رەنگە بۆ یەكەمجار بێت لە تەواوی مێژویی هاوچەرخدا كە جیهانی پێكەوەبەستركراو و پێكەوەگرێدراو سەرقاڵی چارەسەركردنی تاكە كێشەیەك بێت، ئەم ڤایرۆسە نوێیە، سارس- كۆڤید 2، و ئەو نەخۆشییانەی خوڵقاندیان، كۆڤید 19، تەواوی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییان دووچاری سەرسامی كردووە، كە لە ئێستادا سەركردە و هاوڵاتییان هەوڵی بەرەنگاربوونەوەی هەڕەشەیەك دەدەن كە رەهەندەكان زانراو نیین.
كارمەندانی ناوەندە زانستییەكان لە تەواوی جیهاندا هەوڵەكانیان خێراتركردووە بۆ بەرپەرچدانەوەی چەندین كێشە كە ئەم پەتایە خوڵقاندوییەتی. شارەزایان پێكەوە كار دەكەن، هەم لە نێو تاقیگەكان و هەم لە دەرەوەی تاقیگەكانیش، بۆ ئەوەی راستەوخۆ و باشترین زانیاری بە رای گشتی بدەن، بۆ ئەوەی لەسەر ئاستی جیهانی هەماهەنگی بكەن لە بارەی ئەولەویاتەكانی توێژینەوەكانەوە. لە ئێستاشدا رۆڵی هەر گرنگی ناوەندە زانستییەكان بریتیە لە دۆزینەوەی چارەسەرێك كە سەرجەم جیهان پێویستی پێیەتی و پێدانی زانیاری باوەڕپێكراوە بە رای گشتی.
بە خێراییەكی سەرنجڕاكێش و لە ماوەی سێ مانگی رابردودا، زانایان زانیاری گرنگیان لەبارەی ڤایرۆسی كۆرۆناوە ئاشكرا كردووە. لە مانگی كانونی یەكەمی رابردودا، گروپێك لە توێژەرە چینییەكان زنجیرەی جیناتی ڤایرۆسە نوێیەكەیان لەسەر تۆڕی ئەنتەرنێت بڵاو كردەوە. ئەم زانیارییەش بواریدا كۆمەڵگەی زانستی نێودەوڵەتی دەست بكات بە تاقیكردنەوەكان بۆ دەستنیشانكردن و گەڕان بە دوای چارەسەردا. لە ناوەڕاستی مانگی كانونی دووەمدا، توێژەرانی ئەڵمانیا بە هاوكاری توێژەرانی دیكەی ئەوروپا و هۆنگ كۆنگ ووردەكاری تاقیكردنەوەكانیان بڵاو كردەوە بۆ دەستنیشانكردنی ڤایرۆسە نوێیەكە-كۆرۆنا-. ئەوەبوو رێكخراوی تەندروستی جیهانی ئەم دەرئەنجامانەی بۆ تاقیگەكان لە سەرتاسەری جیهاندا رەوانەكرد. لە ئێستادا چەندین توێژینەوەی بڵاونەكراوە ئامادەن لە بواری زانستی تەندروستی و بایەلۆجیدا كە ژمارەیان دەگاتە 420 پەیپەر. هەروەها رێكخراوی تەندروستی جیهانی ئاماژەی بە پتر لە 390 تاقیكردنەوەی كلینیكی كردووە.
ئەمانە پێشكەوتنی سەرسوڕهێنەرن، بەڵام جیهان پێویستی بە پێشكەوتنی زیاتر و خێراتر هەیە. هێشتا زۆر لایەن ماوە لەبارەی ئەم كۆرۆنا نوێیەوە كە هێشتا زاناكانی لێی تێناگەن، لە نێویاندا لەبارەی تەشەنەكردنییەوە؟ و ئەگەری دووبارە سەرهەڵدانەوەی وەك چەند شەپۆلێك بە چەشنی ئەنفلۆنزای ئیسپانی لە ساڵی 1918؟ ئایا گۆڕانكاری بەسەر خۆیدا دەهێنێت؟ ئایا لە كوێیەوە سەریهەڵداوە؟ ئایا فاكتەرە ژینگەییەكان، وەك پلەی گەرما كاریگەرییان دەبێت لەسەر بڵاوبونەوەی؟ كەواتە هێشتا پرسیاری زۆر ماوە لەبارەی ئەم نەخۆشییەوە، بۆ نموونە بۆچی ئەو كەسانەی تووشی ئەم پەتایە بوونە وەڵامدانەوە و كاردانەوەی جیاوازییان هەبووە بۆی؟ و ئایا توشبووەكان بەرگرییەكی كورتخایەن یان درێژخایەنیان بۆ ئەم ڤایرۆسە بۆ دروست دەبێت؟

توێژەران لە پێشبركێدان بۆ پەرەپێدانی چارەسەرێك كە كاریگەر و هەستیار و خێرا بێت و بتوانرێت بەكار بهێنرێت. زانایانی بواری پەتاكان و زانا كۆمەڵایەتیەكانی هەوڵدەدەن تێبگەن ئایا چ رێككارێك كاریگەرە بۆ كۆنترۆڵكردنی تەشەنەكردنی ڤایرۆسەكە؟ و ئایا رێككارە توندەكانی وەك كەرەنتینكردن و قەدەغەكردنی هاتوچۆ چەند كاریگەرییان هەیە و ئەم سیاسەتانە چ دەرئەنجامێكیان دەبێت لەسەر بوارەكانی دیكەی تەندروستی گشتی؟
لە میانەی گەڕان بۆ وەڵامی ئەم پرسیارانەدا، هەموو نەتەوەیەك دەتوانێت شتێك ببەخشێت و شتێك بەدەست بهێنێت. ئەوەی باوە ئەوەیە كە نەخۆشییە گوازراوەكانی سنورەكان ناناسن، بە هەمان شێوەی ئەو زانیارییانەی پێویستن بۆ بەرەنگاربونەوەیان. زانایانی جیهان بە شێوەیەكی رۆتینی زانیاری دەگۆڕنەوە و هاوكاری یەكتر دەكەن، ئەو پەتایەی ئێستاش وایكردووە زاناكان پێكەوە كاربكەن و ئامرازی نوێ بەكار بهێنن بۆ ئەوەی بە خێرایی دەستنيشانی ڤایرۆسە نوێیەكە بكەن. ئەم پەتایە ئەو ڕاستیەی دەرخست كە چۆن تێگەیشتنی زانستی بۆتە بەرژەوەندییەكی جیهانی.
لەم ساڵانەی دواییدا، ململانێی جیۆپۆلەتیكی، بە تایبەتی لە نێوان چین و ئەمەریكا، گرفتیان دروست كردبوو بۆ هاوكارییەی لە بواری زانستیدا دەكرێت. تا ئەو راددەیەی كە پێشكەوتنی زانستی چەندین بەرهەم و تەكنەلۆژیای نوێی هێنایەئاراوە، ئەو وڵاتانەی هەوڵی برەودان بە بەرژەوەندییە نەتەوەیی یان ئابوورییەكانیان دەدا، لە روانگەی ململانێیەوە نەك هاوكاری، لە زانستیان دەڕوانی. دەرمان و ڤاكسین داهاتێكی زۆر بەدی دەهێنن، بەڵام ئەگەر وڵاتێك گرفتار بێت بە دەست نەخۆشییەكى گوزارەوەوە، ئەوا دراوسێكانیشی- دۆست بن یان دوژمن- دووچار دەبن، كەواتە ئەمە شەڕێكە دەبێت هەمووان تێیدا براوە بن. لە پەتایەكی جیهانیدا، ناكرێت بەهای هاوكاریكردن نادیدە بگیرێت. پێویستە ئێستا ئەوەمان لا روون بێت كە ئەم هاوكارییە چەند بە سوود بووە لە بەرەنگاربونەوەی هەڕەشە هاوبەشەكانی دیكە، وەك گۆڕانی ژینگە.

ئەمە ساتەوەختی پاشەكشە نییە
پەتای كۆڤید 19 لە سەروەختی هەڵكشانی ناسیۆنالیزم لە جیهاندا هاتەئاراوە. بەڵام بەدگومانی ناتوانێت بەرپەرچی ئەم قەیرانە جیهانییە بداتەوە. گەورەیی ئەم ساتەوەختە پێویستی بە گۆڕینەوەی شارەزایی و هاوكاری نێوان گەلان هەیە.
خۆشبەختانە، چەندین دامەزراوە هاتونەتە مەیدان بۆ ئەوەی لە ئاست ئەم دۆخەدا بن. دامەزراوەی بیل&مەلیندا، و وێڵكەم ترەست، و كۆمپانیای ماستەركارد 125 ملیۆن دۆلاریان تەرخان كردووە بۆ دۆزینەوەی چارەسەر بۆ كۆڤید 19. رێكخراوی تەندروستی جیهانی كار لەسەر تەواوكردنی تاقیكردنەوەی كلینیكی دەكات، كە كار لەسەر دەستنیشانكردنی ئەوە دەكات بۆچی خەڵكانی جیاواز كاردانەوەی جیاوازیان هەبووە لە ئاست ئەم نەخۆشییەدا؟ سەركردەكانی گروپی 7 لە رۆژی دووشەمە كۆبونەوە و باسیان لە پایەندبوونەكانیان كرد بۆ هاوكاریكردن لە بواری توێژینەوەدا.
بەڵام هێشتا كاری زۆر ماوە بۆ ئەوەی هاوكارییەكان لەسەر ئاستی جیهان كاریگەرییان هەبێت. بۆ نموونە، لە كۆبونەوەی ئەم دواییە بە سەرۆكایەتی رێكخراوی تەندروستی جیهانی و پرۆگرامی هاوكاری توێژینەوەی زانستی بۆ ئامادەكاری بۆ نەخۆشییە گوازراوەكان، 300 شارەزا جەختیان كردەوە لەسەر پێویستی ئاڵوگۆڕكردنی پەیوەست بە ڤایرۆسەكە و سامپڵی كلینیكی. و داوای یەكخستنی رێككارەكانیان كرد لەبەر ئەوەی دەركەوت كە هەوڵی هەر وڵاتێك بە تەنها چ دەرئەنجامێكی زیانبەخشی لێكەوتۆتەوە. ئەمەریكا نموونەیەكی زەقیە لەم رووەوە، ئەم وڵاتە نەیتوانی ئەو تێستانە بەكار بهێنێت كە لەلایەن رێكخراوی تەندروستی جیهانییەوە پەرەیان پێدرا، لەبەر ئەوەی لە ئەمەریكا پەسەند نەكرابوون.
لە رابردودا، ئەمەریكا بینینی رۆڵێكی جیهانی كردە ئەولەویەتی خۆی، لە نێویاندا رۆڵی لە بواری تەندروستی گشتیدا. بۆ نموونە، لە ساڵی 2003، كۆشكی سپی پلانێكی فریاكەوتنی گرتەبەر بۆ بەرەنگاربونەوەی نەخۆشی ئایدز و پتر لە 80 ملیار دۆلاری تەرخان كرد بۆ ئەو ململانێ جیهانیەی لە ئارادا بوو لە پێناوی ئیحتیواكردنی نەخۆشییەكەدا. هەروەها ئەمەریكا سەركردایەتی هەوڵە نێودەوڵەتییەكانی كرد بۆ بەرەنگاربونەوەی ڤایرۆسی ئیبۆلا لە رۆژئاوای ئەفریقیا لە ساڵی 2014 و هاوكاریكرد لە پەرەپێدانی چەند سەنتەرێكى كۆنترۆڵكردن و بەرگرتن بە نەخۆشی لە ئەفریقیا. بەڵام ئەولەویاتەكان گۆڕدراون، بەم دواییە ئۆفیسی پەیوەست بە زانست و تەكنەلۆژیای سەر بە كۆشكی سپی لەگەڵ هاوشانەكانیدا كۆبونەوەیەكی ئەنجامدا بۆ گفتوگۆكردن لەبارەی كۆڤید 19ەوە، هەروەها ئیدارەی دەرمان و خۆراكی ئەمەریكا بەشداربوو لە سەرۆكایەتیكردنی یەكەم وێركشۆپی جیهانی بۆ پەرەپێدانی ڤاكسینی كۆڤید 19، بەڵام ئەمەریكا بەشدار و هاوبەشێكی كارا نەبووە لە بوارەكانی دیكەدا.
بارگرژییەكانی نێوان چین و ئەمەریكا هەڕەشەی زیاتریان دروست كردووە بۆ خاوكردنەوەی توێژینەوەكانی پەیوەست بە ڤایرۆسی كۆرۆنا. لەم ساڵانەی دواییدا، نیگەرانییەكانی ئەمەریكا لەبارەی سیخوڕیى چینەوە هاوكاری زانستی نێوان ئەمەریكا و چینی لەباربرد، ئەوەبوو ئەمەریكا چەند كەسایەتیەكی ئەكادیمی وڵاتەكەی دادگاییكرد یان لە كاری دوورخستنەوە بە بیانوی ئەوەی بە نهێنی بەشداریان كردوە لە چەند پرۆگرامێكدا بۆ پەرەپێدانی هەوڵە زانستییەكانی چین. هەروەها ئەم بارگرژییانە كۆبونەوەی ئاستبڵەندی سنورداركردووە، ئەوەبوو كۆبونەوەی ئەم دواییەی ئۆفیسی پەیوەست بە زانست و تەكنەلۆژیای- سەر بە كۆشكی سپی- بەرپرسە چینییەكانی لە خۆنەگرت. لە رابردودا، ئەمەریكا كەناڵە فەرمیەكانی سەر بە حكومەتی بەكار دەهێنا بۆ گەیاندنی نیگەرانییەكانی ئەگەرچی هەوڵیدەدا درێژە بدات بە كاركردن لەگەڵ زانا چینییەكان لەبارەی ئەولەویەتە هاوبەشەكانەوە. ئەم دوو وڵاتە خاوەنی زۆرترین شارەزایی بواری زانست و بایۆپزیشكین. بەڵام سەرەڕای ئەوەی رەنگە دامەزراوەكان هاوكاری یەكتر بكەن بۆ بەرەنگاربونەوەی كۆڤید 19، بەڵام رایەڵی نێوان حكومەتەكان بە بارگرژی بارگاوین، ئەمە لە كاتێكدا بەشداری حكومەتەكان دەبێتەهۆی بەرفراوانكردنی مەودای ئاڵوگۆڕی داتا و سامپڵەكان بۆ چارەسەركردنی ئەم قەیرانە.









لە نووسینی ماهلێت مەسفین
لە سایتی فۆرن ئەفێرز بڵاو كراوەتەوە