ئاكامی هەڵبژاردنەكانی 2018 نەخشەی بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی «قووڵ» لە عێراقدا كێشا و، ئەم دەوڵەتە قووڵەش نەك هەر شكۆی عێراقی وەك «دەوڵەت» خستە ژێر پرسیارەوە، بەڵكو عێراقی خستە دووڕێیانی «دەوڵەت و نادەوڵەت»ـەوە.

پێشنیاری هەڵبژاردنی پێشوەختە (10ی ئۆكتۆبەری 2021) بۆ یەكلاكردنەوە و ڕاستەڕێكردنی ئەو دووڕێیانە بوو كە دەوڵەتی قووڵ دروستی كردبوو، بەو ئامانجەش بوو كە بەرەو دەوڵەتبوون «دەوڵەتی مەدەنی، یان گەڕانەوە بۆ دەوڵەتە قووڵەكە» ئاراستە بكرێت، بەڵام ئەوەی سەرسامیی دروست كرد، ئەوە بوو، ئەوانەی خۆیان بە دەوڵەتە قووڵەكە دەزانی، لە هەڵبژاردنەكەدا زۆر خراپ دۆڕاندیان، ئەوانەشی كە خۆیان بە خاوەنی دووبارە بونیادنانەوەی عێراق دەزانی وەك دەوڵەتیكی مەدەنی، بە ئاستێك سەركەوتوو نەبوون كە ئومێدی لەسەر هەڵبچێنرێت و، پەرتەوازەییەكی لە ناو ماڵی شیعە دروست كردووە كە ئێستا لە كاندیدی سەدری تۆخ و كاندیدی مالیكی تۆخەوە بۆ كاندیدێكی تەوافوقیی تۆخ بانگەشە دەكەن، دروستبوونی تەوافوق لەناو پەرتەوازەیی و فەوزای سیاسیی نێوماڵی شیعە ئەگەر بە تەواوەتیش مەحاڵ نەبێت، ئەوا كارێكی ئاسان ناببێت.

 حەشدی شەعبی هێزی لایە. بەڵام دەنگەكانی دۆڕاندووە

بەپێی ئەو قسانەی نووری مالیكی لە دیمانەكەی لەگەڵ تەلەفزیۆنی «ئافاق» ئاماژەی پێ كردن، لایەنەكانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە بەرەو ئەوە دەچن، ئاكامی هەڵبژاردنەكانی ئەمجارە هەرچۆنێك بێت، قبووڵی بكەن و، ئەو ناڕەزاییانەی ئێستایان كپ بكەنەوە و، لە هەوڵی دروستكردنی كوتلەی گەورە بن، بۆ ئەوەی خۆیان حكومەت پێكبهێنن و، ئەوجا لەگەڵ ئەوەی مالیكی ئەوەی پشتڕاست نەكردەوە كە خۆی دەبێتە كاندیدی لایەنەكانی هەماهەنگیی شیعە، بەڵام هەموو ئاراستەی لێدوانەكان بەو جۆرەیە كە نووری مالیكی دەبێتە كاندیدی ئەو لایەنانە و هەر خۆیشی سەركردایەتیی ئەو هەماهەنگی و هاوپەیمانییە دەكات.

لەلایەكی دیكەوە موقتەدا سەدر كە خۆی بە براوەی هەڵبژاردن دەزانێت و خاوەنی نزیكەی70 كورسیی پەرلەمانە، لە تویت و هەنگاوەكانی كە بەردەوام جەختكردنەوەیە لەسەر ئەوەی كە دەبێت سەرۆك وەزیرانی داهاتوو سەدرییەكی «تۆخ» بێت، هێندەی دیكە درز و كەلێنی لە نێوان هەر دوو بەرەی (سەدر و لایەنەكانی هەماهەنگیی شیعە) دروست كردووە و، مەزندەكان بەو جۆرەن كە كردنەوەی دەروازەیەك بۆ نزیككردنەوەی سەدر و مالیكی كارێكی ئاسان نەبێت، ئەمەش بەو مانایە دێت نە سەدر ڕازی دەبێت نووری مالیكی كاندیدی هاوبەشی هەموو لایەنەكانی شیعە بێت، نە لایەنەكانی دیكەی شیعەش ڕازی دەبن، كاندیدی هاوبەشی هەموو لایەكیان سەدرییەكی «تۆخ» بێت، بۆیە ئەم بارودۆخە ئاڵۆزە وای كردووە كە هەندێك لە سەركردەی لایەنەكانی هەماهەنگیی شیعە لە بن دێڕی لێدوانەكانیاندا، جار جارە ئەو ئەگەرەش بە دوور نەزانن، ئەگەر هەموو دەرگاكان بۆ ڕێككەوتن دابخرین و، موقتەدا سەدر ئامادە نەبێت ببێتە بەشێك لە «لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە» ئەوا مەترسیی پەنابردنە بەر هێز و دروستبوونی شەڕی ناوخۆ لە ناوماڵی شیعەدا ئەگەریكی زۆر دوور نابێت.

دیارە لە دوای ساڵی 2003وە موقتەدا سەدر كاراكتەرێكی دیاری ناو پرۆسەی سیاسیی عێراق بووە و، خۆی لە بەرەی دژ بە ئەمریكا ساغ كردبووەوە، بەڵام لە ڕووی پراكتیكی بێجگە لە ورووژاندنی شەقام و ئەنجامدانی خۆپیشاندانی پۆپۆلیستییانە، نە بەرنامەیەكی پتەوی بۆ دەوڵەتداری هەبووە، نە نوێنەرەكانی سەدریش لە حكومەت و وەزارەتەكاندا ئەدایەكی جیاوازیان لەوانی دیكە پیشان داوە، بۆیە ئەم هەڵسەنگاندنە بەرەو ئەوەمان دەبات، هەتا ئەگەر سەدریش بەرنامەی ئەم جارەی سەركەوتوو بێت و خۆی كاندیدێك بۆ سەرۆك وەزیران دیاری بكات، ئەوا حكومەتەكەی ئەویش لەوانەی پێشتر باشتر نابێت و، لەمەش خراپتر ئەگەر لە باشترین گریمانەدا، لایەنەكانی دیكەی شیعە بەوە ڕازی بن، ڕۆڵی ئۆپۆزسیۆنی حكومەتەكەی سەدر بگێڕن، ئەوا حكومەتەكەی سەدر نە سەقامگیری بە خۆیەوە دەبینێت، نە دەشتوانێت هیچ لە بارودۆخی حوكمڕانی و پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری بۆ هاووڵاتیان بگۆڕێت.

لە بەرامبەر ئەم سیناریۆیەی سەدر، لایەنەكانی حەشدی شەعبی كە جیا لەوەی برینداری سندوقەكانی دەنگدانن و لە هەمانكاتدا ئەگەر دژایەتیی هەنگاوەكانی سەدر «بە هەموو شێوەیەك» نەكەن، ئەمە بۆ ئەوان مانای ئەوەیە بە ئاشكرا ددان بە كۆتاییهاتنی ئەو دەوڵەتە «قووڵە»دا دەنێن كە ماوەی چوار ساڵە خۆیان سەركردایەتی دەكەن و، ئاراستەی پرۆسەی سیاسی هەڵدەسووڕێنن، لەمەش زیاتر لە زۆر حاڵەتدا بینیومانە تەحەددای دەسەڵاتەكانی سەرۆك وەزیرانی ئێستای عێراقیشیان كردووە و ئیعتوباریان بۆ بڕیارەكانی دانەناوە، هەر بۆیە لە ئێستادا لایەنەكانی حەشدی شەعبی، بەرگری لە مانەوەی دەوڵەتە «قووڵ»ـەكەی خۆیان دەكەن و، ڕێگە نادەن ئەو واقیعە گۆڕانكاری بەسەردا بێت، ئەو چاودێر و شرۆڤەوانەشی كە بە ڕەشبینی سەیری ئایندەی كێشمەكێشی نێوان لایەنەكانی شیعە دەكەن، پێیان وایە لە بەر ئەوەی حەشدی شەعبی خاوەنی هێزی سەربازییە و هێزەكەشی لە سوپای عێراق بەهێزترە، سەرەنجام هەر ئەو لە ناو پرۆسە سیاسییەكەی ناوماڵی شیعە بڕیار دەدات، ئەوجا بڕیارەكە بۆ پێكهێنانی حكومەتی داهاتووی عێراق بێت، یان بەكارهێنانی هێز بیت بۆ كۆتاییهاتن بە دەوڵەتی عێراق.

 كورد و عەرەبی سوننە . لە چاوەڕوانیی ڕێككەوتنی لایەنەكانی شیعەدا

بە پێچەوانەی پەرتەوازەیی نێوماڵی شیعە، نێوماڵی كورد و عەرەبی سوننە بەرەو ڕێككەوتن و سەقامگیرییەكی باشی سیاسی هەنگاو هەڵدەگرێت، لەسەر ئاستی لایەنە كوردستانییەكان، هەر لە دوای ڕاگەیاندنی ئاكامی بەرایی هەڵبژاردنەكان، لایەنی براوەی كوردستان كە پارتی دیموكراتی كوردستانە سەردانی تەواوی هێزە سیاسییەكانی كوردستانی كردووە، بەوانەی كە كورسیی پەرلەمانیان بەدەست هێناوە، بەوانەشی كە هیچ كورسییەكیان بەدەست نەهێناوە، ئەم هەنگاوەی پارتی دیموكراتی كوردستان، زەمینەسازییەك بووە بۆ ئەوەی لایەنە سیاسییەكان لە ژێر چەتری سەرۆكایەتیی هەرێم كۆببنەوە، ئەوەشی لە دوای ئاكامی هەڵبژاردنەكانەوە دەخوێندرێتەوە، ئەوەیە كە هەڵویستی پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان زۆر لێك نزیكە و هەردوو لا ئاماژە بەوە دەكەن هیچ كێشەیەك لە نێوانیان نییە و، ئەگەر لەكاتی هەڵمەتەكانی هەڵبژاردنیش جۆرێك لە قسەكردن لە سەر یەكتری كرابێت، ئەوە تەنیا هەڵمەتی هەڵبژاردنەكان بووە و، دوای تەواوبوونی هەڵبژاردنەكەش ئەو قسانە كۆتاییان پێ هاتووە.

لەسەر ئاستی نێوماڵی عەرەبی سوننەش، نزیكبوونەوەیەكی زۆر باش لە نێوان هاوپەیمانیی تەقەدوم بە سەرۆكایەتیی محەمەد حەلبوسی و هاوپەیمانیی عەزم بە سەرۆكایەتیی خەمیس خەنجەر هاتووتە ئاراوە و، بەرەو پێشەوەچوونەكان بەرەو ئەوە دەچن كە «تەقەدوم و عەزم» بگەنە ڕێككەوتن و وەك یەك كوتلە نوێنەرایەتیی عەرەبی سوننە لەناو پەرلەمانی داهاتووی عێراقدا بكەن.

ئەم یەكگرتووییەی نێوماڵی كورد و عەرەبی سوننە، دوو كوتلەی گەورەی پەرلەمانی دروست كردووە و، هەر یەكەیان بە جیا نوێنەرایەتیی زیاتر لە پەنجا كورسیی پەرلەمانی عێراق دەكەن، خۆ ئەگەر بۆ هاوپەیمانییەكی تاكتیكیش لە سەر پرسی داهاتووی عێراق هەردوولا (كورد و عەرەبی سوننە) هاوهەڵوێست بن، ئەوا ژمارەی كورسییەكانیان پێكەوە لە سەرووی سەد كورسی دەبێت، ئەم ژمارەیەش نەك دەبێتە سەنگی مەحەك بۆ دروستكردنی كوتلەی گەورەی لایەنە شیعەكان، لە هەمانكاتدا دەشبێتە هۆكاری یەكلاكردنەوەی كێشەكە بۆ لایەك لە سەر حیسابی لایەنێكی دیكە و، ئەمەش ڕاستییەكە بۆ هەر دوو پێكهاتەی «كورد و عەرەبی سوننە» ئاشكرایە، بۆیە ڕایانگەیاندووە، هیچ لایەكیان نابن بە بەشێك لە كێشەكانی ناوماڵی شیعە و چاوەڕێی ئەوە دەكەن، لایەنەكانی شیعە لەنێو خۆیان ڕێكبكەون، ئەوجا دانوستاندن بۆ پیكهێنانی حكومەت دەست پێ دەكەن.

بەڵام پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە: ئایا ئەو زەمینەیە بوونی هەیە كە لایەنە شیعەكان پێكەوە بگەنە ڕیككەوتن و ئەم كێشەیەی خۆیان بە لایەكدا بخەن؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا شارەزایانی پرۆسەی سیاسیی عێراق و پێكهاتەی لایەنە سیاسییەكانی شیعە، چەند خاڵێك دەخەنە ڕوو:

1. كۆی لایەنە سیاسییەكانی شیعە (سەدر و چوارچێوەی هاوپەیمانی شیعە) هیچیان بەو ئاستە لە كۆماری ئیسلامیی ئێران دوور نین كە كۆماری ئیسلامی لایەنگریی لایەكیان بكات و گوشار بۆ لایەكەی دیكە دروست بكات، بۆیە لە ئێستادا كۆماری ئیسلامی زیاتر ڕۆڵی تەماشەكەر و چاودێری دەگێڕێت و بۆ ماوەیەكی زەمەنی پرسەكە بە هەڵواسراوی ڕادەگرێت.

2. بێلایەنبوونی هەردوو پێكهاتەی «كورد و عەرەبی سوننە» لە كێشمەكێشەكانی نێوماڵی شیعە، خۆی دەبێتە گوشاریكی ئەرێنی بۆ ئەوەی لایەنەكانی شیعە ناچار بن دەروازەیەك بۆ ڕێككەوتن لە نێو خۆیاندا بدۆزنەوە.

3. لە حاڵەتی سڕبوونی تەواوی هەوڵەكان بۆ نزیكربوونەوەی لایەنە شیعەكان، كۆماری ئیسلامی هەوڵەكانی خۆی بۆ شكاندنی ئەو سڕبوونە دەخاتە گەڕ و پارسەنگی هێز دەداتە ئەو لایەنەی كە كۆماری ئیسلامی پشتگیری لێ دەكات، بۆ ئەمەش وەك دوای هەڵبژاردنەكانی 2010 بینیمان، گوشارەكانی كۆماری ئیسلامی، موقتەدا سەدری ڕازی كرد بۆ ئەوەی نووری مالیكی خولی دووەمی سەرۆكایەتیی وەزیرانی بەردەوام بێت و كابینەی دووەم پێكبهێنێت.

بۆ كورد و عەرەبی سوننە ئەوە گرنگ نییە، كاندیدی موقتە سەدر، یان كاندیدی چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە كامیان حكومەتی داهاتوو پێكدەهێنن، بەڵكو ئەوەی گرنگە بەرنامەی ئەو حكومەتەیە بۆ ئاوەدانكردنەوەی شارەكانی عەرەبی سوننە و شێوازی پەیوەندییەكانی هەرێم و جێبەجێكردنی دەستوور چی لە خۆی دەگرێت و چۆن هەنگاو بۆ كێشە موزمینەكان هەڵدەگیرێن.

  زەحمەتە عێراق ببێتە ئەو دەوڵەتەی

كە ئومێدی بۆ دەخوازین

زەمینەی لەبار بۆ دووبارە بونیادنانەوەی دەوڵەت، بریتییە لە بوونی سەقامگیریی سیاسی و ئیرادەی دەوڵەتمەدار بۆ چارەسەكردنی كێشەكان، ئەم دوو مەرجە گرنگە لە ناو هیچ كام لە لایەنە سیاسییەكانی شیعە نابیندرێت كە ئەوان لە دوای 2003وە تا ئێستا خۆیان خاوەنی دەسەڵاتن و كابنیە لە دوای كابینە حكومەت پێكدەهێنن، بە پێچەوانەوە كابینە لە دوای كابینە كێشەكانی عێراق زیاتر كەڵەكە دەبن و، بۆ خۆدزینەوە لە چارەسەركردنیش، كیشەیەكی تازە دروست دەكەن، بۆ ئەوەی كێشەكانی دیكەی پێ بشارنەوە.

بەردەوامیی ئەم حاڵەتی «نادەوڵەتی و حوكمڕانیی خراپ»ـە كە ماوەی 18 ساڵە لە عێراقدا درێژەی كێشاوە، دەوڵەتی كردووەتە دەوڵەتێكی شكستخواردوو، بە پێی ئەزموونی زانستی سیاسەتیش، چارەی دەوڵەتی شكستخواردوو، یان لەبەریەكهەڵوەشانی ئەو دەوڵەتەیە بە تەواوەتی و بە جۆرێكی دیكە سەرلەنوێ هەیكەلێكی تازەی بۆ دروست بكرێتەوە، یانیش ئەوەیە هەر پارچەیەك لە وڵاتەكە پێكهاتەیەك یان گروپێكی سیاسیی خۆی حوكمڕانی بكات، لەمەشدا ئەزموونی سۆماڵ باشترین نموونەیە.

سەبارەت بەو خاڵە بەهێزانەی كە لە عێراقدا وەك دەوڵەت بوونی هەیە و لە كۆنگرە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەكاندا ڕیز دەكرێن و ئاماژەیان پێ دەكرێت و، جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە ئەگەر ئیرادەیەكی یەكگرتوو هەبێت، عێراق ئامادەباشی بۆ دەوڵەتێكی بەهێز و خۆشگوزەرانی تێدایە، بەڵام كێشەی دەوڵەت بە پلەی یەكەم ئەوە نییە كە خاڵی بەهێزی هەبێت، یان خاوەنی سەرچاوەی سرووشتیی زۆر بێت، بەڵكو كێشەی سەرەكیی نەبوونی دەوڵەت و شكستی دەوڵەت ئەوەیە زمانێكی هاوبەش لەنێوان پێكهاتە سیاسییەكان نەبێت و نەتوانن پێكەوە شان بدەنە بەر دەوڵەتدارییەكی دروست، بەپێچەوانەوە وەك فرانسیس فۆكۆیاما لە كتێبی «لەبەریەكهەڵوەشانی سیاسی» ئاماژەی پێ دەكات و بەراوردی نێوان هەر دوو دەوڵەتی «دانیمارك و سۆماڵ» دەكات و دەپرسێت: سۆماڵ خاڵی بەهێزی جوگرافی و دەریایی بەهێزی هەیە، یان دانیمارك؟ بۆچی دانیمارك لە ڕیزی دەیەمین دەوڵەتی سەركەوتوو و خۆشگوزەرانی جیهانە، بەڵام سۆماڵ لە ڕیزبەندی یەكەمی دەوڵەتە شكستخواردووەكانی جیهانە؟ بۆچی ئەقڵی دەوڵەتمەداری لە دانیمارك لە نەبوو خاڵی بەهێزیان بۆ دەوڵەتەكەیان دروست كردووە؟ بەڵام ئەقڵی دەمارگیریی سیاسی لە سۆماڵ خاڵە بەهێزەكانی سۆماڵی كردووە بە سفر؟ ئەم بەراوردەی فۆكۆیاما لەنێوان سۆماڵ و دانیمارك، ئەقڵییەتی دەمارگیریی سیاسیی لایەنە شیعیەكانی عێراقمان بۆ بەرجەستە دەكات، كە چارەنووسی عێراقیان خستووەتە نێوان دەوڵەتی «قووڵ»ی میلیشیاكانی حەشدی شەعبی و نەبوونی دەوڵەت لە ناو هەیكەلی دەوڵەتی عێراقدا، لە ئێستاشدا كە كێشەی سەرەكی لەسەر نەبوونی دەوڵەت و دەوڵەتی قووڵە و، كاراكتەرەكانی دەوڵەتە قووڵەكەش هەڵبژاردنیان دۆڕاندووە و ملكەچی ئاكامەكانی هەڵبژاردنیش نابن و، بە دوای ڕێگەچارەی دیكە دەگەڕێن، بۆ ئەوەی ئەو دەوڵەتە قووڵە هەر بەردەوام بێت و بمێنێتەوە، ئەوا ئاراستەكان بەرەو ئەوە دەچن، دەوڵەتە قووڵەكە لەبار بچێت و حاڵەتی «نادەوڵەتی» بەردەوام بێت و پێكەوە دەوڵەت و دەوڵەتی قووڵ كۆتایی بێت.