ئەفلاتۆن پێیوایە كەوا‌ دەبێت مەبەست لە پەروەردە ئامادەكردنی هاووڵاتی باش بێت و، هاووڵاتی باش بە بڕوای ئەو؛ كەسی‌‌ هاوسەنگ و خاوەن ئەزموون و خوڕەوشتی باش و مەرد و دادناسە. ئەفلاتۆن لە كۆمارەكەی خۆیدا هاووڵاتی بەسەر سێ چین دابەش دەكا، چینی پیشەكاران و جەنگاوەران و فەیلەسۆفەكان كە دوا چینن كە ئەركی رێنیشاندانی حكوومەتیان لە ئەستۆیە و پێویستە بە فۆرمێكی هەرە ئاستبەرز پەروەردە كرابن.
لەلایەكی دیكەوە هاووڵاتی باش و رۆشنبیر بە بڕوای ئەرستۆ مرۆڤی ئازاده، ئەو لەو بڕوایەدایە كە دوو مەرج هەن وادەكەن مرۆڤ ئازاد بێت. یەكێكیان سیاسییە و ئەوی دیكەیان ئابوورییە، لەڕووی سیاسییەوە مرۆڤ چەك هەڵبگرێت و دەنگ بدات و ئامادە بێت لە دامەزراوە گشتییەكاندا دابمەزرێت . لەڕووی ئابوورییەوە مرۆڤی ئازاد نابێت سەرقاڵی ئەو پیشانە بێت كە خەڵكانی دیكە پێی هەڵدەستن، چونكە پەروەردەی گونجاو بۆ ئەو بریتیە لە پەروەردەیەكی ئازاد و ئەگەر ژیریی مرۆڤ لە ئاژەڵ جیا دەكاتەوە كەواتە ئامانجی جیاوازی ئەو پەروەردە ئازادەیە خۆی لە چاندنی عەقڵدا دەبینێتەوە... ئەگەر پەروەردەیەكی ئازادمان بەخشییە تاك ئەوا نەك تەنها مرۆڤی رۆشنبیریمان دەست دەكەوێت؛ بەڵكو دەتوانێت ئامانجی هەرە باڵای ژیان بەدەست بێنێت كە بەختەوەرییە.
(رۆمانەكان)یش بەهەمانشێوە پێیانوابوو كە ئامانج لە پەروەردە ئامادە كردنی مرۆڤی رۆشنبیرە، تایبەتمەندییەكانی هاووڵاتی رۆناكبیر لێرەدا ئەوەیە كە لە گەنجاتییەوە هەڵگری خەسڵەتەكانی خۆڕاگریی و مەردایەتی و رێزگرتن لە خوداوەندەكان و دادپەروەریی و ئاقڵمەندیی و شارەزایی و زاڵبوون بەسەر خود؛ بێت. رۆمانییەكان پەروەردەیان بە رێگایەك دەزانی بۆ ئامادەكردنی هاووڵاتی، لە دەرەنجامدا هاووڵاتی بتوانێت بۆ بەڕێوەبردنی كاروباری شارستانی خاوەندارێتی لە ویستی سەركەوتووانەی خۆی‌ بكات.
ماركۆس فایبۆس كوینتلیانۆس ی دامەزرێنەری بنەماكانی وتاربێژی رۆمانی كەوا كاریگەری بەسەر خوێندنی باڵا لە رۆمانیادا هەبوو، لەبارەی ئامانج لە پەروەردەوە گوتوویەتی:(ئامانجی من لە پەروەردە ئامادە كردنی وتارخوێنی قسەزانە، لەمڕووەشەوە یەكەم شت كە مرۆڤ جیا دەكاتەوە بریتیە لە رەوشتباشیی... بۆیە ئێمە داوای ئەوەی لێ ناكەین لە قسەكردندا بەهرەمەند بێت؛ بەڵام خاوەن خوڕەوشتی بەرز بێت. لەبەر ئەوەی وتاربێژ ئەو كەسەیە كە دەتوانێت رێنوێنی و ئامۆژگاری بە حكوومەت بدات... وەكو دادوەرێكی دادپەروەر دەتوانێت بنچینەیەكی پتەو بۆ یاساكانی داڕێژێت و دواجار خراپەكاری لێ وەدوور بخات؛ ئەو خەسلەتەش تەنها لەو جۆرە وتاربێژەدا بەدی دەكرێت.
لە سەدەی بیستەمدا تێڕوانینەكانی فەیلەسوف و پەروەردەكاری ناودار جۆن دیوی لەبارەی پەروەردەی نوێگەرییەوە بەشێوەیەكی فراوان بڵاو بوویەوە، ئەو لەڕێی پەرتووكەكەیەوە (قوتابخانە و كۆمەڵگا) بۆچوونەكانی خستەڕوو كەوا پەروەردەی پیشەگەری و ئامانجە راستەقیینەكانی پەروەردە پێویستە لەو گرفتانەدا پێكبهێنرێ كە تێكەڵ بە چاڵاكییە نۆرماڵەكاندا دەبن.
جۆن دیوی دەڵێت: (منداڵ تاكو پرسیاری نەبێت و بەدوای ئەو رێگایانەدا نەگەڕێت كە بۆ بەدەستهێنانی وڵامەكەی یارمەتی دەدەن؛ فێر نابێت)، پەروەردەی راست لە دیدی ئەو تێكەڵبوونی راستەوخۆی تاك و ژینگەیه و ئەو لێكهەڵسوونەی نێوانیان گرفتی لێ دەكەوێتەوە كە پێویستی بە چارەسەر دەبێت.
(ئیدوارد كلابارید)‌ی پەروەردەكار و زانای دەروونناسی سویسری لە گۆشە نیگای خۆیەوە سیستەمی پەروەردەیی ناوخۆی وڵاتانی لەهی هاوردە كراو بەلاوە پەسندترە، لەمبارەشەوە دەڵیت:(پێویستە ئەو سیستەمەی هەڵقوڵاوی ناوەخۆیە جێگەی ئەو سیستەمە سەپێنراوە بگرێتەوە كە لە دەرەوە هاوردە كراوە).
ماریا مۆنتیسۆری پزیشك و مامۆستا و فەیلەسوف و زانایەكی دەروونناسی ئیتاڵییە، لەسەرەتادا پرۆژەیەكی فێركاری تایبەت بە خاوەن پێداویستە تایبەتەكان داڕشت و تاكو دوایی فەلسەفەیەكی تایبەت بە گەشەپێدانی مرۆیی و فێركردن داهێنا و ئەو خۆی زیاتر لە چوار هەزار هۆبەی خوێندنی دامەزراند و، لە ئێستادا لە سەرتاسەری وڵاتانی جیهان ناوەندی فێركردنی مۆنتیسۆری هەیە و كار بەو فەلسەفەیە دەكەن كە لایەن ئەوەوە داڕێژراوە. ماریا مۆنتیسۆری لەبارەی ئامانجەكانی لە سیستەمی فێركردن گوتوویەتی:(ئامانجی ئێمە ئەو سیستەمەیە كە لە دەرەنجامی چالاكییەوە دروست دەبێت، نەوەك ئەو سیستەمەی بەرهەمی وەستان و بێدەنگی و ملكەچبوون و سەپاندنە). پەیڕەوی مۆنتیسۆری خۆی لە پرۆگرامێكی فێركردن دەبینێتەوە كە لەسەر بنەمای فەلسەفەیەك بونیادنراوە كەوا (هەر منداڵێك لەناوخۆیدا هەڵگری كەسێكە كە لە ئاییندەدا دروست دەبێت).
هەروەها پەروەردەكاری ئەڵمانی كریچنەر دەڵێت:(با رێگە بە هۆبەیەكی خوێندن لە قوتابخانەیەكی كوڕان بدەین كە پەیڕەوی پرۆگرامی تیۆری دەكەن قوتابییەكانی خۆیان بڕیار بدەن ئاخۆ پەرتووك و دەفتەر هەڵدەبژێرن یانیش مشار و مقەست، بژاردە بخەینە بەر دەستی قوتابییانی هۆبەیەكی قوتابخانەیەكی كچانیش، ئاخۆ وانەی رووەك و زانستی خۆراكیی یانیش وانەیەكی كرداری لەناوی باخچە یانیش چێشتخانە هەڵدەبژێرن... بێگومان دەبینین نەوەت لەسەدی قوتابیان زیاتر حەز بەوە دەكەن ‌ لە كەشی بێزاری و تەمبەڵیی هۆبە دەرچن و بەوە چالاك و كاریگەرتر دەبن).
جۆن لۆك فەیلەسوف و بیرمەندی بەریتانی رایگەیاندووە كە ئەركی پەروەردە هاوكاری منداڵان نیە بۆ ئەوەی زانیاری لەبارەی زانستێك بەدەست بێنن، بەڵام ئەركی سەرەكی ئەوەیە ئەگەر دەرفەت بڕەخسێت مێشكیان بۆ زانین بكاتەوه.
لەسەدەی هەژده، لە چاخی رۆشنگەریدا ژمارەیەكی زۆری زانایان دەركەوتن كە داوایان دەكرد ئازادی بە منداڵ ببەخشرێ و لە كۆتوبەندەكان رزگار بكرێن بە پرۆگرامی خوێندیشەوه.
لەو كاتەدا باوكی پەروەردەی نووژەن (ژان ژاك رۆسۆ) دەركەوت و داوای كرد منداڵ بۆ سرووشت جێ بهێڵدرێت، ئەو پێیوابوو كە سرووشت باشترین پەروەردەكارە؛ لەمڕووەشەوە گوتی:(ئامانجی من ئەوەیە زانین بە عەقڵ ببەخشرێ، بەڵام من خوازیارم كەوا رێگەی بەدەستهێنانی پیشان بدەم ئەگەر پێویست بكا). رۆسۆ جەختی لەوە كردەوە كەوا سرووشت مامۆستای سەرەكییە و مرۆڤ لە سێ مامۆستاوە فێر دەبێت: سرووشت و مرۆڤ و شتەكان.
هەروەها پێیوابوو كە ئامانج لە پەروەردە گەشەپێدانی تەواوی تاكە نەوەك تەنها لەپێناو هاووڵاتیبوون و ئامادەكردنی پیشەیی.

 

وەرگێڕان و ئامادەكردن: عیسا بۆتانی