عمر ھمزە ساڵح / ماستەر لە جوگرافیای سیاسی

جینۆساید زاراوەیەكی گریكییە و لە دوو بڕگە پێكهاتووە، جینۆ بە مانای بنەچە، ساید بە مانای لەناوبردن و قڕكردن دێت، هەردوو بڕگەكە پێكەوە بەمانای قڕكردنی بنەچە دێت. جینۆسایدش بە شێوازی جۆراوجۆر دێتە دی، لە هەموو شێوازەكانیشدا یەك ئامانجی هاوبەش هەیە، كە ئەویش قڕكردن و لە ناوبردنی بەكۆمەڵە.
ڕژێمی بەعس لە ئەنجامدانی ئەم تاوانە دەرهەق بە گەلی كورد درێغی نەكردووەو بە هەموو ڕەنگ و شێوازەكانیەوە بەسەر گەلی كورددا پیادەی كردووە، چ بەهۆی كوشتنی ڕاستەوخۆ، یان ناڕاستەوخۆ لە ڕێگەی ڕاگواستن و وێرانكردنی گوندەكان و كیمیابارانكردن و گرتن و شوێنبزركردن و ئەنفالكردنی هەزاران خەڵكی سڤیل، بێ گوێدانە بەها مرۆییەكان كە ئەمانە دیارترین نموونەی جینۆسایدی سەردەمن.
جینۆسایدكردنی بارزانییەكان، مێژوویەكی دوورو درێژی هەیە، هەر لە سەردەمی عوسمانییەكانەوە و دواتر ئینگلیزەكان و دواتریش حكومەتە یەك لەدواییەكەكانی عێراق، بەڵام ئەوەی ئێمە دەمانەوێت بیخەینە ڕوو لە نێوان ساڵانی (1975 تا 1991)دایە، كە لەلایەن ڕژێمی بەعسی ڕووخاوەوە بەرامبەر ناوچەیەكی دیاریكراو ئەنجامی دا، چونكە دوژمنان لە پیلانەكانیاندا تایبەتمەندییان بە مەرام و زیاتر نیشانەیان لەو شوێن و دەڤەرو پێكهاتە نەتەوەییە خەباتگێڕانە دەگرت كە مەترسیدار بوون، بێگومان لە بازنەی ئەو سیاسەتەیاندا مێژوو گەواهیدەری ئەو ڕاستییەیە كە دەڤەری بارزان و بارزانییەكان ئامانجی لەمێژینەی ڕژێمەكان و پیلانەكانیان بوون و هەوڵی زۆریان دەدا، تاوەكو تاكی كورد چ وەكو بارزانی و چ وەكو سەرچاوەی بیرو گیانی خەباتگێڕیی لە دیرۆكی هاوچەرخی كوردستاندا، زۆرترین زیانیان پێ بگەیەنن. بەتایبەتی دوای ڕێككەوتننامە شوومەكەی جەزائیر لە ( 6-3-1975) دا. پیلانی جەزائیر ئەگەر چی ترسناكترین پیلان بوو دژی كوردستان و شۆڕشە رزگاریخوازەكەی، مێژوو بۆ جارێكی دی دووبارە بۆوە، بەتایبەتی هەر كاتێك شۆڕشەكانی كورد لە سەركەوتن نزیك دەبوونەوە بە پیلانێكی دەرەكی هەوڵی لەناو بردنیان دەدرا و تووشی نەكسەیان دەكردن.
سەدام حسێن لە سەفەرێكیدا بۆ تاران لە ڕۆژانی 29-4 تاكو 1-5-1975 لێبووردنێكی گشتی دەركرد و رایگەیاند، تەنیا چوار كەس هەقی گەڕانەوەیان بۆ عێراق نییە(ژەنەڕاڵ بارزانی ـ ئیدریس ـ مەسعود ـ مەحمەد خالید) ئەوانی دیكە هەر كێیەك هەن و هەر خەتاو تاوانێكیان كردووە، هیچ شتێكیان لەگەڵ ناكرێ. لە نامەیەكی سەدام حسێن بە واژووی خۆی، لە یەكێك لە بڕگەكانیدا هاتووە: "كەس لێپرسینەوەی لەگەڵ ناكرێت و هەمووتان دەگەڕێنەوە بۆ سەر جێگاو شوێنی خۆتان.."، بەڵام پێچەوانەی بەڵێنەكەیان هەڵسوكەوتیان كرد، حكومەتی مەركەزی لەو ماوەیەدا (واتە لە پاش پیلانی جەزائیر) سوودی لەم هەلە (قۆناغە) بۆ چارەسەركردنی مەسەلەی دانیشتووانی ئەو ناوچانە وەرگرت بە مەبەستی تۆڵەكردنەوە لە خەڵكەكە كە لە سەردەمی شۆڕشدا پشت و پەنای شۆڕشگێڕان بوون، بەم شێوەیە : ـ
لە یەكەم هەنگاو: سەرانی بەعس هەڵسان بە ڕاگواستنی بارزانییەكان لەسەر زێدی باب و باپیرانیان بۆ ناوچەیەكی وشك لە سنووری پارێزگای دیوانیە، ئەمانە ئەوانە بوون كە زۆربەیان خێزانی ئەو كەسانە بوون كە بە چالاكی داكۆكییان لە شۆڕشی كورد دەكرد بەڵام ڕژێمی بەعس لە شارەكانی خواروودا بڵاوی كردنەوەو بەسەر قەزا و ناحیە و گوندەكاندا دابەشیان كردن، كە ئەمەش پێچەوانەی بەندەكانی مافی مرۆڤە بەتایبەتی لە ( بەندی 9)دا هاتووە : (بە شێوەیەكی ڕەمەكی نابێ هیچ مرۆڤێگ بگیرێت، یان دەست بەسەر بكرێت، یان دوور بخرێتەوە). لە لایەكی دیكەوە وەها لە عەرەبەكانیان گەیاندبوو كە ئەو بارزانییانە هەموویان تاوانبارن و لە یاخیبووانن. بەبێ ئەوەی ڕژێم هیچ جۆرە یارمەتییەكیان بدات، لە ژیانێكی زۆر ناخۆشدا بوون، هەروەها بە هۆی ئاو و هەواكەشی كە ناساز بوو و لەگەڵ سروشتی خەڵكەكەدا نەدەگونجا لە ماوەیەكی كورتدا بە سەدان كەس لە منداڵ و پیر و ئافرەت گیانیان لە دەست دا. لە دوای ڕاگواستنی بارزانییەكان ڕژێم هەستا بە وێرانكردنی گوند و دێهاتەكانی دەڤەری بارزان و سووتاندنی ژینگەی دەڤەرەكە بەبڕین و سووتاندنی دارە بەرهەمدارەكان و لەناوبردنی مەڕو ماڵاتی خەڵكەكە و كوێركردنەوەی كانیاوەكان و چاندنی ژمارەیەكی زۆری لوغم بۆ ئەوەی جارێكی دی ژیان لەو ناوچەیەدا ئەستەم بیت.
لە دووەم هەنگاویدا: پاش پێنج ساڵ واتا سەرەتای ساڵی 1980 بە ئۆتۆمۆبیلی سوپای عێراق جارێكی دی كۆیان كردنەوە و هەموویان هێنانەوە بۆ سنووری پارێزگایهەولێر لە ئوردووگاكانیقوشتەپە (قودس و قادسیە) نیشتەجێیان كردن، بەڵام پاش دەستپێكردنی شەری عێراق و ئێران، بەتایبەتی لە ڕێكەوتی( 22-7-1983)دا كاتێك حكوومەتی ئێرانی هێرشی بەربڵاوی هێنا بۆسەر ناوچەكانی حاجی ئۆمەران و ناوچەیەكی بەرفراوانیان لە (شیوەڕەش ـ ئالانە ـ ئازادی ـ رایەت) لە دەسەڵاتی بەعس سەند و هەزاران سەرباز لە هەردوولا كوژران و ڕژێمی عێراق لە ناوچەكە شكا، سەدام حوسێن لەدوای ئەم شەڕە بە بیانووی بەشداریكردنی هێزەكانی پارتی دیموكراتی كوردستان لەو شەڕەدا لە ڕۆژی (31-7-1983) دا، بە فەرمانی بەڕێوەبەری پێشووی ئاسایشی گشتی (فازل بەڕاك) هێزێكی گەورە لە ئەفسەران و كارمەندانی بەڕێوەبەرایەتییەكانی ئاسایشی هەولێر و بارەگای حوكمی زاتی و فەوجەكانی فریاكەوتن لە پارێزگاكان بە فەرماندەیی (لیوا عەبدول موحسێن و لیوا خەیری ساڵح داود)، و (بەڕێوەبەری ئاسایشی حوكمی زاتی و بەڕێوەبەری ئاسایشی هەولێر) نەخشەیەك داڕێژدرا، كە بە پێی ئەو نەخشەیە هێزەكە بەشێوەیەكی زۆر نهێنی لە ناوچە نزیكەكانی كۆمەڵگەكە لە دەوری ئۆردووگا زۆرەملێیەكانی قوشتەپە كە عەشیرەتی بارزانییەكانی تێدا نیشتەجێ كرابوون، بڵاوبوونەوەو بەرەبەیانی ڕۆژی ( 31-7-1983) پەلاماری ئۆردووگاكەیان دا، لە ڕۆژی (10-8-1983)یش هەر بە پێی هەمان نەخشە پەلاماری هەرسێ ئۆردووگای (هەریر و دیانا و بەحركە)یان دا، لەم دوو شاڵاوە دڕندانەیاندا نزیكەی 8000 پیاوی گەنج و پیری بارزانیان (لە تەمەنی 8 سـاڵی تـاكــو 93 ساڵی) گرت و بێسەروشوێن كران.

ئەوەی زیاتر گرتن و بێسەروشوێنكردنی بارزانییەكان جیا دەكاتەوە، ئەوەیە كە تەنیا ڕەگەزی نێری گرتەوە و، ژن و منداڵی لەگەڵ نەبوو. ئەمەش لێكجیاكردنەوەی هەردوو ڕەگەزی نێرومێیە، بۆ ئەوەی زۆربوون ڕوو نەدات و ئەم جۆرە مرۆڤانە كەم بكاتەوە، (كە ئەمەش جینۆسایدێكی زەقی بایۆلۆژییە) لە پاشانیش بە ئاسانی لەناویان ببات. پێویستە بگوترێت جینۆسایدی بارزانییەكان تەنیا لە ناوبردنی ئەو هەشت هەزار مرۆڤە نەبوو، بەڵكو بێ نازكردنی هەزاران منداڵ بوو لە سۆزی باوكایەتی و بەرزكردنەوەی ڕێژەی قەیرەكچی و سەرسپی كردنی ئافرەتی تازە شووكردوو و مانەوەیان لە نێوچاوەڕوانییەكی چارەنووس نادیاردا و جگەرسووتاندنی هەزاران دایك و ناچاركردنی هەموو ئەو منداڵانە بوو كە واز لە خوێندن بهێنن، كە ئەوكات خەریكی خوێندن بوون. سەرەڕای گرتنی نێرینەكان بەپێی بەڵگەنامەو شایەدحاڵەكان :
1- زیاتر لە ( 10) هەزار ژن و منداڵ بێ سەرپەرشت بوون، لەوانە نزیكەی ( 2000) ئافرەت بێوەژن بوون و ( 4975) كچ و ( 4817) كوڕ بوون، ( 470) لەم كچ و كوڕانە پاش گرتنی باوكیان لە دایكبوون و باوكی خۆیان نەدیوە.
2- 315 لە گیراوەكان تەمەنیان لە خوار 18 ساڵی بووە، واتا ئەمانە منداڵ بوون.
3- نزیكەی 300 لە گیراوەكان قوتابی بوون، لە قۆناغی سەرەتایی تاكو زانكۆیان هەبوو.
4- نزیكەی 25 مامۆستای سەرەتایی و ناوەندی و زانكۆ بوون.
5- زیاتر لە 1200 فەرمانبەرو كارگوزار بوون، تەنیا لە دوو نوسراوی ئەمنی حوكمی زاتی كە بەرز كراوەتەوە بۆ سەروی خۆیان، تیێدا هاتووە ئەو فەرمانبەرو خزمەتگوزارانەمان فەسڵ كردووە بەهۆی ئەوەی لە گیراوانی بارزانییەكانن. كۆمەڵێك نووسراوی تریش هەن كە تایبەتن بە فەسڵكردن، تەنانەت هەندێك لە بەساڵاچووانی فەرمانگەی چاودێریی كۆمەڵایەتیش لەناویاندا بوون.
6- بەشێك لە گیراوەكان بارزانی نەبوون، بەڵكو تەنیا لەبەر ئەوەی جامانەی سووریان لەسەر بوو، گیرابوون.
7- بەشێك لە گیراوەكان نەخۆشی سەر جێگا بوون، هەروەها بەشێكیان كەمئەندامی عەقڵی بوون (شێت).
8- بەشێك لە گیراوەكان لە خزمەتی سەربازیدا بوون، ئەوانە بە مۆڵەت گەڕابوونەوە بۆ ناو خێزانەكانیان و گیران، هەروەها ( 150) لە گیراوەكان لەوانە بوون كە بە زۆر كرابوون بە بەرگری میللی لە ئۆردوگای قوشتەپە، ئەمەش ئەوە دەسەلمێنێ كە ڕژێمی بەعس لە تاوانەكانی بەرامبەر گەلی كورد جیاوازی نەكردووە، لە نێوان پێشمەرگەیەكی شاخ و هاووڵاتیەكی سڤیلی ژێر دەسەڵاتی، یان سەربازێك كە لە خزمەتی سەربازیدا بووە لە عێراقدا، بەڵكو گرنگ لای ئەوان ئەوانە كورد بوون و بارزانیین، یان جامانەی سووریان لەسەر بووە.

 سەدام حوسێن لە دانیشتنێكی لەگەڵ كۆمەڵێك لە خەڵكی هەولێر، لە پارێزگای هەولێر لە (12 ئەیلوولی 1983) بە ڕاشكاوی و بێ شەرمانە وتی: "ئەوانە خیانەتیان لە وڵات و لە پەیمان كرد، بۆیە بە سزای سەختمان گەیاندن و بۆ دۆزەخمان ناردن".
ڕژێمی بەعس وێڕای كوشتن و زیندەبەچاڵكردنی ئەو هەموو خەڵكە كە تەنیا تاوانیان كوردبوون بوو، كاتێك ڕژێمی بەعس ڕووخا لە دوای ساڵی 2003 دەركەوت كە تەرمەكانیان لە نێوان گۆڕە بەكۆمەڵەكاندا پەرت و بڵاو كردۆتەوە، لە بیابانەكانی (بوسەیە) و سێ گۆشەی نێوان عێراق و كوێت و سعوودیەدا، بۆ ئەوەی شوێنەوار و ناسنامەشیان بزر بێت. بۆ سەلماندنی ئەم بۆچوونەش ئاماژە بە هەڵمەتی گەڕان بەدوای گۆڕە بەكۆمەڵەكاندا دەكەین، كە لە دوو قۆناغدا تەرمی بارزانییەكان دۆزرایەوە، كە بەهۆی جلوبەرگ و جامانەی سوورەوە ناسرانەوە.
قۆناغی یەكەم: لە گۆڕێكی بەكۆمەڵدا تەرمی(503) كەس دۆزرایەوە كە بەهۆی جلوبەرگ و جەمانە سوورەكانیان ناسراونەتەوە، كە هێندرانەوە بۆ كوردستان لە ڕۆژی 17-10-2005 دا لە بارزان بەخاك سپێردران.
لە قۆناغی دووەم: لە گۆڕێكی دیكەی بەكۆمەڵدا لە بیابانەكانی بۆسەیەدا ( 93) روفاتی دی دۆزرایەوە، دوای هێنانەوەیان بۆ كوردستان، لە 6-3-2014 لە بارزان بەخاك سپێردران.

پێویستە بگوترێت، گرتن و لە ناوبردنی ( 8000) لە پیاوانی بارزانییەكان لە ساڵی 1983، تەنیا بیانووی ڕژێمی بەعس بوو بۆ شاردنەوەی تێكشكانی سوپای عێراقی لە شەڕی حاجی ئۆمەران، چونكە ڕژێمی بەعس پێش شەڕی حاجی ئۆمەرانیش بەردەوام هەوڵی داوە بارزانییەكان لەناو ببات، وەك نموونەش كە لە ناوخۆی عێراقدا هەوڵی داوە:
1- لەدوای نسكۆی شۆڕشی ئەیلوول، تەنیا دانیشتووانی گوندە بارزانییەكانی ڕاگواست بۆ خوارووی عێراق و بەسەر چوار ئۆردووگادا دابەشی كردن، ئەم ڕاگواستنە هۆكارێكی سەرەكی بوو بۆ لەناوبردنیان بەشێوەیەكی لەسەرخۆ، چونكە: گۆڕینی شوێنی نیشتەجێبوون، لە ناوچەیەكی سرووشتی خاكی جیاواز و ئاو و هەوای گونجاوی هەرچوار وەرزی ساڵ، بۆ ناوچەیەكی وشك و خۆڵاویی بیابانی و هەڵكردنی گەردەلوولی لماوی و نەبوونی پێداویستییەكانی دیكەی ژیان وەك: ئاوی خواردنەوەو خواردن و پێداویستییەكانی تەندروستی، هۆكاری سەرەكی بوون بۆ گیان لەدەستدانی ژمارەیەكی یەكجار زۆری منداڵ و بەساڵاچووان، كە ڕۆژانە نزیكەی ( 8-10) كەسیان مردوون.
2- لە ساڵی 1980 سەرژمێری خێزانە بارزانییەكانیان كردووە، هەروەكو لە نووسراوی بەڕێوبەرایەتی هەواڵگریی سەربازیی گشتی بە ژمارە ( م1 : ش3 : ق4 : 586 لە ڕۆژی 24-11- 1980 كە هاوپێچەكەی (94) لاپەڕەیە، ناوی هەموو سەرۆك خێزانەكان بە شوێنی نیشتەجێبوون و ژمارەی خانووەكانیان هاتووە، هەركەسێك سەیری بەڵگەنامەكە بكات، بۆی دەردەكەوێت بۆ چ مەبەستێك ئەو سەرژمێرییە ئەنجام دراوە.
3- چاودێرییەكی وردی خێزانە بارزانییەكانیان دەكرد، ئازاد نەبوون لە سەردان و بەسەركردنەوەی یەكتری، بەردەوام پیاوانی ڕژێم بە دوایاندا دەڕۆیشتن، زۆر جار تۆمەتیشیان دەخستنە پاڵیان تاكو بیانگرن و لەناویان بەرن، هەروەكو لە ڕۆژی 24-9-1980 لە ناوشاری بەغدا (عوبەیدوڵا مەلا مستەفا) یان گرت و هەفتەیەك دواتریش ( لوقمان مەلا مستەفا) یان گرت و هەردووكیان شوێنبزر كردن.
لە دەرەوەی عێراقیش ڕژێمی بەعس بەردەوام لە هەوڵی داڕشتنی پیلاندا بووە لە دژیان، وەك نموونە:
1- لە دوای نسكۆی شۆڕشی ئەیلوول لە ئێران هەوڵی تیرۆركردنی مستەفا بارزانی درا، بۆمبێكیان لە شوێنی پێشوازی دانابوو، كاتێك بۆمبەكە تەقییەوە ئافرەتێك بەناوی ( ستێ سلێمان حەسەن) شەهید بوو.
2- لە ( 8ی كانوونی دووەمی 1979) لە ڤیەننا هەوڵی تیرۆركردنی (مەسعود بارزانی) درا، كە دوو لە هاوڕێكانی (ئازاد بەرواری و پیرۆت ئەحمەد) بریندار بوون.
3- دوو جار لە ڕۆژی ( 24-9) و ( 6-10) لە ساڵی 1980 بە فڕۆكە بۆردومانی ئۆردوگای زێوە كرا، كە كۆمەڵێك شەهید و برینداری هەبوو.
پێویستە بگوترێت، ڕژێم بەردەوام بوو لە ڕاگواستن و خاپووركردنی گوندەكان و كۆكردنەوەی دێهاتنشینەكان لە ناو ئوردووگا زۆرەملێیەكاندا و ڕاگواستنی بەشێكی زۆریان بۆ ناوەڕاست و باشووری عێراق و تەنانەت لە ساڵانی هەشتاكانیش سیاسەتی دڕندانەتری دەركەوت، كە دەستی كرد بە گرتنی بەكۆمەڵ و لە ناوبردنی میللەتی كورد بە شێوازی جۆراوجۆر، بەڵام كورد هەر بەردەوام بوو لە شۆڕشەكەی كە باوەڕی پتەوی بە هێزی گەل و پێشمەرگە هەبوو، ئەوانەشی زوڵم و زۆردارییان دەرهەق بەكورد كرد، لە ئەنجامدا خۆیان لەناوچوون.
ئەوەی جێگای خۆشحاڵییە ئەو تاوانە بەبێ سزاو لێپرسینەوە تێنەپەڕی و لە دوای پرۆسەی ئازادیی عێراق و ڕووخانی ڕژێمی بەعس لە ( 9ی نیسانی 2003)، سەرانی ئەو ڕژێمەو بەشێك لە تاوانبارانی بێ سەروشوێنكردنی بارزانییەكان دەستگیر كران و بەهۆی تاوانەكانیانەوە ڕووبەڕووی دادگایەكی عادیلانە بوونەوە. كە ڕۆژی ( 2-3-2009) یەكەمین دانیشتنی دادگا بوو، دوای (40) دانیشتنی دادگا، لە ڕۆژی ( 3-5-2011)دا دادگاكە بڕیاری خۆی بەسەر شەش گەورە تاوانباری ئەو كەیسەدا سەپاند. خاڵی گرنگ و ئیجابی ئەو بڕیارەی دادگاكە ئەوە بوو كە تاوانی بێسەروشوێنكردنی بارزانییەكان بە (جینۆساید) بڕیاری لەسەر درا. بەڵام بەداخەوە تاكو ئێستا نەمانتوانیوە سوود لەو تاوانانە وەربگرین كە لەگەلەكەمان كراون و، هەوڵی چارەسەركردن و بنبڕكردنی كێشەكانمان و هەوڵی رێگاچارەیەك بدەین بۆ كۆتاییهێنانی یەكجارەكی و چارسەركردنی كێشەی كورد و كوردستان، كە ئەمەش تەنیا بە دەوڵەتی كوردی چارەسەر دەكرێت.

• سوود لە كتێبی جینۆسایدی بارزانییەكان لە نووسینی خۆم وەرگیراوە.