«ئەوەی بۆتە جێگەی سەرسوڕمانی زۆرم، ئەوەیە كە ئێستا هونەر تەنیا پەیوەندیدارە بە شتەكانەوە، نەك بە ژیان و تاكەكانی كۆمەڵگە، بەڵام ئایا نابێت ژیانی هەر تاكێك تابلۆیەكی دەگمەنی هونەری بێت؟ بۆچی دەبێت چرایەك، یان خانوویەك دوو بابەتی هونەر بن، بەڵام ژیانی خۆمان بابەتێك نەبێت بۆ هونەر؟» میشێل فۆكۆ

ئەگەر سیاسەت وەك هونەر پێناسە بكرێت و، ئامانجی ئەم هونەرەش هەر لە بنەڕەتەوە بۆ ئەوە هاتبێتە بوون كە ژیانی رۆژانەی خەڵك بكاتە تابلۆیەكی دەگمەن كە خۆشگوزارنیی هاووڵاتی و تاك لە چوارچێوەی دەوڵەتدا بەرجەستە بكاتەوە، ئەوا پرسیار لێرەدا ئەوەیە: بۆچی سیاسەت لە ئێستادا ئەو توانایەی نەماوە كە خۆشگوزەرانیی ژیانی رۆژانەی هاووڵاتی لە چوارچێوەی پرۆسەی حوكمڕانی ناو دەوڵەتدا دووبارە بەرجەستە بكاتەوە؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە پڕۆفیسۆر عەبدولسەلام بنعەبدعالی لە كتێبەكەیدا بە ناونیشانی (فەلسەفە هونەرە بۆ ژیان)، لە دەستپێكدا بەو گوتەیەی میشێل فۆكۆ دەستی پێكردووە كە بایەخی هونەر، بە گرنگیی ژیانی تاك و هاووڵاتی لە كۆمەڵگە گرێ دەداتەوە. دیارە لە وەڵامی ئەم سەرسوڕمان و پرسیارەی فۆكۆدا، عەبدعالی هەوڵیداوە جارێكی دیكە (فەلسەفە وەك هونەر بۆ ژیان) پێناسە بكاتەوە، بەڵام ئەم پێناسەكردنەوەیە ئەو پرسیارە دروست دەكاتەوە: چۆن فەلسەفە دەبێتە هونەرێك بۆ ژیان؟ لەم حاڵەتەشدا پێمان دەڵێت: كاتێك فەلسەفە دەبێتە هونەرێك بۆ ژیان كە تیایدا گوتاری فەلسەفی هۆشیارییەك بێت بۆ شێوەی ژیانێكی شایستە لە ناو كۆمەڵگەدا، لەم دەرەوازەیەوە گوتەیەكی دیكەی شۆپنهاوەر- هەیە كە دەڵێت: «گرنگی و بایەخی فەیلەسوف ئەوەیە پێشەنگ بێت، كەسی پێشەنگیش دەبێت بتوانێت رێگەی ژیانێكی شایستە و پراكتیكی بدۆزێتەوە، نەك لە رێگەی نووسین و كتێبەكانیەوە، ئەمەش واتە دەبێت بە هەمان رێگەی كە فەیلەسوفەكانی یۆنان لێی فێربوون، بە رێگەی رەفتارەكانی و ئاكامی رەفتارەكانی بناسرێتەوە، نەك بە رێگەی ئەوەی دەیڵێت، یان تەنانەت ئەوەشی كە نووسیویەتی..»

لە وردەكاریی ئەم بیركردنەوە قووڵەدا بۆ پێكەوە گرێدانەوەی (فەلسەفە وەك هونەر بۆ ژیان) و جیاكردنەوەی (فەلسەفە و گوتاری فەلسەفی)، ئەوا راشكاوانە هەڵكۆڵێنێكی ئەركیۆلۆژییانەی بۆ جیاكردنەوەی كردووە و جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، ئەو فەیلەسوفانەی توانیویانە وەك (سوكرات و دیوجین) فەلسەفە بگۆڕن، هۆشیاری بە شێوازی ژیانی شایستەی كۆمەڵگە، ئەوان بەوە جیادەكرێنەوە كە (فەلسەفە و گوتاری فەلسەفی)یان لێك جیاكردۆتەوە، هەر بۆیە ئەگەر (لۆژیك و ئاكار و سرووشت) سێ بەشی گرنگی هەر گوتارێكی فەلسەفی پێكبهێنن، ئەوا فەلسەفە لە دیدی ئەوانەوە دەبێتە (هۆشیاری بە شێوازی ژیانی شایستە بۆ كۆمەڵگە و بەرزكردنەوەی تێڕوانینی باڵا بۆ لۆژیك و ئاكار و سروشت).
ئەم بنەمایە كە هەوڵێكە بۆ پێكەوە كۆكردنەوەی (فەلسەفە و سیاسەت) وەك ئامرازێك بۆ دابینكردنی خۆشگوزەرانی لە ناو كۆمەڵگەدا، بەردەوام بە درێژایی مێژووی مرۆڤایەتی، سیاسەتیش هاوشانی فەلسەفە، وەرچەرخان و بەرەوپێشەوەچوونی بە خۆیەوە بینیوە، هەر بۆ نموونە ئەگەر ئەرستۆتاڵیس-یش، (سیاسەت)ی وەك بنەمایەكی ئەخلاقی بۆ خۆشگوزەرانی و رێكخستنی ژیانی دەوڵەتە شاری یۆنانی پێناسە كردبێت، ئەوا لە قۆناخەكانی دیكەی ژیانی مرۆڤایەتی و لەگەڵ دەستپێكی قۆناخی رێنیسانس لە ئەوروپا، فەیلەسوفەكان بەگشتی و تۆماس هۆبز بەتایبەتی، رێكخستنی ژیان و گوزەرانیی هاووڵاتییان لە چوارچێوەی دەوڵەتدا بە چەند مەرجێك پابەند كردووە كە دەبێت ئەو هزرەی دەوڵەت هەڵدەسووڕێنێت توانای ئەوەی هەبێت (كۆتایی بە شەڕ بهێنێت و ئاشتەوایی لەناو كۆمەڵگە دابین بكات، نەبوونی سیستەم و پاشاگەردانی ناو كۆمەڵگە بگۆڕێت بۆ سیستەم و سەقامگیری، پەرت و بڵاو و دابەشبوونی كۆمەڵگە بگۆڕێت بۆ یەكڕیزی و پەیوەندیی پتەوی نێوان هاووڵاتی و دەوڵەت)، ئەوجا بۆ ئەوەی دەوڵەت ئەو توانایەی هەبێت، ئەوا هۆبز شەرعییەتی ئەژدیها (لیڤاسان) دەداتە دەوڵەت بۆ ئەوەی ئەو توانایەی هەبێت هەموو ئەو ئاستەنگ و بەربەستانە لابەرێت، كە دەبنە هۆكاری (پاشاگەردانی و شەڕ و پەرتەوازەیی) لە ناو كۆمەڵگەدا.

ئەم بیركردنەوە بەرزەی هۆبز، بووە بەردی بناخە بۆ دروستبوونی (بەریتانیای مەزن) ئەو وڵاتەی دەسەڵات و سنووری بەو ئاستە فراوان بوو كە پێی بڵێن: «ئەو وڵاتەی خۆری لێ ئاوا نابێت»، بەڵام مەزنیی بەریتانیا تەنیا لەوەدا بەرجەستە نابێت كە بتوانێت هەردوو ئۆقیانووسی ئارام و ئەتڵەسی لە چوارچێوەی یەك دەسەڵاتدا كۆبكاتەوە، بەڵكو مەزنیی بەریتانیا لە شێوازی حوكمڕانی و وەڵامدانەوەی حكومەت بۆ خواست و پێداویستیی هاووڵاتیانی بەرجەستە دەبێتەوە، ئەمە بووە بنەما بۆ شێوازی (دەوڵەتی دووەم) كە جۆن لۆك ناوی لێنا: «حوكمڕانی، یان حكومەتی مەدەنی». لۆك چەند گۆڕانكارییەكی گرنگی لە دەوڵەتی (لیڤاسان) ئەنجامدا، دیارترینیان ئەوە بوو كە دەسەڵاتی پادشا دەبێت بە یاسا دیاری بكرێت، هەروەها ئەندامانی حكومەتیش دەبێت (خزمەتكاری كۆمەڵگە) بن، راشكاوانەتر، دەبێت میللەت پارە بە ئەندامانی حكومەت بدات، لەبەرامبەر ئەو خزمەتگوزارییانەی حكومەت پێشكەشی هاووڵاتیانی دەكات، ئەم هزرە بەرزەشی لەناو تیۆرێكدا تیۆڕیزە كرد و رایگەیاند: «بەبێ باجدان نوێنەرایەتی بوونی نییە». بەڵام پرسیاری گرنگتر لێرەدا ئەوەیە: ئەو ئەندامانەی ناو پرۆسەی حوكمڕانی كە بە حیساب دەبێت وەك (خزمەتكار) لەبەرامبەر ئەو پارەیەی هاووڵاتیان بە شێوەی (باجدان) دەیاندایە حكومەت، ئایا ئەو خزمەتگوزارییانەی حكومەت پێشكەشی هاووڵاتیانی دەكرد، هاوتای ئەو باجە بوو كە هاووڵاتیان دەیاندا؟ بێگومان نەخێر، هەر بۆیە بیرۆكەی (دەوڵەتی خۆشگوزەران) سەریهەڵدا، لەم مودێلەی دەوڵەتیشدا، چەند هەڵەیەكی گەورەی دەوڵەتی (حوكمڕانی مەدەنی) راستكرایەوە، كە گرنگترینیان ئەوە بوو كە رێژەی باجدانی كەم كردەوە و ئاستی پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییەكانی بەرز كردەوە. ئەم مۆدێلە تازەیەی دەوڵەتی خۆشگوزەران كە لەسەرەتادا بیرۆكەی بسمارك بوو، بۆ ئەوەی كرێكارانی ئەڵمانیا ئینتیمایان بۆ ئەڵمانیا هەبێت و نەبنە شوێنكەوتووی بیری ئەنتەرناسیۆنالیستی ماركسی، بووە شێوازی دەوڵەت لە تەواوی رۆژئاوادا و توانی لە ماوەی نزیكەی 100 ساڵدا (1870-1970) خوشگوزەرانیی شایستە بۆ هاووڵاتیانی دابین بكات و ببێتە چوارچێوەیەكیش بۆ سەرجەم داهێنانەكانی مرۆڤایەتی لەسەر دەستی هاووڵاتیانی ئەو دەوڵەتانەی كە مۆدێلی (دەوڵەتی خۆشگوزەران)یان پیادە كردبوو.

لە سەرەتای حەفتاكانی سەدەی رابردوو، لەگەڵ ئەوەی شەپۆلی سێیەمی دیموكراتی دەستی پێكرد، ئەمەش بەو مانایەی چەندین دەوڵەتی دیكەش لە ئەوروپا وەك: (ئیسپانیا، پۆرتوگال و یۆنان) كۆتاییان بە سیستمی سەربازی و دیكتاتۆری هێنا و بەرەو (دەوڵەتی خۆشگوزەران) وەرچەرخان، بەڵام لە هەمانكاتدا حەفتاكانی سەدەی رابردوو سەرەتای سەرهەڵدانی، كەموكورتیی زۆر جددی لەم مۆدێلەی دەوڵەتدا، یان لەم شێوازەی حوكمڕانیدا هەبوو، ئەو كەموكورتییانەش ببوونە سەرەتای دروستبوونی بۆشایی لە نێوان هاووڵاتیی و پرۆسەی حوكمڕانیدا، ئەوجا لەبەر ئەوەی مۆدێلی (دەوڵەتی خۆشگوزەران ) ببووە فاكتەری چالاكی و بەشداری و پەیوەندیی پتەوی نێوان هاووڵاتی و پرۆسەی حوكمڕانیی دەوڵەت و ئەمەش ببووە فاكتەرێك بۆ ئەوەی هەموو ئەو دەوڵەتانەی بازنەی شێوازی (دەوڵەتی خۆشگوزەران) كۆی دەكردنەوە، ببوونە دەوڵەتی پیشەسازیی پێشكەوتوو، هەر بۆیە كەموكورتییەكانیش بە شێوەیەكی لێكچوو، لە دەوڵەتانی دیكەی رۆژئاوا سەریهەڵدابوو. بەڵام پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە: ئایا بیرمەندانی تەواوی دەوڵەتانی رۆژئاوا رێگەچارەیەكیان بۆ ئەو كەموكورتییانە نەدۆزیوەتەوە بۆ ئەوەی ئەو كەموكورتییانە چارەسەر بكرێت؟ بێگومان لەسەر ئاستی زۆربەی دەوڵەتانی رۆژئاوا بەگشتی و لەسەر ئاستی بیرمەندانی (ئینگلیزی و فەرەنسی و ئەڵمانی ) هەر لە سەرەتای دروستبوونی ئەو كەموكورتییانەوە، جەدەلێكی گەورە لەسەر ئەم پرسە دروست بووە و زۆر بە وردییش دەستنیشانی كەموكورتییەكان و شێوازی چارەسەركردنیان بۆ دیاریكراوە، بەڵام لەبەر ئەوەی كۆی پرۆسەی حوكمڕانی و تەواوی ئەو حزبە سیاسییانەشی بە رێگەی سندوقەكانی دەنگدان هەڵدەبژێردرێن و بە حیساب دەبێت نوێنەرایەتیی بەرژەوەندیی ئەو خەڵكە بكەن كە دەنگی پێداون، پرۆسەی حوكمڕانیی دەوڵەت وەردەچەرخێنن بۆ شێوازی بەڕێوەبردنی كۆمپانیایەك (Marketisation) ئەمەش بەو مانایەی لەبری ئەوەی لەناو پرۆسەی حوكمڕانیدا بیر لەوە بكرێتەوە چۆن ژیانێكی خۆشگوزەران بۆ كۆمەڵگە دابین بكەن، بیر لەوە دەكەنەوە وەك ئەوەی بیرمەندی ئەمریكی دەڵێت: (بیر لەوە دەكەنەوە كە چۆن فێڵ لە كۆنتراكتی كۆمەڵایەتی بكەن). ئەمەش مانای ئەوەیە حزبی سیاسی نوێنەرایەتیی راستەقینەی دەنگدەرانی ناكات و سیاسەت بۆ چارەسەركردنی كێشە و كەموكورتییەكانی ئەو خەڵكە ناكات كە دەنگیان بە بەرنامەكەی داوە، ئەمەش وا دەكات حزبەكان بە ئاراستەیەك بیر دەكەنەوە و خەڵك بە ئاراستەیەكی دیكە، هەر بۆیە پرۆسەی حوكمڕانی رەنگدانەوەی ئەو كۆنتراكتە كۆمەڵایەتییە نابێت كە هاووڵاتیان بە رێگەی سندوقەكانی دەنگدان دروستیان كردووە و سەرەنجامیش ناهاوسەنگییەكی ئەوتۆ لە ناو پرۆسەكە دروست دەكات، كە نە حكومەت دەتوانێت خزمەتگوزاریی پێویست پێشكەشی هاووڵاتیانی بكات، نە هاووڵاتیانیش ئەو حكومەتە بە حكومەتی خۆیان دەزانن.

ئەم حاڵەتە كە ئێستا دیاردەیەكی گشتی و باوە لەسەر ئاستی جیهان، ئەوەمان بۆ ئاشكرا دەكات كە كێشەی هەرە گەورە لە پرۆسەی حوكمڕانی دەوڵەتانی خاوەن ئەزموون لە پرۆسەی دەوڵەتداریدا، ئەو حاڵەتەیە كە حزبە سیاسییەكان لە پرسی نوێنەرایەتیكردنی دەنگدەرانیان شكست دەهێنێن و ناتوانن بە شێوەیەكی راست و دروست نوێنەرایەتیی خەڵكەكەی خۆیان بكەن، ئەوجا ئەگەر ئەم پرسە بۆ دەوڵەتانی خاوەن ئەزموون لە دەوڵەتداریدا بەو ئاستە جێگەی مەترسی بێت و مەزندەی شكستی پرۆسەی حوكمڕانی لێ بخوێندرێتەوە، پرسیارەكە ئەوەیە: دەبێت حزبە سیاسییەكان چ ئاستەنگ و كێشەیەكی گەورە بۆ پرۆسەی حوكمڕانی دروست بكەن لە دەوڵەتانی تازەپێگەیشتووی وەك هەرێمی كوردستان؟ ئەم پرسیارە كە لە ئێستادا و پێش ئەوەی كابینەی داهاتووی حكومەتی هەرێمی كوردستان رابسپێردرێت بۆ ئەوەی لە ماوەی یاسایی خۆیدا پێكبهێندرێت، دەبینین حەوت مانگ بەسەر پرۆسەی هەڵبژاردنەكانی 30ی ئەیلوولی 2018 تێپەڕیوە، بەڵام هێشتا نەتوانراوە حكومەت پێكبهێندرێت، پرسیارەكە لێرەدا ئەوەیە، ئەگەر لە پرۆسەی دانوستاندن بۆ رێككەوتن لەسەر پێكهێنانی حكومەت، حزبە سیاسییەكان بەو ئاستە ئاستەنگ بن لەبەردەم پێكهێنانی حكومەتدا، ئایا كاتێك ئەم حكومەتە پێكدەهێندرێت و هەوڵدەدات بەرنامەكەی خۆی جێبەجێ بكات، چ ئاستەنگ و بەربەستێك لەبەردەم جێبەجێكردنیان دروست دەكرێت؟ وەڵامی ئەو پرسیارە وەك تەواوی بیرمەندانی جیهان بە شێوازی جیاواز هەڵوەستەیان لەسەر كردووە و رێگەچارەی جیاوازیشیان بۆ داناوە، خاڵی جیاوازی نێوان كۆی شێواز و چارەسەرە جیاوازەكان لەو خاڵەدا خۆی بەرجەستە دەكاتەوە، بەوەی دەبێت حزبی فەرمانڕەوا كە ئەركی سەرەكیی پرۆسەی حوكمڕانی و جێبەجێكردنی بەرنامەی حكومەتی دەكەوێتەسەرشان، بە پلەی یەكەم جەخت لەسەر ئەوە بكاتەوە، پێگەی هاووڵاتی لە ناو پرۆسەی حوكمڕانیدا چەند گرنگە بۆ حوكمڕانییەكی سەركەوتوو، لەم حاڵەتەشدا كە بێگومان ئەو حزبە سیاسییانەی كە لە ناو تیۆریزەكردنی خواستەكانی خەڵكدا، ماركێتینگ بۆ ئامانجە حزبییەكانی خۆیان دەكەن، هەموو هەوڵی خۆیان دەخەنەگەڕ بۆ ئەوەی حزبی فەرمانڕەوا سەركەووتوو نەبێت، بەڵام دیسان پێداگریی حزبی فەرمانڕەوا لەسەر پێگەی هاووڵاتی و بەشداریی هاوڵاتی لەناو پرۆسەی حوكمڕانیی سەركەوتوودا، هەوڵی حزبەكان بۆ پرۆسەی بە كۆمپانیاكردنی حوكمڕانی شكست پێ دێنێت و پرۆسەكەش دەكەوێتە سەر رێگا راستەكەی خۆی.