رێككەوتننامەی 11ی ئاداری 1970 چوارگۆشەی یەكەم بۆ چارەسەركردنی كێشەی كوردستان لەگەڵ دەوڵەتی عێراق

رێككەوتننامەی 11ی ئاداری 1970 چوارگۆشەی یەكەم بۆ چارەسەركردنی كێشەی كوردستان لەگەڵ دەوڵەتی عێراق
كودەتاكەی 14ی تەموزی ساڵی 1958ی عەبدولكەریم قاسم بوو، بە سەر رژێمی پادشایەتیی عێراقدا، بۆیە هەتا ئێستاش بە شۆڕش ناو دەبرێت، نەك تەنیا كودەتایەكی سەربازی، لەبەر ئەوەیە كە لە نووسینەوەی دەستووری كاتیی عێراقدا، دەوڵەتی عێراق وەك نیشتمانی هاوبەشی (كورد و عەرەب) پێناسە كراوە، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەو كودەتا سەربازییە تەنیا گۆڕینی رژێمێكی سیاسی نەبووە، بە حوكمڕانییەكی میلیتاری، بەڵكو شۆڕشێكیش بووە لە بیركردنەوەی دەسەڵاتدارانی بەغدا، بۆ دووبارە بونیادنانەوەی عێراق لەسەر بنەمایەكی دروست، بەڵام كاتێك قاسم ئەم رێگە راستەی بە لاڕێدا برد و، دەستوورەكەی خۆی جێبەجێ نەكرد، ئەوا گەلی كوردستان بە رێبەرایەتیی مستەفا بارزانی بە هەڵگیرسانی شۆڕشی مەزنی ئەیلوول وەڵامی دایەوە.
كودەتاكەی 17-30 تەموزی ساڵی 1968ی حزبی بەعسیش بە سەرۆكایەتی ئەحمەد حەسەن بەكر و سەدام حوسێن، بەسەر رژێمی عەبدولڕەحمان عارف، نەك هەر تەنیا وانە و پەندی لە رێگە راستەكەی عەبدولكەریم قاسم وەرگرتبوو، بەوەی بە بێ چارەسەركردنی كێشەی گەلی كوردستان هیچ حوكمڕانی و حكومەتێك سەقامگیر و بەردەوام نابێت، لە هەمان كاتدا لای ئەحمەد حەسەن بەكر و سەدام حوسێن ئەو قەناعەتەش دروست بوو، كە كێشەی گەلی كوردستان تەنیا لەگەڵ ئەو رابەر و بزووتنەوەیە چارەسەر دەكرێت، كە گەلی كوردستان بە رابەر و بزووتنەوەی خۆی دەزانێت، بۆیە وێڕای ئەوەی باڵی جیابووەوەی (مەكتەبی سیاسی پارتی) بە بەرنامەیەكی سیاسیی ئۆلیگاریشی و ژمارەیەكی زۆری چەكداریشەوە، هاوپەیمانی حزبی بەعس بوون و هاوشانی هێزەكانی سوپای عێراق شەڕی پێشمەرگە وشۆڕشی ئەیلوولیشیان دەكرد، بەڵام سەدام حوسێن خۆی چووە بارەگای بارزانی لە چۆمان و، لە ئاداری ساڵی 1970 رێككەوتنی ئاداری لەگەڵ مستەفا بارزانی گەڵاڵە كرد و لە رۆژی 11ی ئاداری ساڵی 1970 دوای ئەوەی لەلایەن ئەحمەد حەسەن بەكری سەرۆك كۆمارەوە واژوو كرا، رێككەوتنەكە بە فەرمی راگەیەندرا و، ناوەڕۆكی ئەم رێككەوتنەش بەو جۆرە بوو كە لە ماوەی چوار ساڵدا هەوڵ بدرێت، هەموو خاڵەكانی جێبەجێ بكرێت، پاشانیش هەموو ئەو مافانە لە چوارچێوەی یاسایەك بە ناوی (یاسای ئۆتۆنۆمی بۆ گەلی كوردستان) بچەسپێندرێن و، گەلی كوردستان لە رێگەی هەردوو دامەزراوەی یاسایی خۆی (ئەنجومەنی یاسادانان و ئەنجومەنی راپەڕاندن) كاروباری خۆی لە ناوچەی ئۆتۆنۆمی بەڕێوە ببات، بەڵام سەدام و حزبی بەعس لە ئاداری ساڵی 1974 لە بری ئەوەی یاسایەكی ئۆتۆنۆمیی ئەوتۆ بۆ گەلی كوردستان دەربكەن، كە دەقی رێككەوتنی ئاداری تێدا بەرجەستە بێت، هاتن یاسایەكی كارتۆنییان بۆ ئۆتۆنۆمی دەركرد، كە بە هیچ شێوەیەك لەگەڵ دەق و ناوەڕۆكی رێككەوتنی 11ی ئادار، یەكی نەدەگرتەوە، بەمەش جارێكی دیكە لە نێوان بەعس و شۆڕشی ئەیلوولدا شەڕ هەڵگیرسایەوە.

لە ماوەی ساڵانی 1974-1975، سەركردایەتیی شۆڕشی كوردستان هەوڵەكانی خۆی بۆ شێوازی پەیوەندیی نێوان كوردستان و بەغدا بەو جۆرە داڕشتەوە، كە چیتر (حوكمی زاتیی كارتۆنی) قبووڵ ناكرێت و، دەبێت لە دانوستانەكانی داهاتوودا باس لە جێبەجێكردنی (حوكمێكی زاتیی راستەقینە) بكرێت، دیارە حوكمی زاتیی راستەقینەش تەنیا بە یاسایەكی رژێمێكی دیكتاتۆری نایەتەدی، بۆیە سەركردایەتیی شۆڕشی ئەیلوول لێژنەیەكی بۆ داڕشتنی پڕۆژەی فیدڕاڵیزەكردنی عێراق دروست كرد، بۆ ئەوەی ئەقڵییەتی حوكمڕانانی عێراق بزانن، كە عێراق نیشتمانی هاوبەشی كورد و عەرەبە، كوردیش وەك عەرەب ئەو مافەی هەیە كە هەم خۆی حوكمڕانی لە هەرێمەكەی خۆیدا بكات، هەم ئەو مافەشی هەیە كە لە پڕۆسەی سیاسی و بڕیاردروستكردن لە ناو دەوڵەتە فیدڕاڵییەكەدا بەشدار بێت.

دیارە سەدام و حزبی بەعس، لە شەڕی ساڵانی 1974- 1975 نەك هەر نەیانتوانی بە زەبری چەك و بۆمب و فڕۆكە، چۆك بە گەلی كوردستان دابدەن و حوكمی زاتییە كارتۆنییەكەیان بەسەردا بسەپێنن، بەڵكو لە ماوەی ئەو ساڵەدا سوپای عێراق بە شێوازێك بڕستی لێ بڕابوو، كە بەرگەی یەك دوو مانگی دیكەی نەدەگرت، بەڵام سەدام حوسێن پەنای بۆ پیلانێكی نێودەوڵەتی برد و بە ناوبژیوانیی هاواری بومدیەنی (سەرۆكی ئەو كاتی جەزائیر) و هێنری كیسنجەری (وەزیری دەرەوەی ئەوكاتی ئەمریكا)، چۆكی لە بەردەم شای ئێراندا دادا و دەستی لە بەشێكی خاك و ئاوی عێراق هەڵگرت، لە پێناو ئەوەی شكست بە سەر شۆڕشی كوردستاندا بهێنێت، سەدام وا بیری دەكردەوە كە بە نسكۆی شۆڕشی ئەیلوول، ئیدی گەلی كوردستان دەستەمۆ دەبێت و، ئەوەی بیەوێت بۆی دەچێتەسەر، بەڵام پاشگەزبوونەوەی لە رێككەوتنی ئادار، كارەساتێكی بەسەر عێراقدا هێنا، كە وێڕای ئەوەی ماوەی 17 ساڵ بە سەر رووخانی رژێمی بەعس تێپەڕیوە، بەڵام لەبەر ئەوەی ئەقڵییەتی حوكمڕانانی عێراقیش لە 2003 – هەتا ئێستا گۆڕانكارییەكی ریشەیی بۆ شێوازی چارەسەركردنی كێشەكانی گەلی كوردستان لەگەڵ دەوڵەتی عێراق لا دروست نەبووە، هەتا ئێستاش پڕۆسەی حوكمڕانی لە ناو چوارچێوەی دەوڵەتی عێراقدا پڕۆسەیەكی شكستخواردووە و، ئەگەر بەم ئاراستەیە بەردەوام بن، ئەوا كۆتایی مەرگی عێراق وەك دەوڵەتێكی یەكپارچە و یەكگرتوو دەبێتە راستییەكی حەتمی.
ئەوەی لێرەدا جێگەی ئاماژەپێكردن و وەبیرهێنانەوەیە و پەیوەندی بە جێبەجێكردنی راستەقینەی رێككەوتننامەی ئادارەوە هەیە و، ئێستا بووەتە (مافە دەستوورییەكانی هەرێم لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراقدا)، ئەوەیە كاتێك ساڵی 1991 نێچیرڤان بارزانی و خوالێخۆشبوو مام جەلال لە چوارچێوەی سەركردایەتی شاندێكی بەرەی كوردستانی بۆ دانوستاندن لەگەڵ سەدام حوسێن دەچنە بەغدا، سەدام حوسێن بە نێچیرڤان بارزانی دەڵێت: «من بۆ رێككەوتنی ئادار لەگەڵ باپیریت دانوستاندنم كردووە، ئێستاش لەگەڵ نەوەكەی»، لە وەڵامدا نێچیرڤان بارزانی بە سەدام دەڵێت: «ئەگەر كێشەی گەلی كوردستان چارەسەر نەكرێت، ئەوا دڵنیابە لەگەڵ نەوەكەی منیش دەبێت دابنیشن»، دوای ئەم وەڵامە سەدام دەڵێت: «هەرگیز چاوەڕێی ئەم وەڵامەم لەم لاوە نەبوو»، لەو كاتەدا مام جەلال دێتە وەڵام و پێی دەڵێت: «هەر ئەوە لە نەوەی بارزانی چاوەڕوان دەكرێت».

رێككەوتنی 11ی ئادار بازنەیەكی نیشتمانییە و كەس ناتوانێت لە دەرەوەی ئەو بازنەیە بێت، تێكڕای هاونیشتمانیانی كوردستان ئەوجا (كورد بن، یان كلدان و ئاشووری، یان توركمان) هەروەها ئایدیۆلۆژیەتی سیاسییان (پارتی بن، یان هەر حزب و بزووتنەوەیەكی سیاسی)، ئەوا كاتێك بیانەوێت لەسەر مافەكانی گەلی كوردستان لەگەڵ دەسەڵاتدارانی دەوڵەتی عێراق دانوستاندن بكەن، ئەوا خۆیان لە ناو ئەو بازنەیەدا دەبینییەوە كە رێككەوتنی 11ی ئادار دروستی كردووە.

لەگەڵ ئەوەی پارتی دیموكراتی كوردستان لە ماوەی 50 ساڵی رابردوودا هیچ كاتێك رێككەوتننامەی ئاداری ساڵی 1970ی وەك دەستكەوتێكی حزبی بۆ پارتی دیموكراتی كوردستان لە قەڵەم نەداوە، بەڵام لە دوای نسكۆی شۆڕشی ئەیلوولەوە، ئەو حزب و لایەنە سیاسییانەی لە گۆڕەپانەكەدا دروست بوون، هەموو هەوڵیان بۆ ئەوە بووە كە رێككەوتنامەی ئادار وەك رێككەوتنێكی بێ بەهای پارتی دیموكراتی كوردستان لەقەڵەم بدەن، بۆ ئەمەش دروشمی بریقەدار و گەورەیان بەرز دەكردەوە، بەوەی ئەوان بە حوكمی زاتی رازین و دەبێت، رێككەوتنێكی باشتر لەگەڵ دەسەڵاتدارانی دەوڵەتی عێراق ئەنجام بدرێت، بەڵام وێڕای ئەم هەموو دروشمە بریقەدارانە، حكومەتی بەعس و سەدام لە ماوەی ساڵانی 1977-1987 هەر هەوڵێكی بۆ دانوستاندن لەگەڵ هەر لایەنێكی سیاسیی كوردستان دابێت، وەڵامی لایەنە سیاسییەكانی كوردستان بەو جۆرە بووە، ئەگەر تەواوی بەندەكانی رێككەوتنی ئادار جێبەجێش نەكرێت، ئەوا دەبێت بەشێك لەو بەندانە جێبەجێ بكرێت، بۆ ئەوەی ئەو لایەنە سیاسییە بتوانێت لە ناو گەلی كوردستاندا قسەیەك بكات.

سەدام و حزبی بەعس، لەگەڵ ئەوەی لە ماوەی 10 ساڵی نێوان 1977-1988 چەند وتووێژێكی ئاشكرا و نهێنییان لەگەڵ چەند لایەنێكی كوردستانی ئەنجام دا، بەڵام ئەو قەناعەتەشی لابوو، هەر رێككەوتنێك لەگەڵ هەر لایەنێكی سیاسیی كوردستان بكرێت و، پارتی دیموكراتی كوردستانی بە سەرۆكایەتیی مسعود بارزانی لەگەڵ نەبێت، ئەوا ئەو رێككەوتنە لای گەلی كوردستان هیچ ئیعتیبارێكی نابێت، هەر بۆیە وێڕای ئەوەی لە ساڵی 1983 یەكێتی نیشتمانی كوردستان لە چوارچێوەی رێككەوتننامەی 11ی ئاداری 1970 بە فەرمی و ئاشكرا دەستی بە وتووێژ و دانوستاندن لەگەڵ رژێمی بەعس و سەدام كرد، بەڵام لەبەر ئەوەی وتووێژێكی تاكلایەنانە بوو، ئەوە بوو نەك هەر هیچی لێ سەوز نەبوو، بەڵكو بێجگە لە ئاگربەستێكی شلۆق لە نێوان یەكێتی نیشتمانی و رژێمی بەعس، نەتوانرا ناویشی لێ بنرێت دانوستاندنی نێوان گەلی كوردستان و دەسەڵاتدارانی دەوڵەتی عێراق.

دوای دروستبوونی بەرەی كوردستانی و راپەڕینە شكۆدارەكەی بەهاری 1991ی گەلی كوردستان، جارێكی دیكە رێككەوتننامەی ئادار بووەوە بە نەخشەڕێگە بۆ دانوستاندنی نێوان بەرەی كوردستانی و رژێمی بەعس و سەدام، بەڵام ئەمجارەیان سەدام قەناعەتی تەواوی لا دروست ببوو، ئەگەر لەگەڵ بەرەی كوردستانی نەگاتە ئەنجامێك كە خۆی مەبەستی بوو، ئەوا دەبێت ئەم كێشەیە بە شێوەیەك لە شێوەكان لە كۆڵی خۆی و رژێمەكەی بكاتەوە، دیارە ئاكامی دانوستاندنەكانی ساڵی 1991ی بەرەی كوردستان و بەعس و سەدامیش هەر بەوجۆرە شكایەوە، كە رژێمی بەعس و سەدام، تەواوی دامەزراوەكانی خۆی لە كوردستان كێشایەوە، سەدام لەم بڕیارەی بەرامبەر كوردستان، ئەو ئامانجەی هەبوو، كە سەركردایەتیی بەرەی كوردستانی، سەركردایەتییەكی فرەچەشن و فرەئایدیۆلۆژییە و ناتوانن بڕیارێكی دروست بدەن، بەڵام سەرۆك مسعود بارزانی بە لۆژیكی خۆی سەركردایەتیی بەرەی كوردستانی گەیاندە ئەو قەناعەتەی كە دەبێت هەڵبژاردن لە كوردستان ئەنجام بدرێت و، گەلی كوردستان بە ئیرادەی خۆی دامەزراوە شەرعییەكانی (ئەنجومەنی یاسادانان و ئەنجومەنی جێبەجێكردن) دابمەزرێنێت، سەرۆك مسعود بارزانی و پارتی دیموكراتی كوردستان ئەوە ئامانجیان بوو، كە دەبێت ئیرادەی گەلی كوردستان خۆی بە تەواوەتی رێككەوتنی 11ی ئاداری ساڵی 1970 جێبەجێ بكات، هەر بۆیە پارتی بە هەمان دروشمی (رێككەوتننامەی 11ی ئادار، بەشداری یەكەمین هەڵبژاردنی ئازادی كوردستانی كرد و بە رێژەی 51% متمانەی خەڵكی كوردستانیشی بەدەست هێنا، لە یەكەم هەنگاویشیدا، ناوی هەردوو ئەنجومەنی یاسادانان و جێبەجێكردنی گۆڕی بۆ (پەرلەمان و حكومەتی كوردستان) لەمەش زیاتر هەر لە ناو ئەم پەرلەمانەوە كە پارتی رێژەی 51%ی كورسییەكانی هەبوو، تەنیا دوای چوار مانگ لە 4ی 10ی 1992، بە چەپڵەڕێزان (بڕیاری فیدڕاڵی) لە پەرمانی كوردستان پەسەند كرا.

ناوەڕۆكی رێككەوتننامەی ئادار و هەنگاوەكانی سەرۆك مسعود بارزانی، ئەوەمان بۆ ئاشكرا دەكەن، كە چوارگۆشەی یەكەم بۆ چارەسەركردنی كێشەی گەلی كوردستان لەگەڵ دەسەڵاتدارانی دەوڵەتی عێراق (ئەوجا ئەو دەسەڵاتدارانە هەر كەس و مەزهەبێك بن) لە جێبەجێكردنی رێككەوتنی ئادارەوە دەستی پێ كردووە و، لەسەر بنەمای ئەو رێككەوتنە، پەرلەمانی كوردستان بڕیاری (فیدڕاڵی و ریفراندۆم)ی پەسەند كردووە، ئێستاش هەر ئەو نەخشەڕێگەیەی لە رێككەوتنی 11ی ئادارەوە نەخشەی بۆ كێشراوە، ئایندەی پەیوەندییەكانی نێوان كوردستان و دەوڵەتی عێراق دیاری دەكات.
Top