قۆناغی سەختی مێژوویی ڤایرۆسی كۆرۆنا باڵی شێواوی و ئاڵۆزی و جیاوازیی خۆی بەسەر سەرجەم كایەكانی ئابووریی جیهانیدا كێشاوە، لەوانەش كەرتی نەوت، رۆژانە زانیاری و پێشبینیی جوداو ناجێگیر سەبارەت بە بارودۆخی بازاڕەكانی نەوت دەبیسترێت، هەروەكو بەڕێوەبەری جێبەجێكاری ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزە فاتح پیرۆل پێشبینی كردووە كەمكردنەوەی رێكارەكانی كەرەنتینە لە چەند دەوڵەتێكدا تۆزێك هەناسەی بەبەر بازاڕەكانی نەوتدا هێناوەتەوە.
بەڵام لە هەمان كاتدا پیرۆل هۆشیاریی داوە كە چاكبوونی ئەو بازاڕانە پلە بە پلەیە و شلۆقە، ئەو لە لێدوانەكانی بۆ دەزگاكانی ڕاگەیاندن بە دووری خستەوە كە بتوانرێت ئەزموونی مانگی(نیسانی ڕەش) دووبارە بێتەوە، ئەو كاتەی كە نرخی نەوتی ئایندەیی ئەمریكا گەیشتە كەمتر لە سفر، كە خراپترین دۆخ بوو لە مێژووی پیشەسازیی نەوت.
پێویستە زۆر وریا بین لە پێشبینییە كورت مەوداكان، چونكە كەموكورتیی زۆر هەیە لە زانیارییەكان لەسەر ڤایرۆسی كۆرۆنا، لەبەر ئەوەی تا ئەمڕۆ هیچ ڤاكسینێكمان نییە بۆ ڕاگرتنی بڵاوبوونەوەی ئەم ڤایرۆسە، تەنانەت دەرمانی چارەسەری تووشبووانیش لەژێر دەستتدا نییە، هەروەها پێویستە رەچاوی هەندێ گۆڕانكاری بكرێت كە لە ئەنجامی مانەوە لە ماڵەكاندا دێتە ئاراوە.
ئایا گەشتی ئاسمانەی ئەم ساڵی خاوەنكاران كەم دەبێتەوە؟ كۆبوونەوە هاوبەشەكان وەك ئێستا بە ڕێی كۆنگرەی تەلەفۆنی دەگۆڕێت؟ ئایا دامەزراوە نێودەوڵەتییەكان هەوڵ دەدەن شێوازی كۆبوونەوەكانیان بگۆڕن لە جیاتی سەفەری بەشداربووان لە سەرتاسەری جیهان بۆ بەشداریكردن لە دیدارەكاندا؟ یاخود تەنیا بە كۆنگرەی تەلەفۆنی كارەكانیان ڕایی دەكەن بۆ كەمكردنەوەی خەرجی لەو رەوشەی كە زۆر لە دامەرزاوەكان تێی كەوتوون تایبەت بە كەمكردنەوەی بوودجەكانیان؟ كاریگەریی ئەم ئاماژە چاوەڕوانكراوانە چییە لەسەر گەشتی ئاسمانی و سووتەمەنی فڕۆكە؟ئایا دانیشتوان دڵنیا دەبن لە سەفەركردن بە ئۆتۆمبیلەكانی خۆیان بۆ ناوچە گەشتیارییەكان لەناو وڵاتەكانی خۆیاندا یان لە دەرەوە و هۆتێلەكان بەكاردێنن دەوڵەتانی یەكێتیی ئەوروپا ئەزموونی هەوڵی كرانەوەی گەشتیارییان دەست پێ كرد لەناو كۆمەڵەی دەوڵەتانی یەكێتییەكە، هێشتا نابێ بگوترێت كە ئەنجامەكانی چی دەبن، چونكە ترسی ڕاستەقینە لای هاووڵاتیان هەیە لە زۆربەی وڵاتانی جیهاندا لە ئەنجامی نەبوونی ڤاكسین و دەرمان.
پێویستە هۆشیاربین لە قۆناغێكی سەختی پێشبینییەكان، چونكە جیهان بە سەردەمێكدا تێدەپەڕێت لە ڕووی ناسەقامگیریی تەندروستی و دەروونییەوە كە پێشتر بەخۆیەوە نەدیوە، ئەمەش پووكانەوەی ئابووریی جیهانی لێكەوتەوە، بەڵام دیسان پێویستە بە وردی بڕوانینە ماناو گرنگیی زانیاریی بەردەست. بۆیە ئەو مشتومڕەی كە لە زۆر شوێنی جیهان لە ئارادایە لەنێوان دامەزراوە پسپۆڕییەكانی تەندروستی و بەرپرسانی سیاسی لەم وڵات و ئەو وڵات لەبارەی چۆنێتی و ئاستی كەمكردنەوەی كەرەنتینە، نموونەیەكە كە دەكرێت بۆ چەند مانگێكی دیكەش هەر بیبینین، پەیوەست بە نەبوونی ڤاكسین و دەرمان. خۆشبەختانە تەندروستیی مرۆڤ ئەم جارە بوو بە ئەولەویەت، پزیشكانی پسپۆر رۆڵی گرنگیان هەیە لە دەركردنی بڕیار لە سایەی( تەندروستی مرۆڤ پێش هەموو شتێك)، هەروەها ناكۆكی و ركابەریی هەیە لەنێوان دەوڵەتە مەزنەكاندا لەسەر دیاریكردنی چارەنووسی ئەم پەتایە و چۆنێتیی چارەسەركردن و ئاستی هەماهەنگی بۆ ئەوەی لەكاتی سەرهەڵدانیدا بەری پێ بگیرێت.
ئەم ناكۆكییانە هەموویان بەڵگەی ململانێی تازەن، یان لەناو خودی دەوڵەتانی پیشەسازی، وەك لەناو یەكێتیی ئەوروپادا، یان وەك ئەو ناكۆكییەی لەنێوان ویلایەتە یەكگرتووەكان و چین بەردەوامە، كە ئەگەری هەیە پەرەبسەنێت و ببێتە شەڕێكی سارد وەك ئەوەی روویدا لە پەیوەندییەكانی رۆژئاواو سۆڤییەتدا دوای جەنگی دووەمی جیهانی،. تا ئێستاش هەندێ ناوچەی تازە هەن دەكرێ ئەو پەتایە ڕووی تێ بكات وەك دەوڵەتانی ئەفریقیا، یان بە شێوەیەكی فراوان بڵاوبێتەوە وەك ئەوەی كە لە ڕووسیا هاتۆتە ئاراوە. هەروەها ترس لەوە هەیە كە ڕێكاری توند نەگیرێتە بەر بۆ پشكنینی ئەو هاووڵاتیانەی لە دەرەوە دەگەڕێنەوە، وەك ئەوەی لە چەند دەوڵەتێكدا هەیە، كاتێ دەبینین كە ژمارەی تووشبووان زیاد دەكات، چونكە بە وردی پشكنینی پزیشكی ناكرێت یان ئەو ماوەیە دەگەڕێنەوە خۆیان لە ماڵەوە مات دەكەن. ئەمانە هەموویان پەرەسەندنن پێویستە لە ئایندەدا لە كاتی لێكۆڵینەوەدا لە ڕووی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا بە هەند وەربگیرێن، هاوكات كاریگەرییان بۆسەر (جیهانگیری) و كرانەوەی بازرگانیی نێودەوڵەتی هەیە، بە بەراورد بەو بانگەوازانەی پەیوەستن بە سیاسەتی خۆپارێزی، ئێمە لەبەردەم شكستێكی ئابووریی جیهانیداین، كە لەم ساڵدا(2020) داهاتی دارایی زۆر كەمە، بۆیە دەبێ لە پێشبینییەكاندا ورد بین.
هەفتەی رابردوو پیرۆل رایگەیاندبوو كە بازاڕەكانی نەوت بە خێراییەكی زۆر لەوەی پێشبینی دەكرا هەڵدەكشێت تاكو هاوسەنگییەك بگەڕێنێتەوە لەتێوان خستنەڕوو و خواست، ئەم هاوسەنگییەی كە ڤایرۆسی كۆرۆنا سەقامگیرییەكەی لەدەست دا، بۆ دووپاتكردنەوەی ئەم قسەیەش راپۆرتی ئەم مانگانەی دوایی ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزە تایبەت بە بازاڕی نەوت ئاماژەی بەوە كردووە كە جارێكی دیكە خواست لەسەر نەوت زیادی كردۆتەوە، لەجیاتی ئەو پێشبینیانەی پێشتر بە كەمبوونەوەی خواستی جیهانی بە نزیكەی 9.3ملیۆن بەرمیلی ڕۆژانە، ئێستا ئاماژە دەكات بۆ كەمبوونەوەی خواست بە نزیكەی 8.6 ملیۆن بەرمیل رۆژانە لە ساڵی 2020دا.
لە هەمان كاتدا پیرۆل دەڵێت: نیشانەی سەرەتایی هەیە بۆ گەڕاندنەوەی هاوسەنگیی پلە بە پلەی خستنەڕوو و خواست لە بازاڕەكانی نەوتدا. هۆكاری ئەمەش گەڕانەوەی خەڵكەكەیە بۆ ژیانی ئاسایی و ئیش و كاری خۆیان لەگەڵ كەمبوونەوەی پلە بە پلەی كەرەنتینەی ماڵان، هەروەها وا دیارە سەرەڕای تێكچوونی خواست لەسەر سووتەمەنیی گواستنەوە لە بەنزین و دیزل و سووتەمەنی فڕۆكە، بەڵام خواست لەسەر بەرهەمەكانی پترۆل لە پیشەسازییە پترۆكیمیاوییەكان هەر بەردەوامە، لە بارەی بەرهەمهێنانیشەوە، دەستكراوە بە جێبەجێ كردنی رێككەوتنی گرووپی(ئۆپێك پلاس) بە كەمكردنەوەی 9.7ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا ئەویش لە مانگی ئایار وەك ئەوەی لەسەری رێككەوتوون، هەروەها سعودیە بڕیاری دا لەخۆڕا نزیكەی ملیۆنێك بەرمیل كەم بكاتەوە، ئەمەش بەو مانایەی كە تێكڕای بەرهەمهێنانی دەبێتە نزیكەی 7.50 ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا، هەروەها بەرهەمی نەوتی دەوڵەتان نا ئەندام لە گرووپی(ئۆپێك پلاس)، وەك ویلایەتە یەكگرتووەكان و كەنەدا، هەروەها بەرازیل و نەروێژ رۆژانە نزیكەی 3 ملیۆن بەرمیل كەم بۆتەوە، ئەمەش مانای وایە كە كۆی كەمكردنەوەی دەرهێنانی نەوت لە سەرەتای ئەم مانگەوە رۆژانە گەیشتۆتە نزیكەی 12 ملیۆن بەرمیل، بەمەش كۆی بەرهەمهێنانی جیهانی دەگاتە نزیكەی 88 ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا( كە كەمترین تێكڕای بەرهەمە لەوەتەی نۆ ساڵە)، بە بەراورد بە نزیكەی 100 ملیۆن بەرمیلی رۆژانە بەر لە سەرهەڵدانی ئەم پەتایە.
ڕاگەیاندنی ئەم ژمارانە هاوكاتە لەگەڵ سووكبوونی فشار لەسەر تێكڕای عەمباركردن، بۆیە لەنێو بارهەڵگرە سەرئاوكەوتووەكانداعەمباركردن كەمی كردووە، لەجیاتی ئەمە لە كۆگا ستراتیجییەكان تانكییە لاوەكییە بازرگانییەكاندا عەمباردەكرێت، كە ئەمەش یارمەتیدەربوو بۆ باشكردنی نرخ لە هەفتەی رابردوودا.

*نووسەری عێراقی و پسپۆڕ لە كاروباری وزە
سەرچاوە : ڕۆژنامەی شەرقولئەوسەت



وەلید خەدوری*
و: بەهادین جەلال