حوكمڕانیی دروست و
مامەڵەیەكی ناسیۆنالیستانە لەگەڵ خواست و داواكاریی هاووڵاتیان

چەمكی فەرمانڕەوایی یان شێوازی حوكمڕانیكردن (Governmentality) وەك میشێل فۆكۆ لە مایكرۆفیزیای دەسەڵاتدا پێناسەی كردووە، واتە (موتوربەكردنی حكومەت و ئەقڵانییەتی سیاسی لەناو یەك وشەدا)، ئەمەشی بەو مانایە بەكارهێناوە كە حكومەت و حوكمڕانی بە ئەقڵانییەتی سیاسی بەڕێوەدەبرێت، نەك بە كۆپیكردنەوەی سیستمە جیاوازەكان. فۆكۆ پێداگری لەسەر ئەوە دەكات كاتێك (حكومەت و ئەقڵانییەتی سیاسی لەناو یەك وشەدا موتوربە دەكرێن و دەبنە یەك وشە)، ئەوا لە رێی (دامەزراوەكانی دەوڵەت و مەعریفە و پراكتیكێكی رێكوپێك)ـەوە دەتوانرێت حوكمڕانییەكی هاوچەرخی نموونەیی پێدا بكرێت، لەمەش زیاتر بە دروستكردنی ئەم هاوبەندییە لە نێوان (دامەزراوەكان و مەعریفە و پراكتیكێكی رێكوپێك) دەتوانرێت كار لەسەر كێشە وردەكانی كۆمەڵگە و پرسە سەرەكییەكانی سیاسی و ئابووری لە ناو دەوڵەتدا پیادە بكرێت.
دیارە میشێل فۆكۆ لە حەفتاكانی سەدەی رابردوو ئەم بیركردنەوە وردەی بۆ كەموكورتییەكانی حوكمڕانی كردووە و، ئەو كات ئەو پێی وابووە، مۆدێرنە كۆتایی هات و چیدیكە ئەو سیستمە سیاسییەی مۆدێرنە بەرهەمی هێناوە، ناتوانێت لەو ئاستەدا بێت كە چارەسەری ئەو كێشانە بكات كە كۆمەڵگەی رۆژئاوا دروستی دەكەن، لەسەر ئەم بنەمایەش فەلسەفەی (مردنی مرۆڤ)ی راگەیاند، ئەمەش بەو مانایەی ئەو مرۆڤە ئازادەی ئومێدی بوو لە ناو مۆدێرنەدا لەدایك بێت، ئەوا ئەو مرۆڤە ئازادە مردووە و لە جێی ئەودا مرۆڤێك لەدایك بووە كە بۆتە كۆیلەی ئامێرەكان، بۆیە جاڕی كۆتاییهاتنی مۆدێرنەی راگەیاند و بانگەشەی بۆ پۆست مۆدێرنە كرد.
ئاشكرایە ئەم ئاراستەیەی كۆتاییهاتنی مۆدێرنە و دەستپێكی قۆناخی پۆست مۆدێرنە، لە سەرەتای حەفتاكانی سەدەی رابردوو پرسێكی گەرمی وتووێژ و موناقەشە هزرییەكانی نێوان تەواوی بیرمەندانی جیهان و بیرمەندانی هەردوو قوتابخانەی فیكری فەرەنسی و ئەڵمانییش بووە، ئەوجا لەگەڵ ئەوەی هەموو بیرمەندان لەسەر ئەوە كۆك بوون كە مۆدێرنە دوچاری شكستێكی گەورە هاتووە، بەڵام لە شێوازی دەستنیشانكردنی كەموكورتییەكان و شێوازی چارەسەركردنیان بۆچوونی جیاوازیان هەبووە، هەر بۆ نموونە: لەكاتێكدا بیرمەندێكی گەورەی فەرەنسی وەك میشێل فۆكۆ بە دەنگی بەرز بانگەشەی بۆ كۆتاییهاتنی مۆدێرنە دەكرد، لە بەرامبەردا بیرمەندێكی گەورەی ئەڵمانی وەك یۆرگن هابرماس بانگەشەی ئەوەی دەكرد كە دەبێت (مۆدێرنە بكرێتە گوتارێكی فەلسەفی) و جارێكی دێكە بەپێی ئەم سەردەمە دووبارە چەمكەكە پێناسە (Reconceptualise) بكرێتەوە، بەڵام هەردوو لاشیان بە دوو میتۆدی جیاواز لەسەر ئەوە كۆك بوون كە چیدیكە مۆدێرنە توانای بەرهەمهێنانی مەعریفەی ئازادیخوانەی نەماوە. هابرماس ناوی ئەمەی نابوو: (مەعریفەی بەرژەوەندخوازی) بۆ بەرژەوەندیی ئامێر و سەرمایەداران، هەورەها هابرماس پێداگری لەسەر ئەوە دەكرد كە ئەم مەعریفە بەرژەوەندیخوازییە ئازادییەكانی مرۆڤی سنووردار كردوووە و دەبێت هەموو هەوڵەكان بخرێنەگەڕ بۆ ئەوەی جارێكی دیكە مۆدێرنە توانای بەرهەمهێنانەوەی (مەعریفەی ئازادیخوازانەی) بۆ بەرژەوەندیی ئازادی مرۆڤ پەیدا بكاتەوە.
ئەم پرسە هزرییە گرنگە بە درێژایی حەفتاكان و هەشتاكانی سەدەی رابردوو بە چارەسەرنەكراوی مایەوە و، شێوازی حوكمڕانیی سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی نەیتوانی وەك پێویست وەڵامی خواست و داواكاریی هاووڵاتیانی بداتەوە و سەرلەنوێ كۆمەڵگە خۆی چالاك بكاتەوە، بەڵام لەگەڵ رووخانی دیواری بەرلین لە نۆڤمبەری 1989 و هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیەتی پێشوو لە ساڵی 1991، بارودۆخێكی تازە هەتا پێشەوە و پرسە هزرییە گەرمەكان بووە قسەكردن لەسەر سیستمی (دیموكراتی و نادیموكراتی)، لەسەر ئەم پرسەش لەنێوان بیرمەندانی جیهاندا جیاوازییەكی گەورە هەبوو، بەشێكیان بانگەشەیان بۆ ئەوە دەكرد كە: دەكرێت سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی وەك سیستمێكی گلۆبالی لە سەرووی سیستمی دەوڵەتی نەتەوەیی (Nation State)ـەوە ببێتە سیستمێكی جیهانی و پرۆسیجەرەكانی سیستمی لیبڕاڵی وەك (هەڵبژاردن و بازاڕی ئازاد) لەسەر هەموو دەوڵەتەكان وەك پرانسیپێكی جیهانی پیادە بكرێت، لەبەرامبەر ئەم بۆچوونەدا دیسان بەشێكی دیكەیان بۆچوونێكی دیكەیان هەبوو و پێیان وابوو سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی بەم شێوازەی ئێستا هەیە و پیادەكرێت، نەك هەر لەسەر ئاستی گلۆباڵی سەركەوتوو نابێت، بەڵكو لەسەر ئاستی لۆكاڵیی دەوڵەتێكیش ناتوانێت وەڵامدەرەوەی خواست و پێداویستییەكانی خەڵك بێت. هەر بۆ نموونە: هابرماس پێی وابوو كە لوتكەی پیادەكردنی سیستمی لیبڕاڵی وەك سیستمێكی گلۆباڵی (یەكێتی ئەوروپا)یە، بەڵام ئەو بڕیارە سیاسییانەی لە برۆكسل وەك پایتەختی حوكمڕانی (یەكێتی ئەوروپا) دەردەچن، لە شەقامی سیاسیی دەوڵەتانی ئەندام لە یەكێتی ئەوروپا پێشوازی لێ ناكرێت، هەروەها لەسەر ئاستی ناوخۆی دەوڵەتیش ئەو بڕیار و یاسایانەی پەرلەمان دەریدەكات و حكومەتەكان جێبەجێی دەكەن، ناتوانن چارەسەری كەموكورتییەكان و خواست و داواكاریی هاووڵاتیان بن، هەر بۆیە بۆ چارەسەركردنی كەموكووڕییەكانی ئەو بڕیارانەی لە برۆكسلەوە دەردەچن و لە وڵاتانی ئەندامی یەكێتی ئەوروپا بە گەرمی پێشوازی لێ ناكرێت، پێشنیاری ئەوەی كرد كە دەبێت شێوازی لیبڕاڵییانەی دروستكردنی بڕیار بگۆڕێت بۆ شێوازی ئۆردۆ لیبڕاڵیزم، ئەمەش بەو مانایەی كاتێك لە برۆكسل بڕیار دروست دەكرێت، دەبێت ژینگەی ناوخۆیی سیاسی لە هەر دەوڵەتێكی ئەندام لەو یەكێتییە لەبەر چاوبگیردرێت بۆ ئەوەی هاووڵاتیانی ئەو دەوڵەتانە پێشوازی لەو بڕیارانە بكەن و جێبەجێیان بكەن، لەسەر ئاستی ناوخۆی هەر دەوڵەتێكیش، دیسان پێشنیاری ئەوەی كرد، كاتێك پەرلەمانەكان یاسا و بڕیار دەردەكەن، دەبێت راستەوخۆ هاووڵاتیان لە فەزای گشتیدا بەشدارییان لە وتووێژەكانی شێوازی دروستكردنی یاسا و بڕیارەكاندا هەبێت، ئەمەش لە پێناوی ئەوە بوو، كاتێك یاسا و بڕیارەكان دەردەچن و لەلایەن حكومەتەكانەوە جێبەجێ دەكرێن، توانای جێبەجێكردنی لانیكەمی خواست و داواكارییەكانی خەڵكی تێدا بێت، ئەمەشی ناو لێنا (دیموكراتیەتی راوێژكاری)، واتە بوونی راوێژی بەردەوام لە نێوان هاووڵاتیان و دەسەڵاتی یاساداناندا بۆ ئەوەی ئەو یاسا و بڕیارانەی حكومەتەكان جێبەجێی دەكەن، رەنگدانەوەی ژینگەی لۆكاڵیی فەزای گشتیی هەر دەوڵەتێك بێت. بەڵام دیسان لە نێوان بۆچوونە جیاوازەكانی بیرمەندانیشدا خاڵی هاوبەش هەبوو، تەنانەت ئەو بیرمەندانەشی كە پشتگیریی ئەوەیان دەكرد سیستمی لیبڕاڵی دەشێت ببێتە سیستمێكی گلۆباڵی، جەختیان لەسەر ئەوە دەكردەوە تەنیا بە پیادەكردنی پرۆسیجەرەكانی سیستمی لیبڕاڵی (ئەنجامدانی هەڵبژاردن و پابەندبوون بە بازاڕی ئازاد) هەموو كێشە نەتەوەیی و ئیتنی و كۆمەڵایەتییەكانی دەوڵەتان چارەسەر ناكرێت و، نابێت پاكانەی سلۆبۆدان میلۆسۆڤیچ بۆ پاكتاوی رەگەزی لە یوگوسلافیای پێشوو ئەوە بێت كە سەرۆكێكە لەلایەن گەلی یوگسلافیاوە هەڵبژێردراوە، بە پێچەوانەوە لابردنی میلۆسۆڤیچ لە سەرۆكایەتی و دادگاییكردنی لەبەردەم دادگای تاوانەكانی جەنگ، شێوازێكە بۆ راستكردنەوەی دیموكراتی.
دیارە لەسەر ئاستی دروستكردنی بڕیاری سیاسی لە تەواوی دەوڵەتانی رۆژئاوا (ئەمریكا و یەكێتی ئەوروپا)، كەم تا زۆر پێشبینی و مەزندەی بیرمەندان بە هەند وەرنەگیرا و لەبری ئەوەی هەوڵە سیاسییەكان یەكبخرێن، بۆ ئەوەی كەموكورتییە سیاسییەكانی سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی چارەسەر بكەن و لەگەڵ ژینگەی لۆكاڵیی دەوڵەتان بیگونجێننەوە، كەوتنە هەوڵدان بۆ فراوانكردنی هاوپەیمانیی ئەتڵەسی (ناتۆ) هەروەها فراوانكردنی یەكێتی ئەوروپا، ئەم پرسە وەك پرسێكی خەفەكراو هەتا ساڵی 2008 مایەوە كە تەنگژەیەكی گەورەی ئابووری لە ئەمریكا سەریهەڵدا و خۆپیشاندەران وۆڵ ستریتیان سووتاند، لەمەوە ئەم تەنگژەیە پەڕییەوە بۆ دەوڵەتانی یەكێتی ئەوروپا و خۆپیشاندانەكانی ئیسپانیای دژی جیهانگیری و خۆپیشاندانەكانی یۆنان دژی سیاسەتی دەستگرتنەوە (تەقەشوف)ی بەدوای خۆیدا هێنا و، جووڵەیەكی ناڕەزایی جەماوەریی لە ئەوروپا و ئەمریكا دروست كرد، لەبەرامبەریشدا حكومەتەكان بە خۆپابەندكردنیان بە پرانسیپە گلۆباڵییەكانی نیۆلیبڕاڵیزمەوە، لە بری ئەوەی سیاسەتێكی گونجاو بۆ چارەسەری ئەو كێشانە دروست بكەن، هاتن سیاسەتیان لە سیاسەت داماڵی (Depolitisation)، ئەمەش واتە ئەو ژینگە یاسایەی حكومەت بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی خەڵك كاری تێدا دەكرد، گۆڕا بۆ مامەڵەی حكومەت لەگەڵ بازاڕدا (Marketisation)، راشكاوانەتر حكومەتەكان گۆڕان بۆ شێوەیەك لە كۆمپانیا بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ بازاڕدا. ئەمەش وایكرد كێشەكان بە كەڵەكەبوویی بمێننەوە و ژینگەیەكی سیاسیی لەبار بۆ سەرهەڵدانی حزب و سەركردەی پۆپۆلیستی چەپ و راست بێتەئاراوە، وەك ئێستاش دەبینین نەك هەر تەواوی سیستمە دیموكراتیەكان لەسەر ئاستی دەوڵەتەكان لە تەنگژەیەكی گەورەدان، بەڵكو لەسەر ئاستی میتۆدە گلۆباڵییەكەشی وەك یەكێتی ئەوروپا و دامەزراوە نێودەوڵەتییەكان وەك بانكی نێودەوڵەتی و رێكخراوی بارزگانیی جیهان و هاوپەیمانیی ئەتڵەسی لە تەنگژەیەكی گەورەتردان.