ئەندریاس ڤایمەر لە كتێبەكەیدا بە ناونیشانی: (بونیادنانی نەتەوە: بۆچی هەندێك وڵات هاوشان پێكەوە دەڕۆن و ئەوانی دیكە لەبەریەك هەدەوەشێن؟) بەپێچەوانەی فرانسیس فۆكۆیاما لە هەر سێ كتێبی (بونیادنانی دەوڵەت، بنچەی سیستمی سیاسی، لەبەریەك هەڵوەشانی سیاسی)، لیبڕاڵ دیموكراتی ناكاتە چوارچێوەیەكی سەپاو بۆ پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە، بەڵكو ڤایمەر لە كاتێكدا كە لیبڕاڵ دیموكراتی و دەوڵەتی خۆشگوزەران بە دوو فاكتەری گرنگ بۆ سەركەوتنی بونیادنانی نەتەوە لەقەڵەم دەدات، بەڵام پێی باشترە كە دیموكراتی و دەوڵەتی خۆشگوزەران بەرهەمی پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە بن، ئەمەشی بەو مانایە بەكار هێناوە ئەگەر هەر میكانیزمێك بتوانێت (سەقامگیریی سیاسی، فرەحزبیی بەرپرسیار، خۆشگوزەرانی هاووڵاتیان) دابین بكات، ئەوجا ئەو میكانیزمە (دیموكراتی بێت، یان نادیموكراتی) ئەوا دەبێتە فاكتەریكی گرنگ بۆ سەرخستنی پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە، لەسەر ئەم پرسە چەند بەراوردكارییەكی زۆر گرنگی لە نێوان ئەزموونە جیاوازەكان كردووە، هەر بۆ نموونە لەسەر ئاستی ئەفریقیا بەراودی لە نێوان (بتسوانا و سۆماڵ) كردووە، لەسەر ئاستی ئەوروپا بەراوردی لە نێوان (سویسرا و بەلجیكا) كردووە، لەسەر ئاستی دەوڵەتە گەورەكان بەراوردی لە نێوان ( رووسیا و چین) كردووە.

ڤایمەر سەبارەت بە ئەزموونە سەركەوتووەكان لە پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە و لە پێناسەی حزبی سیاسیدا جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە مەرجێكی گرنگە حزبی سیاسی حزبێكی گشتگیری نیشتمانی بێت و نوێنەرایەتیی دەنگدەرانی لە سەرجەم وڵاتدا بكات، نەك تەنیا لە ناوچەیەكی دیاریكراودا دەنگ بهێنێت و لە ناوچەكانی دیكە دەنگ نەهێنێت، ئەم خاڵە وردەی كە لە ئەزموونە سەركەوتووەكانەوە سەرنجی ڤایمەری راكێشاوە، ئەوەیە: كاتێك حزبی سیاسی لە ناوچەیەكی دیاریكراو دەنگدەری هەبێت و لە ناوچەیەكی دیكە هیچ دەنگدەری نەبێت، ئەمە مانای ئەوەیە ئەو حزبە وەك خێڵێك تەنیا لە یەك ناوچە لایەنگر و هەواداری هەیە و نەیتوانیوە لەناو بازنەی فراوانی نیشتمانی و نەتەوەییدا خۆی پێناسە بكاتەوە. لەو حاڵەتەدا كە حزبی سیاسی توانایەی ئەوەی نییە كە لەسەر ئاستی نەتەوەیی و نیشتمانی خۆی پێناسە بكاتەوە، ئەوا دەكەوێتە ئەو هەڵە گەورەیەوە كە چەمكی نیشتمانی و نەتەوەیی لەناو بازنەی تەسكی حزبیی خۆیدا پێناسە بكاتەوە، بەمەش ئاستەنگێكی گەورە بۆ ناسنامەی نەتەوەیی و نیشتمانی دروست دەكات و خۆیشی دەبێتە یەكێك لە فاكتەرەكانی شكستی پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە و لەبەریەكهەڵوەشانی خاكی نیشتمان. بەپێچەوانەشەوە ئەگەر حزبە سیاسییەكانی ناو پرۆسەی سیاسی لە هەر دەوڵەتێكدا لەو ئاستە بن كە لەسەر ئاستی نەتەوەیی و نیشتمانی خۆیان پێناسە بكەنەوە و پەیڕەو پڕۆگرامی حزبییان رەنگدانەوەی خواستی تێكڕای هاووڵاتیان بێت بە جیاوازی ئایدیۆلۆژی سیاسی و ئایینی و پێكهاتە و ئیتنی جیاوازە، ئەو حزبە سیاسییە هەتا ئەگەر رێژەیەكی كەمی دەنگیشی بە هاوسەنگی لەنێوان كۆی پێكهاتە و ناوچە جیاوازەكانی دەوڵەت بەدەست هێنابێت، ئەوا دەبێتە فاكتەرێكی لەبار بۆ سەرخستی پرۆسەی نەتەوەیی.

لە بەشێكی ئەزموونە سەركەوتووەكانی پرۆسەی بونیادنانی نەتەوەدا، نەتوانراوە ئەم پێناسەكردنەوەیە لە بازنەی فراوانی نەتەوەیی و نیشتمانی فەراهەم بكرێت، بۆیە ئەگەر تەنیا حزبێكی سیاسی بە شێوەی دیكتاتۆری و تاكڕەویش ئەم پێناسەی كردبێتەوە، ئەوا سەرەنجام پرۆسەكە سەركەوتنی بەدەستهێناوە و بۆتە نموونەیەكی زیندوو لە پرۆسەی بونیادنانی نەتەوەدا.
لەم راستەوە كاتێك دێینە ناو پرۆسەی بونیادنانی نەتەوەوە، (ئەوجا ئەو نەتەوەیە، هەر نەتەوەیەك بێت)، گرنگە ئەو راستییە لەبەرچاو بگێردرێت كە نەخشەڕێگەیەكی دیاریكراو، یان كەتەڵۆكێكی ئامادە لەبەر دەست نییە بۆ ئەوەی نەتەوە لەسەر ئەو نەخشەیە، یان ئەو كەتەلۆكە دەست بە پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە بكات، بەڵكو لەگەڵ دەستپێكی پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە، ئەندامانی نەتەوە خۆیان نەخشەڕێگە و كەتەلۆكی تایبەت بەخۆیان بۆ سەرخستی ئەو پرۆسەیە دروست دەكەن.

لەسەر ئەم پرسە، فرانسیس فۆكۆیاما لە توێژینەوەكەیدا بەناونیشانی (پەرەپێدان چییە؟) زۆر باشی پێكاوە كە پەرەپێدانی نەتەوەی لە پرۆسەی بونیادنانی نەتەوەدا گرێ داوەتە بە پەرەپێدانی بایۆلۆژی لە جەستەی مرۆڤدا، ئەو كاتێك باسی پەرەپێدان دەكات، راشكاوانە ئاماژە بەوە دەكات كە چەمكی (پەرەپێدان) لە بنەڕەتدا چەمكێكی بایۆلۆژییە و لەوێوە هاتۆتە ناو سیاسەت، هەر بۆیە كاتێك باسی پەرەپێدان وەك چەمكێكی بایۆلۆژی دەكەین، دەبێت ئەوە بزانین كە لەناو جینی هەر مرۆڤێكدا (كۆدێكی جینی) هەیە، ئەم كۆدە ئاراستەی پەرەپێدان لەناو جەستەی مرۆڤدا دیاری دەكات، هەر بۆ نموونە كاتێك كۆرپەلە لەناو منداڵدانی دایك دروست دەبێت، شێوازی پەرەپێدانی خانەكانی هەر كۆرپەلەیەك وەك یەك پەرەپێدانی تیادا روودەدات، بەڵام ئەو (كۆدەی ناو جینەكان) وادەكات كە كۆرپەلەیەك لە دایك دەبێت لەوی دیكە جیاواز بێت. فۆكۆیاما لەسەر ئەم بنەمایە هەوڵیداوە (كۆدی ئەو جینە سیاسییە) بدۆزیتەوە كە پەرەپێدان لە پرۆسەی بونیادنانی هەر نەتەوەیەكدا ئاراستە دەكات، بەڵام بەداخەوە لە بری ئەوەی (كۆدی جینە سیاسییەكە جەستەی نەتەوە) بێت، هاتووە ئەم (كۆدە سیاسییەی) بردۆتەوە بۆ نهێنیی سەركەوتنی سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی ئەمە لە كاتێكدا سیستمی لیبڕاڵ یەكێكە لە دەستكەوتەكانی دەوڵەتی نەتەوەیی و بیركردنەوەی ئازادانەی هەر نەتەوەیەك.

ئەوجا لێرەوە ئەگەر (كۆدی جینی سیاسیی جەستەی نەتەوە) بە هاوشانی (كۆدی بایۆلۆژیی جەستەی مرۆڤ) بەراورد بكەین، ئەوا چۆن (كۆدی جینی) هیچ دوو مرۆڤێك لە یەكتری ناچێت، هەتا ئەگەر ئەو دوو مرۆڤە (باوك و كوڕ، یان دایك و كچ، یان خوشك و برا و.. هتد بن)، ئەوا هەر (كۆدە جینی)یەكەیان لە یەكتری جیاوازە، بەهەمان شێوە (كۆدی جینی سیاسی) هیچ دوو نەتەوەیەكیش وەك یەك نین، هەتا ئەگەر ئەو دوو نەتەوەیە یەك زمانیش بن، بۆ نموونە وەك (ئەمریكا و بەریتانیا) كە هەردوو دەوڵەتەكە لەسەر بنەمای فەلسەفەكەی جۆن لۆك (بەبێ نوێنەرایەتی باجدان بوونی نییە) دامەزراون، بەڵام وەك دەبینین پرۆسەی سیاسی و دەوڵەتداری لە ئەمریكا (كۆدی جینی سیاسی) ئەمریكییەكانی ئاراستەی كردووە و لە بەریتانیاش (كۆدی جینی سیاسی) بەریتانییەكان.

ئەم باسە لەگەڵ ئەوەی زیاتر بەرەو وردەكاریمان دەبات، بەڵام لە رەهەندە گشتییەكەیدا دەمانباتەوە سەر ئەو راستەڕێیەی كە حزبی سیاسی و پرۆسەی دەوڵەتداری، دەبێت بەرهەمی ئەو (كۆدە جینییە سیاسییە) بن كە لەناو جەستەی نەتەوەدا بوونی هەیە، ئەمەش لە پێناوی ئەوەیە كاتێك نەتەوە لە پرۆسەی بونیادنانی نەتەوەیی خۆیدا سەركەوتوو دەبێت، دەبێت نەتەوەیەك بێت هاوشانی نەتەوەكانی جیهان، بەڵام لەگەڵ هەموو نەتەوەكانی جیهان جیاوازی هەبێت و شتێك پێشكەش بكات كە كۆپی نەتەوەیەكی دیكە نەبێت، ئەمەش وەك كۆی بیرمەندان لەسەری كۆكن، نهێنیی ئەو دەوڵەتانەیە كە (كۆدی جینی سیاسیی نەتەوە) دروستی كردووە و ناویان لێناوە دەوڵەتی نەتەوەیی.
ئەم ئاراستەیە بەدیوە پێچەوانەكەشی دەكرێت باس بكرێت و بكرێتە دەروازەیەك بۆ تێگەیشتن لە پووكانەوەی حزبی سیاسی و شكستهێنانی پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە، بۆ ئەمەش دەكرێت پرسیارەكەمان یەكەمجار لەسەر ئاستی بایۆلۆژی ئاراستە بكەین و پاشان لەسەر پرۆسەی سیاسی پراكتیزەی بكەین، پرسیارەكەش ئەوەیە: ئەگەر لە میانەی توێكارییەكی زۆر ورددا (كۆدی جینی جەستەی مرۆڤ) لە پرۆسەی پەرەپێدانی گەشەی كۆرپەلەدا دەربهێنین، ئایا ئەو پەرەپێدانەی لەناو خانەكانی جەستەی مرۆڤدا دروست دەبێت، سەرەنجام چیمان پێ دەدات؟ بێگومان وەك زانست ئاشكرای كردووە، ئەگەر لە رووی بایۆلۆژییەوە ئەو (كۆدە جینییە) دەربهێنرێت، ئەوا بێجگە لە تۆپەڵێك گۆشت و ئیسك پێكەوە هیچ شتێكی ترمان پێ نادات، بە واتایەكی دیكە ئەوەی لەدایك دەبێت، كۆرپەیەك نییە كە ئومێدی مرۆڤی پاشەڕۆژی لەسەر بونیاد بنرێت، بەڵكو پارچەیەك گۆشت و ئێسكە و دەبێت لەگەڵ لەدایكبوونیدا بخرێتە ژیر خاكەوە، لێرەوە ئەگەر ئەم ئەزموونە بایۆلۆژییە بگوازینەوە بۆ ناو پرۆسەی سیاسی و ئەو پرسیارە لە خۆمان بكەین، ئەگەر (كۆدی جینی سیاسیی جەستەی نەتەوە) لەناو پرۆسە سیاسییەكە دەربهێنێن، ئایا پرۆسەی پەرەپێدان، یان پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە، لە كۆتاییدا چیمان پێشكەش دەكات؟ بێگومان بە هەمان شێوەی پەرەپێدان لە پرۆسەی گەشەی كۆرپەلەدا، كۆمەڵێك شت دروست دەبن، بەڵام ئەو شتانەی كە دروست دەبن، ناكرێت نەتەوە ئومێدی پاشەڕۆژی خۆی لەسەر بونیاد بكات، بۆیە ئەم دەرەنجامەی كە حزبی سیاسی لە (كۆدی جینی سیاسیی جەستەی نەتەوە) بەتاڵ كراوەتەوە، ئەوە بەدیدەهێنێت كە ئەو حزبە سیاسییە بێجگە لە گرووپێك كەسی بێ ئامانج لە خەمی نەتەوە، شتێكی دیكە نابن، بۆیە هەتا ئەگەر وەك حزبیش بمێننەوە، ئەوا وەك ئەو پارچە گۆشتە وایە كە لە بری كۆرپەلەی بەتاڵكراوە لە (كۆدی جینی جەستەی مرۆڤ) بەرهەمهاتووە و شایستەی ئەوەیە كۆتایی پێ بهێنرێت.

لە وڵاتانی رۆژئاوای دیموكراتی و پێشكەوتووی ئێستا، لەبەر ئەوەی حزبی سیاسی هەموو هەوڵی بۆ ئەوەیە (كۆدی جینی سیاسیی جەستەی نەتەوە) لەبونیادی خۆی بەتاڵ بكاتەوە، ئەوا وەك ئێستا دەیبینین خۆشیان نازانن بۆ هاووڵاتی پۆپۆلیستێك لەو حزبانە بە باشتر دەزانێت، ئێستا دەبینین نەفرەت لە كۆی ئەو دەستكەوتانەی لیبڕاڵ دیموكراتی دەكەن كە لە 10تا20 ساڵی رابردوو هەموو مرۆڤایەتی شانازی پێوە دەكرد.
لەسەر ئاستی رۆژهەڵات بەگشتی و هەرێمی كوردستانیش بەتایبەتی زۆربەی حزبە سیاسییەكان نەك هەر خۆیان لە (كۆدی جینی سیاسیی جەستەی نەتەوە) بەتاڵ كردۆتەوە، بەڵكو لە پرۆسەی دامەزراندن و راگەیاندنی حزبەكانیاندا (كۆدی جینی سیاسیی جەستەی نەتەوە) هەر بوونی نەبووە، هەر بۆیە كاتێك نەتەوە دەكەوێتە دووڕیانی مان و نەمانەوە، لای بەشێك لەو حزبە سیاسییانە زۆر ئاساییە كە چەپڵە بۆ داگیركەران لێ بدەن لەو كاتەی جەستەی نەتەوە داگیردەكاتەوە، بەمەش كاتێك حزبی سیاسی خۆی لە كۆدی سیاسیی نەتەوە بەتاڵ دەكاتەوە، وردە وردە لەناو پرۆسەی سیاسیی نەتەوەدا بەرەو پووكانەوە دەچێت.