عمران ئەل باداوی پڕۆفیسۆر و بەڕێوەبەری دیراساتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لە زانكۆی هۆستۆن، دامەزرێنەری پڕۆگرامی دیراساتی عەرەبییە لە هەمان زانكۆ، داڕێژەری چەندین پڕۆگرامی دیراساتی مرۆیی و زانستییە لەو زانكۆیە، وەك دیراساتی عەرەبی- ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، دیراساتی ئایینی و دیراساتی پەیوەست بە وزە و پەرەپێدان، بە جەختكردنەوە لەسەر پەیوەندییەكانی نێوان ئەمریكا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجام دا، كە پتر پەیوەست بوو بە دۆخی ئابووریی جیهانی و ئەگەر و پێشبینییەكان لەم بارەیەوە، هەروەها خوێندنەوە و هەڵسەنگاندنی كاروبارەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و چەند بابەتێكی دیكە.

 

*  هەروەك دەزانن سەرهەڵدان و بڵاوبوونەوە و تەشەنەكردنی پەتای كۆرۆنا كێشەی گەورەی خوڵقاند و، تا ڕاددەیەكیش ژیانی پەك خست لە سەرتاسەری جیهاندا و، ئابووریی زۆر وڵاتی دوچاری پووكانەوە و سستبوون كرد، بەڵام لە ئێستادا جموجووڵ و گەشەیەك بەدی دەكرێت لە بارودۆخی ئابووریی جیهانیدا و، نرخی نەوتیش بە ڕاددەیەكی بەرچاو بەرز بووەتەوە، ئێوە چۆن لەم پەرەسەندنە دەڕوانن؟

- سەرەتا من وەك كەسێك كە لە پێگەیەكی كارگێڕیدام و، هەر كەسێكی دیكە كە لە پێگە و مەكانەتی سەركردایەتیدا بێت، دەبێت مامەڵە لەگەڵ حەتمییەتی ناسەقامگیریدا بكات، كە ئێستا دەبینین نرخی نەوت بە ڕاددەیەكی باش بەرز بووەتەوە، بەڵام هاوشان لەگەڵیدا نرخی كاڵاكان و هەندێ لە خزمەتگوزارییەكانیش لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و لە سەرتاسەری جیهاندا گران بووە، هەر لەم ڕۆژانەدا ڕاپۆرتێك لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بڵاوكرایەوە، كە هەڵاوسان بە خێراترین شێوە لە ماوەی سی ساڵی ڕابرددو بەرەو هەڵكشان چووە، واتا ڕێژەی 6% ئەمە لە ئەمریكا، ئینجا ئێوە وێنای دۆخەكە بكەن، لە وڵاتێكی وەك عێراق، یان سووریا یان میسر، ئەوەی من دەمەوێت بیڵێم ئەوەیە كە لە مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم بەرەوپێشچوون و پەرەسەندنە ئابوورییانەدا، ئەوە ڕەچاو بكەین كە ئەمە بەرەوپێشچوونێكی ناسەقامگیرە و، ئەم ناسەقامگیرییەش ڕەنگدانەوەی لە سەرجەم لایەنەكانی دیكەی ئابووری لە جیهاندا دەبێت، بۆ نموونە لە ئێستادا دەبینیت هەندێ وڵاتی هەناردەكاری نەوت وەك عێراق و عەرەبستانی سعودیە، جۆرێك لە باشتربوونی دۆخی ئابوورییان بە خۆوە بینیوە، بەڵام هەر كاتێك نرخی نەوت دابەزی، ئەوا دۆخی ئابووریی ئەم وڵاتانەش بەرەو داڕووخان دەچێت، كەواتە زۆر زەحمەتە لەم بارەیەوە پێشبینی بكەین، چونكە تاكە شتێك لێی دڵنیاین، ئەوەیە كە دووبارە دۆخەكە دوچاری شڵەژان دەبێتەوە، دواتر بەرزبوونەوەی نرخی كاڵا و خزمەتگوزراییەكان لەسەر ئاستی جیهان بۆ هیچ لایەك هەواڵێكی باش نییە، ڕەنگە تەنیا بۆ هەندێ لە ناوەندە ئابوورییەكان و هەندێ لە كۆمپانیاكان هەواڵێكی باش بێت، بەڵام بە تێكڕا هەواڵێكی خۆش نییە بۆ هاووڵاتییانی ئاسایی. هەر لە پەیوەندی بە وڵاتانی هەناردەكاری نەوتەوە، ئەوا كێشەی ئەم وڵاتانە هەر تەنیا ئەوە نییە كە بە ڕاددەیەكی گەورە پشتیان بە داهاتی نەوت بەستووە، بەڵكو بەدەستهێنانی ئەم داهاتەش بەندە بە تێكڕای ئابووریی جیهانییەوە، بە پرسی چۆنیەتیی هەناردەكردنیەوە، كەواتە ئەوەی دەكرێت بەدی بكرێت، ئەوەیە دەبێت پێشبینی ڕۆژگارێكی ناسەقامگیر بكەین، كە لە مەودای كورتدا دەوڵەمەندەكان دەوڵەمەندتر و هەژارەكانیش هەژارتر دەبن.

* ئێوە ئاماژەتان بە وڵاتانی هەناردەكاری نەوت كرد، كێشەی ئەم وڵاتانەش ئەوەیە كە بە ڕاددەیەكی گەورە پشت بە داهاتی یەك سەرچاوە دەبەستن و، لە كاتی دابەزینی نرخی نەوتیشدا دوچاری كێشە و قەیرانی قووڵی ئابووری دەبنەوە و دواتر ئەم دۆخە خراپە ئابوورییەش، كاریگەریی خراپی سیاسی و كۆمەڵایەتیی لێ دەكەوێتەوە، پێتان وایە پێویستە ئەم وڵاتانە چی بكەن، بە تایبەتی وڵاتێكی وەك عێراق، بۆ ئەوەی خۆیان لەم دۆخە ناهەموارە لابدەن؟

- لە ڕاستیدا ئەمە پرسێكە و پەیوەست نییە بە پەتای كۆڤید-19وە، چەندین توێژینەوەش لەم بارەیەوە كراون، ئەمەش پرسیارێكی گشتییە و پەیوەندیدارە بەوەی چۆن ئابوورییەك لە سەدەی بیست و یەكدا وردە وردە و هەنگاو بە هەنگاو خۆی لە پشتبەستن بە نەوت دوور دەخاتەوە، ئەمە پرس و مەسەلە سەرەكی و ڕاستەقینەكەیە، چونكە تەنانەت پێش سەرهەڵدانی پەتای كۆڤید19 ئێمە بینیمان وڵاتانی وەك عەرەبستانی سعودیە و ڕووسیا لە ڕووی ئابوورییەوە لە پەیوەندی بە نرخی نەوتەوە ململانێیان لەگەڵ یەكتردا دەكرد، خۆ ئەگەر بێینە سەر باسی عێراق، ئەوا بە داخەوە ئەم وڵاتە بەراورد بە وڵاتی سعودیە لە بارێكی نالەبارتردایە كە لە ساڵی 2015ـەوە پلانی 30 ساڵەی هەیە، بۆ ئەوەی ئاڵوگۆڕ و وەرچەرخان بەسەر ئابووریی وڵاتەكەیدا بهێنێت و پتر پشت بە پەرەپێدانی كەرتی گەشتیاری و وەبەرهێنان و كەرتەكانی دیكە و، هەروەها پەرەپێدانی مرۆیی ببەستێت، بەڵام لەبەر ئەوەی عێراق دۆخێكی ئەمنیی نائارام و ناسەقامگیری هەیە و، وڵاتێكە ڕووبەڕووی شەڕ و كاولكاری بووەتەوە و، كێشە و ناكۆكیی تایفەگەری و ئیتنی هەیە، ئەوا پلانێكی هاوشێوە نییە بۆ باشتركردن و دروستكردنی وەرچەرخان لە ئایندەی عێراقدا، بەڵام من دەمەوێت بڵێم كە ئەگەر وڵاتێكی دەوڵەمەند و بەهرەمەند لە سەرچاوە مرۆیی و سرووشتییەكاندا بتوانێت ئەم كارە بكات، ئەوا بە دڵنیاییەوە دەبێت ئەو وڵاتە عێراق بێت، ئەمەش پێویستی بە بوونی سەركردایەتییەك و بە سەقامگیری و بە ئارامی دەبێت، كە هێشتا بەدیهێنانی ئەم پێداویستی و هەلومەرجانە لە عێراقدا كارێكی زەحمەت و دژوارە، چونكە عێراق پێش ئەوەی بتوانێت هەنگاو هەڵبگرێت بۆ داڕشتنی پلانێك بۆ ئایندەی خۆی، پێویستی بە بەدیهێنانی هەندێ بناغە و بنچینە هەیە، من لێرەدا دەتوانم ئاماژە بە چەند ئایدیایەك بكەم لە بارەی دووركەوتنەوە لە پشتبەستنی تەواو بە نەوت، ئەوەتا هەندێ لە وڵاتانی ناوچەكە پتر وەبەرەهێنان لە وزەی خۆردا دەكەن، وڵاتێكی وەك میسر لە ڕێی دروستكردنی بەنداوەی گەورەوە هەوڵی بەرهەمهێنان كارەبا دەدات، ئەم كارانەش پێویستیان بە كات و كۆشش و ڕێكخستنێكی گەورە هەیە، بەڵام بە داخەوە لە ئێستادا هیچ ئاماژەیەك لە عێراقدا بەم ئاراستەیە بەدی ناكرێت.

* ئێوە وەك بەڕێوەبەری پرۆگرامی دیراساتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و شرۆڤەكار، خوێندنەوەتان بۆ بارودۆخی سیاسی و كۆمەڵایەتیی وڵاتانی ئەم ناوچەیە چییە و ئایا ئەو پەرەسەندن و پێشهاتانە چین كە ئێوەیان زیاتر نیگەران كردووە؟

- بەڕاستی ئەوەی مایەی نیگەرانییە بۆ من، ئەوەیە كە هیچ شتێك گۆڕانكاری و وەرچەرخانی بەسەردا نەهاتووە، واتە مەسەلەكە ئەوە نییە كە شتێكی خراپ ڕوویداوە، لەبەر ئەوەی ڕاستە هەندێ پەرەسەندنی خراپ و مەترسیدار ڕوویان داوە لە ماوەی ڕابردوودا، وەك هەوڵی تیرۆركردنی مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق و، لە ماوەی ڕابردوودا ئیسرائیل هێرشی كردە سەر غەززە و لە ماوەی شەو و ڕۆژێكدا 19 بۆ 20 كەس كوژران، بەڵام من دووبارەی دەكەمەوە، كێشەكە تەنیا ڕووداوێك، یان پەرەسەندنێك نییە، بەڵكو ئەگەر ئێمە لە تێكڕای بارودۆخەكە و لە وێنە گشتییەكە بڕوانین، ئەوا هیچ شتێك نەگۆڕاوە، واتە ڕاستە هێشتا چەندین كێشە و ناكۆكی لەم ناوچەیەدا هەن، وەك كێشەی كورد، و ناكۆكیی نێوان فەلەستین و ئیسرائیل و دۆخ و شەڕی یەمەن، كە ڕەنگە خراپترین دۆخی شەڕی تێپەڕ كردبێت، بەڵام هێشتا بە خراپترین قەیران و تەنگژەی مرۆییدا تێدەپەڕێت، هەروەها سووریا و لیبیاش، كە هەندێ بەرەوپێشچوون لە سووریادا بەدی هاتووە و ڕەنگە بتوانین بڵێین بەرەوپێشچوونی زۆر باشن، بەڵام كێشەكە ئەوەیە بۆی هەیە زۆر بە خێرایی ئەو پەرەسەندن و بەرەوپێشچوونانە پێچەوانە ببنەوە و دۆخەكە تێك بچێتەوە، لوبنانیش وەك دەوڵەت بارودۆخەكەی زۆر خراپتر بووە، هەروەها نابێت دۆخی ئەفغانستانیش لە یاد بكەین، كە كێ دەزانێت ڕەنگە ئەو وڵاتە بگەڕێتەوە بۆ دۆخی 20 بۆ 30 ساڵ پێش ئێستا، بەڵام خاڵی هاوبەشی نێوان هەموو ئەو كێشانە ئەوەیە كە هیچیان كێشەی نوێ نین، بەڵكو پێشتر و بۆ ڕۆژگارێكی دوورودرێژ لە ئارادا بوون و هەر بووە، هەر ئەمەش وای كردووە كە هەندێ لە زانایانی بواری زانسی سیاسی و كۆمەڵناسی، ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە ناوچەیەكی شكستخواردوو وەسف بكەن، كە خۆم هاوڕا نیم لەگەڵ ئەم شرۆڤە و خوێندنەوەیەدا، لەگەڵ ئەوەشدا دەبێت ئاماژە بەو ڕاستییەش بكەین كە تا ئێستا ئێمە سەركردایەتییەكی ڕاستەقینەمان لەم ناوچەیەدا بەدی نەكردووە، لێرەدا مەبەستم لە بوونی سەركردەی باش، یان خراپ نییە، بەڵكو مەبەستم لە بوونی سەركردەی كارایە، واتە كاتێك تۆ لە وڵاتێكی وەك میسر، یان لیبیا دەڕوانیت، ئەوا ڕاستە سەركردە هەن لەو وڵاتانەدا، بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە، ئایا چ كاریگەرییەكیان لەسەر ئابووریی وڵات و لەسەر باشتركردنی باری ژیان و گوزەرانی خەڵكەكە هەیە و، ئایا چ كاریگەرییەكیان لەسەر سەقامگیریی ناوچەكە هەیە؟ لە ڕاستیدا ئەمانە مایەی نیگەرانیی منن.