمریكا لە ساڵی 2024 كەسێكی دژ بە ڕێككەوتنەكە سەركەوتن بەدەست بهێنێت؟ كەواتە ئێران مافی خۆیەتی داوای زەمانەتی زیاتر پابەندبوون و جێبەجێكردنی ڕێككەوتنە بكات. بەڵام من لێرەدا دەمەوێت ئەوە بڵێم كە لە نێو ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هەندێ فشار هەیە بۆ ئەوەی كارێكی گەمژانە دژ بە ئێران ئەنجام بدرێت، ئەگەر هات و گفتوگۆكان شكستیان هێنا و دەرئەنجامی خوازراویان لێ نەكەوتەوە. لەبەر ئەوە من ئومێدەوارم هەموو لایەك بە گیانی بەرپرسیارێتییەوە مامەڵە لەگەڵ دۆخەكەدا بكەن.
* بەڵام ئایا پێت وایە كێشەكە تەنیا لەسەر گەڕانەوەیە بۆ ڕێككەوتنەكەی پێشوو، یان ناكۆكییەكە پەیوەستە بە هێنانەئارای ڕێككەوتنێكی نوێیەوە؟
- لە ڕاستیدا ئەوە ئاشكرایە كە ئیدارەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە سەرۆكایەتیی جۆ بایدن باسی لەوە كردووە كە خوازیاری هێنانەئارای ڕێككەوتنێكی نوێیە كە تەنیا پەیوەست نەبێت بە پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەی ئێرانەوە، بەڵكو پرسەكانی دیكەی پەیوەست بە پڕۆگرامی مووشەكیی ئێران و دەستێوەردانی ئەم وڵاتە لە كاروبارە ناوخۆییەكانی وڵاتانی دیكەی ناوچەكەدا، وەك عێراق، بگرێتەوە، بەڵام دەكرێت هەموو ئەمانە لە چوارچێوە و لە خانەی هەوڵەكان بۆ باشتركردنی پێگەی گفتوگۆ هەژمار بكرێت. چونكە بە باوەڕی من گەڕانەوە بۆ ڕێككەوتنەكەی ساڵی 2015 لە بەرژەوەندیی هەموو لایەكدایە كە دەبێتە هۆی هەڵگرتنی سزاكان لە سەر ئێران و باشتربوونی ئابووریی ئەو وڵاتە و كەمكردنەوەی نەهامەتی و ئێش و ئازاری گەلی ئێرانی و گەڕانەوەی ئێرانیش بۆ ڕێككەوتنەكە لە بەرژەوەندیی ئەمریكادایە. بەڵام من دووپاتی دەكەمەوە كە ئێران مافی خۆیەتی بە گومانەوە لە نیازی ئەمریكا بڕوانێت، ئێمە پێشتر كارێكی گەمژانەمان كرد بە كشانەوە لە ڕێككەوتنەكە و دەكرێت جارێكی دیكەش ئەمە دووبارە بكەینەوە.
* بەڵام چۆن لە كاریگەری و دەستڕۆیشتوویی ئێران لە ناوچەكەدا دەڕوانیت؟ ئایا پێت وایە ئێران كێشە بۆ ئەم وڵاتانە دروست دەكات، یان دەكرێت بەشێك لە چارەسەر بێت؟
- من پێم وا نییە ڕەفتار و هەڵسوكەوتی ئێران هیچ جیاوازییەكی هەبێت لەگەڵ ڕەفتاری هەر دەوڵەتێكی دیكەی جیهان، واتە ئەم وڵاتەش بایەخ بە ڕووداو و پێشهاتەكانی دەوروبەری دەدات و، پشتیوانی لە دۆست و هاوپەیمانەكانی دەكات. ئەگەر تۆ كەسێك بیت و لە ئێران بژیت، ئەوا نیگەرانی لە بارەی ئەمریكاوە، چونكە ئەمریكا هێرشی كردووەتە سەر دراوسێی ڕۆژهەڵات و دراوسێی ڕۆژئاوات. بەڵام پێم وانییە ئێران داگیركاری بۆ هیچ یەكێك لەم وڵاتانە بكات، كەواتە ئێرانیش بە چەشنی هەر وڵاتێكی دیكە دەیەوێت كاریگەری و دەستڕۆیشتویی لەسەر دەوروبەری خۆی هەبێت. بە دڵنیاییەوە ئەمە بەو مانایە نایەت كە دەبێت ئێمە ڕەفتارەكانی ئێرانمان بەلاوە پەسەند بێت، خەڵكی عێراقیش ناچار نییە پەسەندی بكات، بەڵام لە هەمان كاتدا ئەمە بە مانای ئەوەش نییە كە دەبێت وەك هێزێكی گەورەی شەڕانگێز لە ئێران بڕوانین، بەڵكو لە زۆر ڕووەوە ئەو وڵاتە ڕكابەری ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكایە، بە دڵنیاییەوە ئێمە پشتیوانیی ئێران بۆ گرووپە میلیشیاكانی نێو عێراق ڕەتدەكەینەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دەبێت بپرسین: ئایا ئێران هێزێكی شەڕانگێزی گەورەیە، یان وڵاتێكە و چەشنی هەر وڵاتێكی ئاسایی دیكە لە هەوڵی بەدیهێنانی بەرژەوەندییەكانی خۆیدایە، كە من پێم وایە دەبێت تێڕوانینی ئێمە لەگەڵ بۆچونی دووەمدا بێت و، وەك وڵاتێك لە ئێران بڕوانین كە كۆشش دەكات بۆ بەدیهێنان و برەودان بە بەرژەوەندییەكانی خۆی، بەڵام ئێمە ناكۆكیمان هەیە لەگەڵیدا. چونكە كێشەكە لەو كاتەدا دروست دەبێت، كە ئەگەر ئێمە وەك هێزێكی شەڕانگێز لێی بڕوانین، لەبەر ئەوەی لەم كاتەدا ئێمە ناتوانین گفتوگۆی لەگەڵدا بكەین، بەڵكو دەبێت تێكیبشكێنین و لە ناوی ببەین، كەواتە تێڕوانین و ڕێگاچارەی ڕاست ئەوەیە كە ئێمە وەك وڵاتێكی ئاسایی لە ئێران بڕوانین كە ناكۆكیی گەورەمان لەگەڵیدا هەیە، بەڵام دەتوانین گفتوگۆی لەگەڵدا بكەین و بگەینە ڕێككەوتن لەگەڵیدا.
* بۆچون و تێڕوانینی ئێوە چییە لە بارەی بەكارهێنانی سزا و گوشارە دارایی و ئابوورییەكان بۆ بەدەستهێنانی ئامانجەكانی سیاسەتی دەرەوە لەلایەن ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، بە تایبەتی كە ئەم ڕێگاچارەیەی لە پرسی پەیوەست بە پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەی ئێراندا بەكار هێناوە، ئێوە چۆن لە دەرئەنجام و كاریگەرییەكانی دەڕوانن؟
- من پێم وایە كێشەكە لەوەدایە ئەمریكا زۆر بە ئاسانی پەنا بۆ بەكارهێنان و گرتنەبەری ئەم ڕێگاچارەیە دەبات، هەروەها دەبێت هەمیشە ئەو ڕاستییە لەبەرچاو بگرین كە هەر كاتێك ئێمە سزا و ئابڵوقەی ئابووریمان بەسەر وڵاتێكدا سەپاند، ئەوا بە پلەی یەك كاریگەریی ئەم سزایانە خەڵكی هەژار و كەمدەرامەت دەگرێتەوە و، ئەوان زیاتر ئێش و ئازار دەچێژن. ڕاستە هەندێ كەس باس لەوە دەكەن كە ئەمە بەدیلێكە بۆ پەنابردنەبەر شەڕ، بەڵام دەبێت ئەوەشیان لە یاد بێت، كە ئەمەش كاریگەری و ئاكامی گەورەی لێ دەكەوێتەوە. چونكە نابێت ئەوەمان لەبیر بچێت، كە ئەوە گەلی ئێرانە بە چەشنی گەلی عێراق لە سەردەمی سەددام حوسێن و لە كاتی ئابڵوقە ئابوورییەكەی سەر ئەو وڵاتەدا كە دوچاری نەهامەتی دەبنەوە، چونكە حوكمڕانەكانی وڵات پارەی پێویستیان لە بەردەستدایە و دەسەڵاتیشیان بەدەستەوەیە، ئەم سزایانەش نابنە هۆی گۆڕینی بڕیاری حوكمڕانەكانی ئەو وڵاتە، ئەوەتا لە ساڵی 1959وە سزامان بە سەر وڵاتی كووبادا سەپاندووە، كەچی هێشتا حكومەتی ئەو وڵاتە لە دەسەڵاتدایە، بەڵام خەڵكی ئەو وڵاتە دوچاری هەژاری بوونەتەوە. دواتر ئێمە دەبێت بزانین كە لە جیهانێكدا دەژین ئابوورییەكان پێكەوە گرێدراون و گۆشەگیركردن و گوشاركردنی ئابووری بۆ سەر هەر وڵاتێك، زیاتر ئازاری هەژارەكان دەدات. كەواتە پوختەی قسەكە ئەوەیە كە نابێت بە خێرایی پەنا بۆ سەپاندنی سزا و گوشاری ئابووری ببەین، هەرچەندە ڕەنگە هەندێ جار كارێكی پێویست بێت.
