(كتێب هەیە فێرت دەكات چۆن ماڵێك بونیاد دەنێیت، چۆن بزووێنەرێك یان ئامێرێك چاكدەكەیتەوە، چۆن كتێبێك دادەنێیت، بەڵام هەرگیز كتێبێكم نەبینووە سەبارەت بە چۆنییەتی بونیادنانی دەوڵەتێك كە رۆڵی میحوەری ئابووری خۆی وەك ناوەندێك بۆ هەناردە و هاوردە لەدەست دابێت. هەرگیز مەزندەی ئەوەم نەكردبوو لەساڵی 1965 و لەتەمەنی 42 ساڵیدا ببمە سەرۆكی سەنگافورای سەربەخۆ. لەدەسپێكی سەربەخۆییدا ئاستەنگ و گرفتی زۆر گەورە هاتە ڕێمان، هەلی مانەوە لەبەردەمماندا وەك مەحاڵ سەیر دەكرا، سەنگافورا دەوڵەتێكی ئاسایی نەبوو، بەڵكو دەوڵەتێك بوو بەشەر دروستی كردبوو. دورگەیەكمان بۆ بەجێمابوو بەبێ زەوییە ناوخۆییەكانی، لاشەیەكمان بۆ بەجێمابوو بەبێ دڵ بوو. لەو رۆژانە رۆژنامە بیانییەكان كە هەواڵەكانی دوای سەربەخۆیی سەنگافورایان بڵاودەكردەوە هەموویان باسی چارەنووسێكی نادیاریان دەكرد، ئەوەی لەهەموو شتێك زیاتر نیگەرانی كردبووم و تووشی كەئابەی كردبووم، یەكێك لەنووسەرەكانی بەریتانیا كشانەوەی هێزەكانی بەریتانیای لەكۆلۆنیالیەكانی بە هەڵوەشانەوە و لێكترازانی ئیمپراتۆریەتی رۆمانی بەراورد كردبوو، بەڵام دوای 35 ساڵ ئێستا چیرۆكی سەركەوتنی سەنگافورا دەنووسمەوە - سەنگافورا لەجیهانی سێهەمەوە بۆ یەكەم-...)
لی كوان یو
سەرۆكی پێشووی سەنگافورا



ئەگەر دەسپێكی ئەم راپۆرتە پرسیارێك بێت لەناونیشانی راپۆرتەكە بەوەی بپرسین: (بۆ سەنگافورا وەك نموونە بۆ بونیادنانی دەوڵەتی یاسا لەناو دەوڵەتدا؟) لەوانەیە باشترین وەڵام بۆ ئەم پرسیارە ئەوەبێت لەگەڵ ئەوەی ئەزموونی دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ئاسیا، هەموو جیهان وەك جۆرێك لەسەرسامی لێی دەڕوانن، بەڵام لەناو ئەم ئەزموونەشدا بە ئەزموونی كۆریای باشوور و ژاپۆن و تایوان و تاراددەیەك هۆنگ كۆنگیشەوە، ئەزموونی بونیادنانەوەی دەوڵەتی سەنگافورا جیاوازی هەیە، دەكرێت بڵێین لەنێو ئەزموونە سەركەوتووەكانی رۆژهەڵاتی ئاسیادا، سەنگافورا لەریزی پێشەوەیەو یەكەمی نێوان ئەزموونە سەركەتووەكانی رۆژهەڵاتی ئاسیایە، ئەگەر پرسیاری دیكە ئەوە بێت ئایا ئەزموونی سەنگافورا نموونەی ئەزموونێكی دیموكراتیە لەوڵاتانی جیهانی سێهەمدا؟ لەوەڵامی ئەمەشدا دەڵێین نەخێر ئەزموونی سەنگافورا ئەزموونێكی دیموكراتی نییە، بەڵكو ئەزموونی بونیادی دەوڵەتی یاسایە، بەڵام دەوڵەتێك نەك بە لاساییكردنەوەی مۆدیلی دەوڵەتی لیبرالیزمی رۆژئاوا، بەڵكو دەوڵەتێك كە دەربڕی ئیرادەی گەلی سەنگافورا و سەرۆكەكەی لی كوان یو بووە، هنری كیسنجەر كە پێشەكی بۆ كتێی (سەنگافورا لەجیهانی سێهەمەوە بۆ یەكەم) نووسیووە، لەپەراگرافێكدا بەمجۆرە باسی مۆدیلی بونیادنانەوەی دەوڵەتی سەنگافورا لەسەر دەستی لی كوان یو دەكات و دەڵێت: (لی كوان یو داوای لەئێمە نەكردووە شێوازی (رۆژئاوایی) خۆمان بگۆڕین، بەڵكو خۆی لەوە دروور خستۆتەوە ئەو شێوازەی رۆژئاوا بەسەر كۆمەڵگەیەكدا فەرز بكات كە لەڕووی مێژوویی و پێداویستیەكانەوە لەكۆمەڵگەكانی رۆژئاوا جیاوازە)، ئەمە مانای ئەوەیە لی كوان یو، لەواقیعی سەنگافوراوە دوای راگەیاندنی دەوڵەتی سەنگافورا هەنگاوی بۆ دەوڵەتی یاسا هەڵگرتووە، پرسیاری دیكە لێرەدا ئەوەیە ئایا ئامانجی ئەم راپۆرتە بۆ ئەوەیە هەمان شێوازی سەنگافورا بۆ هەرێمی كوردستان لاسایی بكەینەوە؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەشدا دەڵێین، لی كوان یو لەساڵی 2008 كاتێك سەردانی عەرەبستانی سعودیەی كرد و لەوتەیەكیدا كە لەمونتەدای كێبركێی جیهانیدا لەسعودیە پێشكەشی كرد، وەڵامی ئەو پرسیارەی بەو جۆرە دایەوە، ئەگەر ئەو هاووڵاتیەكی سعودییە بوایە بەشێوازێكی دیكە ئەو وڵاتەی بویناد دەنایەوە، لی كوان یو لەساڵی 2008 وتی: (ئەگەر لەسعودیە لەدایك بوومایە، ئەو پرسیارەم لەخۆم دەكرد، ئایا چ شتێك بایەخی وڵاتەكەم بەنیسبەت دەوڵەتانی جیهانەوە زیاد دەكات؟ بێگومان وەڵامی من ئەوە دەبوو، ئەوەی وڵاتەكەم جوان دەكات حوشتر و بیابانەكەم نییە، بەڵكو پەتڕۆلەكەمە، ئەم سەرچاوە دەگمەنە، پرسیارێكی دیكە بەدوای خۆیدا دێنێت، ئایا چۆن بتوانین بەهای ئەم پیترۆلە لەگەڵ دەگمەنییەكەی لەداهاتوو بگونجێنین؟ لێرەدا مەبەستم ئەوەیە سوود وەرگرتن لەپەترۆڵ، تەنیا ئەوەنییە وەك سەرچاوەی وزە بەكاربهێنرێت، بەڵكو دەكرێت لەچەندین پیشەسازی دیكە پشت بە نەوت ببەستیت وەك پیشەسازی پلاستیك و گواستنەوە و چەندین پیشەسازی دیكە، بۆیە ئەو پیشنیارە دەخەمە بەردەمی لاوەكان و پێیان دەڵێم، دەمەوێت ئەو پیشەسازیانە دەست پێبكەن كە بوار بە هاووڵاتیان بدا وەبەرهێنانی تێدا بكەن، بێگومان دەبێت ئێوە بنێرینە وڵاتانی پێشكەوتوو، پاشان كە گەڕانەوە كاری پیشەسازی و بانكی ئیسلامی تازە لەوڵاتاندا بونیاد بنێن، ئەوەی گرنگە ئەوەیە فێربن چۆن یەدەگی پیترۆلیتان وەبەرهێنانی تێدا دەكەن و چۆن ئیدارەی داهاتەكانتان دەكەن بۆ ئەوەی گەورەترین سوودی لێوەربگرن. ئێوە وەك خەڵكی سعودیە، بۆ پەرەپێدانی خوێندن لەخوێندنی ئایینییەوە بۆ خوێندنی زانستی، ئاستەنگ نایەتە ڕێتان، ئەمەش دەتانباتە قۆناغێكی پێشكەوتووتری پەرەپێدان، بەنیسبەتی ئێوەوە جیهانی كۆن بریتی بووە لەجوانی و دەوارنشینی، بەڵام ئێستا كۆمەڵێك رێگەتان لەبەردەمدایە بۆ ئەوەی شێوازی ژیانی خۆتان پەرەپێبدەن، ئێستا هەلێك لەبەردەمتان هەڵكەوتووە بۆ ئەوەی بپرسن چۆن پەرە بە ژیان و ئابووری خۆتان دەدەن بۆ ئەوەی دوای ئەوەی زەمەنی نەوتیش بەسەر دەچێت لەژیانێكی بەرزی خۆش گوزەرانیدا بژین. لەو پەندە چینی-یە ئەوە فێربووین كە دەڵێت ساڵێك پێویستە بۆ ئەوەی تۆڕی گەنم پێبگات، بەڵام 10 ساڵ پێویستە بۆ ئەوەی دەرەختێك پێبگات، سەد ساڵ پێویستە بۆ ئەوەی مرۆڤ پێبگات، ئێمە كارمانكرد بۆ بەرهەمهێنانی كۆمەڵگەیەكی سەقامگیر و ئاسایش، جەختمانكردۆتەوە سەر رۆشنبیری و هونەر، توانیومانە كەسانێك بەرهەم بهێنین كە بتوانن پێگەو ئەركی خۆیان دەستنیشان بكەن و بڕوایان بەوە هەیە كە ژیان شایستەی ئەوەیە لەپێناو خۆمان و نەوەكانی داهاتوودا زەحمەتی پێوە بكێشین. لە%98ی خەڵك كە روودەكەنە قوتابخانە بۆ ئەوەیە دوای تەواوكردنی خوێندن بچنە كەرتێكی دیاریكراو تا كاربكەن، دەبێت سیستمی خوێندن ئەو بوارەیان بۆ بڕەخسێنێت، هەروەها دەبێت دەوڵەت بڕیاری چۆنییەتی ئەو تاكانە بدات كە دەیەوێت بەرهەمهیان بهێنێت، هەربۆ نموونە ئێمە لەیەكێك لەقۆناغەكاندا بڕیارماندا ئەندازیار بەرهەم بهێنین بۆ ئەوەی بە كاروانی پیشەسازی رابگەین، بەڵام ئێستا هەن كە چاویان لەسەر كارگێڕی و تەكنیكیە، لەبەر ئەوەی بواری ئەوەی هەیە پێشبكەون، نهێنی سیستمی خوێندنمان لەسەر ئەو بنەمایە كە دەڵێت: فزوڵی منداڵ سەركوت مەكە، دەنگیان كپ مەكە، ئازادییان بدەنێ بۆ ئەوەی رای خۆیان دەربڕن)).


ئەگەر سەیر بكەین لی كوان یو لەواقیعی سعودیە و ئەو ئیمكانییەتە سروشتی و مرۆییەی لەسعودیە هەیە، سەیری چۆنییەتی بونیادنانی دەوڵەتی یاسا و پەرەپێدان دەكاتەوە، ئەوەی لەو مونتەدایە بە سعودییەكانی راگەیاند هەمان شێواز یان هەمان مۆدیڵی پیادەكراوی سەنگافورا نەبوو، بەڵكو هەنگاو هەڵگرتن بوو لەسەر ئەو بنەمایەی مرۆڤ لەكۆمەڵگە گەورەترین سەرمایەیە و دەبێت گەورەترین وەبەرهێنانی تێدا بكرێت، بۆ ئەوەی گەورەترین گەشەكردن لەپەرەپێدانی توانای مرۆڤەكاندا بەرهەم بێت، لەم چوارچێوەیەدا بۆ وڵاتێكی وەك سەنگافورا لەساڵی 1965دا كە لی كوان یو خۆی ناوی لێناوە (دورگەیەك خاوەنی زەوییەكانی نەبووین. لاشەیەك بوو دڵی نەبوو). بەدوای ئەوەدا دەگەڕا چۆن لەناو ئەم دەوڵەتە كە هیچ خاڵێكی بەهێزی دەوڵەتی تێدا نییە، دەوڵەتی یاسا بونیاد بنێت، لی كوان یو دەڵێت (هەرگیز كتێبێكم بەرچاو نەكەوت هەتا فێرم بكات چۆن دەوڵەتێك بونیاد دەنرێت، كە دانیشتوانەكەی هەمووی كۆچكردووی چینی بن و هەموو رۆڵیكی ئابووری لەدەست دابێت)، بۆیە لەبێئومێد بوونی لەوەی هیچ سەرچاوەیەكی مەعریفی نییە لەم ئەركە سەختە هاوكاری بكات، بۆیە خۆی دەستی كرد بە بەرهەمهێنانی مەعریفە وەك لەپێناسەشی بۆ مەعریفە دەڵێت: (مەعریفە پیرۆزە، ئەوەی فێری بووین ئەوەیە هەر منداڵێك لەشێوەی خۆیدا بێوێنەیە، بۆیە پێویستە لەسەرمان كە ئازادی ئەوەی بۆ دابین بكەین كە چۆن نەخشەی ژیانی خۆی هەڵبژێرێت، بۆ داهێنەران شوێنمان دروست كردووە لەبەر ئەوەی لەهەموو بوارەكانی هونەری زانستی پێویستمان بەبیری داهێنەرانەیە، هەروەها پێویستە فرەیی بۆ دانیشتووان و ئارەزەوەكانیان دابین بكەین)، كەواتە لی كوان یو، پێمان دەڵێت، دەبێت لەواقیع و ئیمكانییەتی وڵاتەكەی خۆتەوە بیر بكەیتەوە بۆ بەرهەمهێنانی ئەو مەعریفەیەی بۆ بونیادی دەوڵەتی یاسا پێویستە، ئەم بیركردنەوەیە لی كوان یوی فێركرد، جیاوازیی و تایبەتمەندیەكانی سەنگافورا تێكەڵاوی ئەزموونە سەركەتووەكانی رۆژهەڵاتی ئاسیا و تەنانەت رۆژئاوا نەكات، لەمبارەوە لی كوان یو كاتێك باسی هۆنگ كۆنگ دەكات، دەڵێت من نەمدەتوانی ئەزموونی هۆنگ كۆنگ لەسەنگافورا دووبارە بكەمەوە، لەبەر ئەوەی ئەزموونی ئیداری هۆنگ كۆنك، ئەزموونێكی كۆپیكراوی بەریتانی بوو پشت بەستوو بوو بە وەرگرتنی باجێكی گەورە، وەرگرتنی ئەم باجە بۆ حكومەتی هۆنگ كۆنگ مەترسی نەبوو، لەبەر ئەوەی هەر 5 ساڵ جارێك رووبەڕووی سندوقەكانی دەنگدان نەدەبووەوە، هەروەها ئاماژە بەوە دەكات كە ئەو نەیدەتوانی شێوازی دەوڵەتانی ئەسكەندەناڤیش پێوەر بكات و سیستمی سۆشیال پیادە بكات، لەبەر ئەوەی وڵاتەكەی دەبووە تەمەڵخانە، بۆیە وەك خۆی ئاماژەی پێكردووەو دەڵێت: (ئێمە بڕوامان بە سۆشیالیستی هەبوو، هەروەها بڕواشمان بەمافی هەمووان هەبوو بەوەی دەبێت پشكێكی یەكسانی لەداهاتی وڵاتی بەر بكەوێت، بەڵام دواتر بۆمان دەركەوت بایەخدان بە خود هاندانی تاكەكان، مەسەلەیەكی پێویستە بۆ كارێكی ژیارییە بۆ ئابوورییەكی بەرهەم هێن، هەروەها بۆمان دەركەوت ئەگەر ئێمە بازاڕ بەجێبهێڵین تەنیا بۆ ئازادی بازاڕ و هەڵسەنگاندنی ئەدا و دیاریكردنی داهات، ئەوە پێكهاتەی كۆمەڵایەتیمان دەگۆڕێت، بۆ ژمارەیەكی كەم لەوانەی قازانجێكی زۆر دەكەن، ژمارەیەك لەوانەی قازانجێكی مامناوەندی دەكەن، ژمارەیەكی هێجگار زۆری خەڵكیش كە زەرەر دەكەن، ئەمەش دەبووە هۆكار لەئاكامی هەست كردنی كۆمەڵگە بەنەبوونی داد پەروەریی، نیگەرانی و دڵەراوكێی كۆمەڵایەتی دروست بێت. هەر بۆیە بیركردنەوەی كەسی من (وەك سەرۆكی دەوڵەت)بەپلەی یەكەم بەو شێوەیە بوو، كە هەر هاووڵاتییەك بەشێك لەنیشتمان و بەشێك لەئاییندەی ئەو وڵاتەی پێبدرێت، دەمەویست كۆمەڵگەیەك بەرهەم بێت هەموو تاكێك خاوەنی یەكەی نیشتەجێی خۆی بێت. هەربۆیە هەوڵماندا جۆرێك لەهاوسەنگی بەرێگەی دابەشكردنەوەی دووبارە دابەشكردنەوەی داهاتی نیشتمانی دروست بكەینەوە. بۆیە هەستاین بە دابینكردنی پشتگیری حكومەتی بۆ كەرتی پەروەردە، نیشتەجێكردن، تەندروستی گشتی).
ئەزموونی سەنگافورا و
بونیادی دامەزراوەكانی دەوڵەتی یاسا لەهەرێمی كوردستاندا؟
ئەو كاتەی بەڕێز مسعود بارزانی وەك سەرۆكی بەرەی كوردستانی لەبەهاری 1991 لەكۆیەوە بە هاووڵاتیانی كوردستانی راگەیاند (ئێمە وەك بەرەی كوردستانی ئامانجمان ئەوەیە دەوڵەتی قانوون بونیاد بنێین) ئەو كاتە دروشمی بەرەی كوردستانی ئوتۆنۆمی بوو بۆ كوردستان، نەك فیدرالیش، ئەمەش چۆن لەساڵی 1959 -1965 لی كوان یو سەرۆكی حكومەتی هەرێمی سەنگافورا بووە وەك بەشێك لەمالیزیا، چۆن ئەو كاتە هەنگاوی هەڵگرتووە، بەهەمان شێوە دوای ساڵی 1965 و سەربەخۆیی سەنگافورا هەنگاوەكانی خۆی تەواو كردووە، بۆیە لەم دوورەوە هەرێمی كوردستان و سەنگافورا تاراددەیەكی زۆر لەیەكتری دەچن. ئەگەر لێرەوە ئەو پرسیارە بكەین ئایا سوودی ئەزموونی سەنگافورا بۆ ئێمە وەك هەرێمی كوردستان چییە؟ ئایا مەبەستمان ئەوەیە هەمان ئەزموون كۆپی بكەینەوە؟ بێگومان بۆ وەڵامی پرسیاری یەكەم دەتوانین ئاماژە بەوە بكەین بەڵێ دەتوانین سوودی لێوەربگرین، بەڵام بۆ كۆپیكردنەوە نەك هەر سوودی لێوەرناگرین، بەڵكو زیانمان پێدەگەیەنێت، هەروەك چۆن پرۆفیسۆر لاری دایمۆند رەخنە لەسیاسەتی ئەمریكا بۆ عێراقی دوای سەدام حوسێن دەگرێت و راشكاوانە ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە شكستی سیاسەتی ئەمریكا دوای رووخانی رژێمی بەعس لەعێراقدا ئەوەبوو، كە ویستی هەمان ئەزموونی ژاپۆنی دوای جەنگی جیهانی لەعێراق دووبارە بكاتەوە، كەواتە لێرەوە دەكرێت راشكاوانە ئاماژە بۆ ئەوە بكەین كە میتۆدی ئەم راپۆرتە هەرگیز لەگەڵ كۆپیكردنەوە یان لاساییكردنەوەی هیچ ئەزموونێك نییە، بەڵكو لەگەڵ رەهەندە سەرەكیەكانی چۆنییەتی بونیادنانی دەوڵەتی یاسایە، بەوەی ئەو رەهەندە سەرەكیانە لەگەڵ واقیعی كوردستان تیكەڵبكرێن و كتێبێكی تازەی بونیادنانی دەوڵەتی یاسای تایبەت بەهەرێمی كوردستانی لێ بنووسرێتەوە، لەم چوارچێوەیەدا ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ سەرەتای نەوەدەكانی سەدەی رابردوو كە بەڕێز مسعود بارزانی ئەوكات سەرۆكی بەرەی كوردستانی بووە، هەموو كات دووخاڵی گرنگی لەبەرچاو گرتووە كە بریتی بوون لە:
1- وڵاتی ئێمە وڵاتێكی هەژار نییە، بەڵام ئەم وڵاتە دەوڵەمەندە كاولكراوە و پێویستمان بەوەیە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هاریكاریمان بكات هەتا ژێرخانی وڵات رێكدەخەینەوە.
2- گەلی كوردستان گەلێكی چالاك و داهێنەرە و ئەگەر تواناكانی پەرەی پێبدرێت و بەئاستی خۆی لەگەڵ ئەو سەرچاوانەی هەرێمی كوردستان هەڵبسوڕێنرێت، ئەوا مەزندەی هەموو داهێنانێكی لێدەكرێت.
بەڕێز مسعود بارزانی لەسەرەتای نەوەدەكان و دوای راپەڕینە شكۆدارەكەی بەهاری 1991 و دواتریش دەرچوونی بڕیاری 688 بۆ دروستكردنی نەوای ئارام، وەك لەدیمانەكەیدا لەگۆڤاری هارفارد ئینتەر ناشناڵ ریڤیو ئاماژەی پێكردووە:
(گەڕانەوەی هیوا: سوود وەرگرتن لەدەستێوەردانی مرۆیی- Hope Restored: Benefits of Humanitarian Intervention)، ئەم ئاماژەیە پێمان دەڵێت، بەڕێز مسعود بارزانی بە دروستكردنی نەوای ئارام و دەرچوونی بڕیاری 688 بە گەڕانەوەی هیوایەك دەزانێت بۆ ئەوەی سوود لەو دەستێوەردانە مرۆییە وەربگرێت كە بۆ یەكەمجار لەمێژووی مرۆڤایەتیدا لەكوردستانەوە دەستی پێكرد، بۆ بونیادی دەوڵەتی قانون لەهەرێمی كوردستان، هەنگاوی یەكەمی دەوڵەتی قانوونەكەی بارزانی لەكوردستان بە پێشنیارەكەی بوو بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردن لەهەرێمی كوردستان بۆ پڕكردنەوەی ئەو بۆشاییە ئیدارییەی لەئاكامی كشانەوەی ئیداراتی رژێمی پێشووی عێراق لەكوردستان دروست ببوو، لێرەوە ئەگەر دیسان بەراوردێك لەنێوان هەرێمی كوردستانی هاوینی 1991 لەگەڵ سەنگافورای ساڵی 1965 بكەین، كە هێزەكانی بەریتانیا لەو وڵاتانە كشانەوە، دەبینین هەمان ئەو تێڕاونینانەی لەسەر سەنگافورا هەبوون، بەهەمان شێوە، بەڵام جیاواز لەڕووی قۆناغە مێژووییەكەوە لەهەرێمی كوردستاندا هەبووە، هیچ كەسێك مەزندەی ئەوەی نەكردووە، هەرێمی كوردستان دوای كشانەوەی ئیداراتی رژێمی پێشووی عێراق بگاتە ئەو هەرێمی كوردستانەی ئێستا هەیە بەهەموو ئەو كەموكورتیانەشیەوە كە هەیەتی و خۆمان پێش خەڵكی دیكە لێی رازی نین و هەموو هەوڵەكان بۆ ئەوەیە ئەو كەموكورتیانە نەهێڵرێن، بۆ بارودۆخی ئێستاش كە بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستانە و هەموو هەوڵەكانی بۆ ئەوەیە ئاسایش و سەقامگیری لەكوردستان لەسەر ئاستی سیاسیی و حكومڕانی و كۆمەڵایەتی بپارێزێت و فرەیی سیاسیی و نەتەوەیی و ئایینی بۆ هەموو لایەك فەراهەم بكرێت و حزبەكانی كوردستان بە دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆنەوە بە رێگەی وتووێژ و دیالۆگ كێشەكانیان چارەسەر بكەن و پێكەوە هاریكاری یەكتری بكەن بۆ سەرخستنی پرۆسەی چاكسازی، هەموو ئەمانەش راستەوخۆ بەرێگەی هەوڵەكانی سەرۆك بارزانی هەنگاوی بۆ هەڵگیراوە بۆ ئەوەی كۆمەڵگەیەكی خۆشگوزەران بێتە ئاراوە، ئەمەش جارێكی دیكە بە(گەڕانەوەی هیوا)یەكی دیكە لەقەڵەم دەدرێت بۆ ئەوەی سوود لەو بارودۆخەی ئێستای ناوخۆی كوردستان و جیهان وەربگیرێت و هەنگاوەكان بۆ بونیادی دەوڵەتی یاسا تەواو بكرێن.


سەنگافورا لەجیهانی سێهەمەوە بۆ یەكەم
لەساڵی 1997 كاتێك ئەزموونی پڵنگەكانی ئاسیا رووبەڕووی تەنگژەی ئابووری بوونەوە، ئەم تەنگژەیە سەنگافورای نەگرتەوە، بۆیە جارێكی دیكە ئەزموونی سەنگافورا سەلماندیەوە، ئەزموونێكی جیاوازە و هۆكاری تێكەڵاو نەبوونیشی بەو تەنگژەیە دیسان دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی ئەزموونی سەنگافورا ئەزموونێكی تایبەتییە و لەسەر بنەمای تایبەتمەندییەكانی وڵاتەكە بونیاد نراوە، سەبارەت بەم لایەن و بۆ ئەم راپۆرتە پرسیارمان لەپرۆفیسۆر وۆڵ مێچێل ئوستادی كارگێڕی نێودەوڵەتی لەزانكۆی دۆك (Duke) و تایبەتمەند لەبواری ستراتیژیەتی بەڕێوەبردنی بزنس كرد، هەر لەم بوارەشدا هەتا ساڵی 2008 ئوستادی سیاسەتی بزنس بووە لەزانكۆی نیشتمانی سەنگافورا، سەبارەت بە نهێنی سەركەوتنی ئەزموونی سەنگافورا بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن: (پێش هەموو شتێك دەمەوێت بڵێم ئەزموونی سەنگافورا وەك ئەزموونی بونیادنانی دەوڵەتی یاسا كارێكی ئاسان نییە، بەڵام لەهەمان كاتیشدا مەحاڵیش نییە، وەك دەبینین زۆربەی وڵاتان هەوڵیانداوە لەبواری بونیادی دەوڵەتی یاسا سەركەوتوو بن، بەڵام ئاكامەكان پێمان دەڵێت: تەنیا ژمارەیەكیان سەركەوتوو بوون. بەڕای من سەركەوتنی ئەم پرۆسەیە چوار فاكتەری سەرەكی لەخۆدەگرێت:
یەكەم: چالاكییە سەرەكییەكانی دەوڵەت.
دووەم: ژینگەی دامەزراوەیی.
سێیەم: وەبەرهێنانی نێودەوڵەتی بۆ پاڵپشتیكردن لەچالاكییە لۆكاڵەكان.
چوارەم: بریتییە لەتێكەڵەی چالاكیی سیاسی و چالاكیی بزنس.
كەواتە فاكتەرە سەرەكییەكان بریتین لە: ژێرخانەكان و وەبەرهێنانی نیشتمانی و چالاكییەكانی سیاسی و بزنس. ئەمانە فاكتەرە سەرەكییەكان بوون. هەروەها وڵاتان پێویستییان بە وەبەرهێنان هەیە لەسێ بوار كە بریتین لە: 1- پەروەردە 2- چاودێریی تەندروستی 3- بازرگانی و وەبەرهێنان لەسەر ئاستی لۆكاڵی.
هەربۆیە لەپێناوی وەدیهێنانی كۆمەڵگەیەكی بەهێز و ئابوورییەكی لۆكاڵی بەهێز، پێویستە ژێرخانێكی بەهێزیش لەبواری پەروەردەیی بوونی هەبێت، بۆئەوەی هاووڵاتیان هۆشیار و تێگەیشتووبن و خاوەن توانا و لێهاتوویی بن و بتوانن كاربكەن. دواتر پێویستە چاودێرییەكی تەندروستیی بەهێز بوونی هەبێت، بۆئەوەی تەندروستیان باش بێت و بتوانن كارەكانیان ئەنجام بدەن. هەروەها پێویستە ژێرخانێكی پتەویش بوونی هەبێ بۆ ئەوەی ئابوورییەكی لۆكالی بەهێز بوونی هەبێت، لێرەدا پێنج لایەن هەن كە رۆڵێكی گرنگ دەگێڕن لەبارەی پەرەپێدانی بزنسی لۆكاڵ، زۆربەی وڵاتان ئەم پێنج لایەنەیان بەشێوەیەكی هاوسەنگ نییە، بەڵام چەند لەم پێنج لایەنە نزیك بن ئەوەندە باشترە، لێرەشدا چەند نموونەیەك هەیە لەم بارەیەوە كە ئەم پێنج لایەنەیان بەهێزە: وەكو ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و نیوزلەندا و هۆنك كۆنگ و شاهانەی یەكگرتوو. ئەو پێنج فاكتەرانەش بریتین لە: نەبوونی گەندەڵی، بزنسی شەففاف، هەبوونی سەرمایە، هەبوونی سیستەمێكی یاسایی متمانەپێكراو، پێنجەم: رۆڵێكی نەرمونیانی كرێكاران، ئەویش لەپێناو توانست بۆ بەكرێگرتنی هاووڵاتیان و گواستنەوەیان لەكاتی پێویست.))
لەسەر ئەم بنەمایە و خوێندنەوەی ئەزموونی سەنگافورا وەك ئەزموونێكی سەركەتوو، پرۆفیسۆر مێچێل لەدرێژەی لێدواكەیدا بۆ گوڵان وتی: (ئەگەر لەدوای جەنگی دووەمی جیهانییەوە سەیرێكی ئەزموونە سەركەوتووەكان بكەین، دەبینین ژمارەیەك مۆدێل هەیە. یەكەمین وڵات لەو وڵاتانەی كە پەرەپێدانی بەخۆیەوە بینی «ژاپۆن» بوو. «ژاپۆن» خاوەن دیموكراسییەتێكی سەركەوتووە، بەڵام لەهەمان كاتیشدا بەدرێژایی ئەو هەموو ساڵانە یەك پارتی سیاسی حوكمڕانیی كردووە. پاش «ژاپۆن» چەند وڵاتێكی تر هەیە: كۆریا و تایوان و هۆنك كۆنگ و سەنگافورا، پێكهاتەی سیاسیی و سیستەمی سیاسیی ئەم وڵاتانەدا لەیەكتری جیاوازییان هەیە، بەڵام لەهەمان كاتیشدا چەند خاڵێكی هاوبەش لەنێوانیاندا هەیە، ژاپۆن و كۆریا و تایوان و هۆنك كۆنگ و سەنگافورا، كە خاڵە لێكچوونەكانیان بریتین لە: (تاڕاددەیەكی بەرز ئاستی گەندەڵی نزمە، حوكمڕانییەكی روون و شەففاف، هەبوونی سەرمایە، سیستەمێكی یاسایی سەقامگیر، لەگەڵ نەرمونیانی لەبواری كاركردن.) راستە لەهەندێك لەحاڵەتەكاندا ئاستی ئەم پێنج لایەنە كەمە و لەهەندێكی تریان زۆرترە، بەڵام هاوسەنگییەك هەیە لەنێوانی پێنج فاكتەرەكان لەو پێنج وڵاتانە. بۆیە، بەڕای من ئەو شتەی كە پێویستە لەم پێنج كەیسەدا فێری بین بریتییە لەپێویستیی پاڵپشتیكردن لەپەرەپێدانی ئابووری و گەشەپێدانی كۆمەڵایەتی و هەڵكشانی ئابووری، لەگەڵ وەدیهێنانی فرەیی لەسیستەمی سیاسی، ئەگەر بۆنموونە سەیری وڵاتی «سەنگافورا» بكەین، دەبینین هەر لەدامەزراندنی دەوڵەتەكە لەساڵی 1965ـەوە یەك پارتی سیاسی حوكمڕانیی وڵاتەكە دەكات، دەبینین وڵاتی سەنگافورا خاوەن حكومەتێكە كە پشتگیریی لەبزنسی سەربەخۆ دەكات و یاسا دەردەچووێنێت بۆ هەڵكشانی بزنسی سەربەخۆ، لەلایەكی ترەوە ئەم سیستەمە سیاسییە ژێرخانەكانی رەخساندووە بۆ پەرەپێدانی بزنس، بۆنموونە پێوەندییەكان و فڕۆكەخانەكان كە مایەی گەشەپێدانی بزنس و ئابوورییە لەوڵات. كەواتە، وڵاتی «سەنگافورا» خاوەن یەك حكومەتە، وڵاتی «تایوان» پێشتر بۆ چەندین ساڵ حوكمڕانی دەكرا لەلایەن یەك پارتی سیاسی «كۆمیتانگ»، دواتر گۆڕا و بۆماوەی 15 – 20 ساڵی رابردوودا حوكمڕانی كرا جارێك لەلایەن «دی پی پی» و جارێكی تر لەلایەن «كۆمیتانگ». وڵاتی «كۆریا»ش بەم دواییانەدا تاڕاددەیەك لەلایەن حكومەتێكی سەقامگیر و بەهێز حوكمڕانی دەكرێت. «هۆنك كۆنگ» خاوەن حكومەتێكی ناوخۆیی تاڕاددەیەك بەهێزە. هەروەها «ژاپۆن»یش كە خاوەن حوكمڕانییەكی بەهێزە. هەربۆیە، لێرەدا ئەوەمان بۆ دەردەكەوێت كە دەكرێ وڵاتان خاوەن سیستەمێكی فرەحزبی بن، بەڵام گرنگترین شت ئەوەیە وڵاتان لەو پێنج رەهەندە نزیك بن بۆئەوەی بتوانن بنەمایەكی بەهێز بونیاد بنێن بۆ كاری بزنس لەوڵاتەكانیان، وێڕای وەدیهێنانی پەرەپێدانی كۆمەڵایەتی و هەڵكشانی ئابووری. لێرەوە ئەگەر بگەڕێینەوە سەر سەنگافورا، ئەوا دەتوانین بڵێین وڵاتی «سەنگافورا» نموونەیەكە لەسەر وڵاتێك كە پێشتر ناوەندی بازرگانیی هەرێمی بوو و ئەمڕۆ بۆتە ناوەندی بازرگانیی نێودەوڵەتی، هەر یەك لە»ژاپۆن» و «تایوان» و «هۆنك كۆنگ» نموونەن لەسەر ئەم شتە. لەبەرئەوەی ئەم وڵاتانە خاوەن سامانی سروشتی نین، هەربۆیە پێویستە لەسەریان هاوشان بڕۆن و خۆیان بگونجێنن لەگەڵ گۆڕانكارییە جیهانگیرییەكان، ئەویش لەڕێگەی بوون بە ناوەندێكی بازرگانیی هەرێمی و دواتر پێشكەوتن و بوون بە ناوەندێكی بازرگانیی نێودەوڵەتی. ئەم وڵاتانە توانیان ئەم مەبەستە وەدیبێنن لەڕێگەی پەرەپێدانی پەروەردە، لەبەرئەوەی بەبێ هەبوونی سیستەمێكی پەروەردەیی بەهێز هیچ وڵاتێك ناتوانێت ببێت بە ناوەندێكی بازرگانیی جیهانی، هەروەها وەدیهێنراوە لەڕێگەی پەرەپێدانی چاودێریی تەندروستی، لەبەرئەوەی بەبێ هەبوونی سیستەمێكی تەندروستیی بەهێز و بەبێ هەبوونی هاووڵاتیانێكی تەندروست هیچ وڵاتێك ناتوانێت ببێت بە ناوەندێكی بازرگانی. هەروەها ئەم مەبەستە وەدیهێنراوە لەڕێگەی پەرەپێدان لەبواری بزنسی لۆكاڵ، لەبەرئەوەی هەموو وڵاتێك پێویستیی بە بنەمایەكی بازرگانیی لۆكاڵی بەهێز هەیە بۆئەوەی بتوانێت هاوشان بێت لەگەڵ بازرگانیی نێودەوڵەتی، هەر یەك لەوڵاتانی «ژاپۆن» و «تایوان» و «كۆریا» و «هۆنك كۆنگ» و «سەنگافورا» نموونەن لەم بارەیەوە، بەڵام لەهەمان كاتیشدا چەندین لەوڵاتانی تر هەین كە خاوەن سامانی سروشتین بەتایبەتی نەوت و پیترۆل بۆ نموونە و هاوكات پەرەپێدان و پێشكەوتنی بەرچاویان وەدیهێناوە، بۆنمونە «كەنەدا» و «ئوسترالیا»، كە تەنیا سوود لەسامانە سروشتییەكان وەردەگرن و كاری زۆر باشیان ئەنجامداوە. لەلایەنێكی ترەوە، زۆربەی ئەو وڵاتانەی كە تەنیا پشت بە داهاتەكانی نەوت دەبەستن، دەبینین دووچاری ناكۆكی و ململانێ بوونەتەوە، ئەویش لەبەرئەوەی پارەی ئاسان دێتە دەستی ئەو وڵاتانە و بەشێوەیەكی یەكسان لەسەر هەموو پێكهاتەكانی وڵات دابەش ناكرێت، بڕە پارەیەكی زۆر ئاڵوگۆڕی پێدەكرێت و تاڕاددەیەك ئەو پارانە دەكەوێتە ژێر دەستی گرووپێكی زۆر بچووك لەكۆمەڵگەكان و كە تەنیا ئەوان لەداهاتەكان سوودمەندن. وڵاتەكانی تر كە خاوەن سامانی نەوتی نین وەكو «سەنگافورا» و «تایوان» و «كۆریا»، پشت بە پەرەپێدان دەبەستن لەبوارەكانی پەرەوەردەیی و تەندروستی و ژێرخانەكان، لەكاتێكدا وڵاتانی خاوەن سامانی نەوتی پێویستییان بەو سیستەمانە نییە لەبەرئەوەی نەوت تەنیا پێویستیی بە هەڵكەنین و دەرهێنانە، بۆیە دەبینین بەبێ وەبەرهێنان لەو كەرتانە سوود و قازانجێكی زۆریان دەستدەكەوێت و بەشێوەیەكی ئاسان بڕە پارەیەكی زۆر دەكەوێتە ژێر دەستی وڵاتانی خاوەن سامانی نەوتی، لەئاكامیشدا سوودمەندەكان تەنیا گرووپێكی بچووكە لەكۆمەڵگە و داهاتەكان بەشێوەیەكی یەكسان دابەش ناكرێتە سەر تەواوی پێكهاتەكانی وڵات.
دیموكراسی بەبێ دەستاو دەستكردنی دەسەڵات
لایەنێكی دیكە كە ئەویش جێگەی تێڕامانی پسپۆڕانی سیاسەت و بواری دیموكراتی نێودەوڵەتییە، ئەوەیە لەدەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ئاسیا، سەركەتووترینیان ئەو دەوڵەتانەن كە وەك ژاپۆن و سەنگافورا لەسەرەتای دەسپێكی بونیادی دەوڵەتی یاسا و پرۆسەی پەرەپێدانی بەردەوامەوە تەنیا یەك حزبی سیاسیی لەو وڵاتە حاكمە و ئەم حزبە سیاسییەش نەك هەر نەبۆتە هۆكاری ئەوەی بەرەو دیكتاتۆریەت و گەندەڵی و ناشەفافیەت هەنگاو هەڵبگرێت، بەڵكو وڵاتەكانیان گەیاندۆتە ئاستی ئەوەی لەریزی پێشەوەی وڵاتانی جیهانی یەكەم پۆلێن بكرێن، هەر بۆ نموونە ژاپۆن یەكێكە لە8 دەوڵەتە پیشەسازییە گەورەكەی جیهان و سەنگافورا بە پلەی 10 یەم و كۆریای باشوور بە پلەی 11یەم دێت، پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا ئەم پۆلینكردنە لەرووی ئاستی دیموكراتیە لەجیهاندا؟ بێگومان نەخێر ئەم پۆلێنكردنە لەسەر ئاستی بەرزی داهاتی تاكەكەس و حكومڕانی باشە لەجیهاندا، سەبارەت بەم لایەنە پرسیارمان لە پرۆفیسۆر لیندا یۆن چیم لیم ئوستادی ستراتیژیەتی كۆمپانیاكان و بزنسی نێودەوڵەتی لەزانكۆی میشیگان كرد، بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە: (خەڵكانێك هەن پێیانوایە بوونی تەنیا پارتێك نەك هەر تەنیا لەسەنگافورا، بەڵكو لەكۆریا و تایوانیش، یارمەتیدەر بووە بۆ گەشەپێدان لەسەرەتادا، ئەمە لەساڵانی شەست و حەفتاكاندا. لەبەر ئەوەی بوونی تەنیا پارتێك لەحكومەتدا، ئەگەر ئەو حكومەتە حكومەتێكی باش بێت، دەبێتەهۆی ئەوە بتوانێت سیاسەتی گەشەپێدان پیادە بكات بێ ڕەچاوكردنی بەرژەوەندیە تایبەتییەكانی گروپەكان، واتە حكومەت نابێتە دیلی بەرژەوەندیە تایبەتییەكان. كۆریا و تایوان لەساڵی 1988 وڵاتەكەیان لەحكومەتێكی تاكحزبیەوە بەرەو حكومەتێكی دیموكراسی گۆڕی. من باوەڕم وایە حكومڕانی تاكحزبی لەسەنگافورا لەسەرەتادا یارمەتیدەر بوو، بەڵام لەئێستادا ئەم كاریگەریەی لێناكەوێتەوە، ڕاستە پێویست نییە و بەس نییە، بەڵام پێموایە دەوڵەتێكی بەهێز، ئەوەی ئابووریناسەكان پێی دەڵێن دەوڵەتێكی «گەشەپێدەر»، گرنگە ئەگەر ئامانجی ئەو دەوڵەتە گەشەپێدانی وڵاتەكە بێت، وەك ئەوەی لەسەرەتادا لەكۆریا و تایوان حكومەتێكی لەم چەشنە كردی، بەڵام ئەگەر حكومەتێكی تاكحزبی بێت ئەمە شتێكی باش نییە، لەبەر ئەوەی گەشە بە وڵاتەكە نادات، بەڵام كاتێك دەبێتە وڵاتێكی دەوڵەمەند، كە ئێستا سەنگافورا وڵاتێكی دەوڵەمەندە، دەوڵەمەندتر لەئەمریكا، كاتێك دەبێتە وڵاتێكی پێشەنگ لەتەكنۆلۆژیا، دەبێ ببێتە وڵاتێكی دیموكراسی، دەبێت ململانێیەكی زیاتر هەبێت، لەبەر ئەوەی پێشبینی ئەوە ناكرێت هەموو ئایدیا باشەكان لەتەنیا حزبێكەوە سەرچاوەبگرن، چونكە كاتێك خەڵكی دەوڵەمەندتر و ئاستی پەروەردەییان بەرزتر دەبێت، دەبێت بەدیلی سیاسی جیاوازیان لەبەردەمدا بێت، من پێموایە ئەگەر بۆ ماوەی 25 ساڵ تەنیا حزبێك لەسەنگافورا حكومڕان بێت، ئەوا گرفتم نییە، بەڵام بۆ چل یان پەنجا ساڵ، پێموایە ئەمە ماوەیەكی دوورودرێژە)).
هەر سەبارەت بەم لایەنە پرسیاریشمان لەپرۆفیسۆر زینی سارابیا پانۆڵ ئوستادی رۆژنامەگەری لەزانكۆی میدل تێنسی كرد، كە تایبەتمەندە لەسەر ئابووریی دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ئاسیا، لەمبارەوە بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان خستە روو: (من پێم وایە . ئەم وڵاتە تێڕوانین و ئامانجێكی دیاریكراوی بۆ خۆی داڕشت و ئامراز و هۆكارەكانی هێنانەدی ئەو تێڕوانین و ئامانجەی گرتەبەر، هەروەها دەستی كرد بە پرۆسەی بەپیشەسازیكردنی وڵاتەكە و سەقامگیری لەوڵاتەكەدا خوڵقاند كە كاریگەری هەبوو لەسەر ڕاكێشانی وەبەرهێنەری دەرەكی. هەروەها هۆكارێكی دیكە ئەوەیە سەنگافورا وەبەرهێنانی لەگرنگترین سەرچاوەی سروشتیدا كردووە، ئەویش خەڵكی وڵاتەكەیە، ئەم وڵاتە هەستاوە بە بەزركردنەوەی ئاستی پەروەردە و خوێنەواری خەڵكەكە و باشتركردنی هەل و مەرجی ئابووریان، ئەمەش بۆتەهۆی سەقامگیریكردنی وڵاتەكە. كەواتە ئەگەر خاوەنی سەرچاوەی سروشتی بیت، وەك نەوت یان هەر سەرچاوەیەكی دیكە، ئەوا ناتوانیت ببیتە وڵاتێكی گەشەكردوو ئەگەر وەبەرهێنان لەگرنكترین سەرچاوەدا نەكەیت كە خەڵكی وڵاتەكەیە. ئەویش لەڕێی گرتنبەری ئەم ڕێو شوێنانەوە، پەرەپێدانی خەڵك، پەروەردەكردنی خەڵك و وەبەرهێنانكردن بۆ بەرەوپێشبردنی توانای خەڵك، كەمكردنەوەی كۆت و بەند لەسەر ئازادی ڕادەبڕین و ڕەخساندنی شەفافیەت و ئاگاداربوونی خەڵك لەچۆنییەتی بەڕێوەچوونی كاروبارەكانی حكومەت، لەگەڵ یەكسانتر دابەشكردنی ئەو سەروەت و سامانەی بەهۆی داهاتی نەوت دێتەدەست. ئەوە دەزانم سەنگافورا وڵاتێكی فرە ئیتنییە، بەڵام ڕێز لەفرەیی دانیشتوانەكەی دەگرێت، ئاینی زاڵ لەم وڵاتەدا ئیسلامە، هیچ گرفتێك لەئایینداریدا نییە، ئەمریكا چەندەها گرووپی ئایینی فەندەمێنتاڵی هەیە، بە مەرجێك ئایین وەك هۆكارێك بەكاربهێنرێت بۆ ئەوەی خەڵكی زیاتر لەیەكترتێبگەن و ڕێز لەیەكتر بگرن، هەروەها بۆ خوڵقاندنی ڕێسایەكی هاوبەش لەبارەی چۆنییەتی بەرەوپێشبردنی وڵاتەكەوە لەڕووی ئابووریی و سیاسییەوە. هەربۆیە پەروەردە بریتییە لەوەبەرهێنان لەباشتركردنی توانای خەڵكدا، هاووڵاتیەكی پەروەردەكراو، هاووڵاتیەكی سەقامگیر، ئاشتیخواز و بەرهەمهێنە، بە چەشنێك ئەگەر وەبەرهێنان لەپەروەردەدا نەكەیت، ئەوا ناتوانیت بە هاوشێوەی وڵاتێكی وەك سەنگافورا بەرەوپێشبچیت. كەواتە پەروەردە گرنگە بۆ هێنانەدی ئەو سەقامگیریە ئابووریەی وڵاتەكە خوازیاریەتی)).


چینی ناوەند و بەگژداچوونەوەی گەندەڵی
دروستبوونی چینی ناوەند بەیەكێك لەفاكتەرە گرنگەكانی بونیادی دەوڵەتی یاسا و سەروەریی یاسا لەكۆمەڵگە گرێدەدرێتەوە و هەروەها بەهێزێكیش دادەنرێت بۆ رووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی و بونیادی بیرۆكراسیەتیكی ئیجابی لەناو دامەزراوەكانی دەوڵەتدا، سەبارەت بە گرنگی ئەم چینە بۆ كۆمەڵگەی سەنگافورا پرسیارمان لەپرۆفیسۆر ئیدوارد فریدمان ئوستادی سیاسەت لەزانكۆی ویسكۆنسین &مادیسۆن و تایبەتمەند لەسەر چین و دیموكراتی و ئابووری سیاسی كرد و بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن: (فەرمانبەرانی سەنگافورا بەرزترین مووچەیان هەیە، واتە دەتوانین بڵێین بەرزترین مووچەی فەرمانبەری حكومی لەجیهاندا لەسەنگافورایە، لەبەر ئەوە پێویست ناكات سەركێشی بكەیت و پەناببەیتەبەر گەندەڵی ئەگەر فەرمانبەر بیت لەم وڵاتەدا، هەر ئەمەش هۆكاری ئەوەیە وڵاتێكی زۆر كەمتر گەندەڵە بە بەراورد بە وڵاتانی دیكە. ڕاستە بوونی چینی ناوەند گرنگە بۆ دیموكراسی، بەڵام من پێموایە هۆكاری گرنگ بۆ سەركەوتنی دیموكراسی بریتییە لەئیرادەی سیاسی نوخبە جیاوازەكانی كۆمەڵگە كە نوێنەرایەتی چینە جیاوازەكانی كۆمەڵگەكە دەكەن، واتە ئەگەر ئیرادەی سیاسی نوخبەكان بە ئاڕاستەی سەرخستنی دیموكراسی بوو، ئەوا هەر كەس و چینێكی دیكە دەتوانێت ڕێگەی سەرخستنی دیموكراسی بدۆزێتەوە. لەلایەكی دیكە تاوەكو كۆمەڵگە زیاتر نزیك بێتەوە لەدابینكردنی پەروەردە و خوێندن لەسەر ئاستی زانكۆ بۆ ئافرەتان، ئەوا زیاتر و زیاتر دەتوانێت سوود لەباشترین دەرفەتەكان لەجیهاندا وەربگرێت و هەڵبستێت بە باشتركردنی هەلو مەرجی ژیان و گوزەران. هەروەها سەنگافورا هەڵكەوتەیەكی باشی هەیە، وەك بەندەرێكی گەورە وایە، زەوی كشتوكاڵی بەرفراوانی نییە، بەوپێیە چینی جووتیاری هەژاری نییە، لەڕاستیدا لە دەوڵەت شار دەچێت و وەك شارێكی گەورە وایە، سەنگافورا ناوچەگەلێكی هەژارنشینی نییە، ئەمە لەكاتێكدا لەزۆرێك لەوڵاتان ناوچەگەلێكی دووردەستی هەژاریان هەیە. لەگەڵ ئەوەشدا، سەنگافورا ئیدارەیەكی باشی ئابووری وڵاتەكەی كرد، هیچ ترس و نیگەرانی نەبوو لەوەبەرهێنانی دەرەكی، نزیكەی دوو لەسەر سێی پیشەسازی وڵاتەكە بەدەستی كۆمپانیا فرە نەتەوەكانەوەیە. هەروەها حكومەتێكی گەشەكردووی هەبوو، سوودی لەپێگەكەی وەرگرت وەك بەندەرێك، بوو بە سەنتەرێكی پیشەسازی، بووە شوێنێك بۆ پاڵاوتنی نەوت، هەروەها بووە سەنتەرێك بۆ ڕاكێشانی گەشتیاران. لەبەر ئەوەی ئەو كێشانەی رووبەڕووی ئەم وڵاتە بووەوە جیاوازە لەو كێشانەی ڕووبەڕووی وڵاتێك دەبێتەوە كە دوورە لەدەریاوە، یاخود وڵاتێكی كشتوكاڵیە و خەڵكێكی هەژاری هەیە، بە چەشنێك داهاتی تاكەكەسی لەسەنگافورا لەداهاتی تاكەكەس زۆرێك لەوڵاتانی ئەوروپا زیاترە)).
پرۆفیسۆر وۆڵ مێچلیش لەمیانەی ئاخاوتنەكەی بۆ گوڵان سەبارەت بە گرنگی چینی ناوەند جەختی لەسەر ئەوەكردەوە: (چینی ناوەند شتێكە كە پێویستی هەیە بۆ دروستكردنی. پەرەپێدانی كۆمەڵایەتی و ئابووری دەبێت بەمایەی دروستبوونی چینی ناوەند، بۆ نموونە ئەم شتەمان لەوڵاتی «هند» بینی. چینی ناوەند بریتییە لەكەسانێك كە خاوەن ئاستێكی پەروەردەیی بەهێزن و توانایان هەیە بۆ بەڕێوەبردنی هاووڵاتیان لەكارەكانیان، ئەمەش بازنەیەكی هەمیشەیە بۆ پەرەپێدانی كۆمەڵایەتی و ئابووری. دووبارەی دەكەمەوە، هەروەكو كە پێشتریش ئاماژەمپێدا، پتەوكردنی ئەو پێنج رەهەندەی كە باسمكرد لەبارەی پێنج رەهەندەكانی ژێرخانەكانی دامەزراوەیی، دەبێت بەمایەی رەخساندنی زەمینەیەك بۆ سەرهەڵدانی چینی ناوەند، لێرەشدا چەند نموونەیەك دیار لەم بارەیەوە هەیە، بۆ نموونە وڵاتی «چین» لەگەڵ ئەو وڵاتانەی كە پێشتر كۆمیۆنیست بوونە، بۆ نموونە «ژاپۆن» و «كۆریا» و «تایوان» و «هۆنك كۆنگ» و «سەنگافورا»، ئەم وڵاتانە هەموویان نموونەن لەم بارەیەوە. كەواتە پەروەردە یەكێكە لە3 كۆڵەگە سەرەكییەكانی پەرەپێدان. پەروەردە لە2 ڕووەوە گرنگە: خوڵقاندنی بنەمایەك لەڕووی پەرەپێدانی لۆكاڵەوە، دووەم: خوڵقاندنی هاندەر بۆ كاركردن لەبوای وەبەرهێنانی نێودەوڵەتی. بەڕای من هەبوونی سیستەمێكی پەروەردەیی بۆ هاووڵاتیان هەر لەداینگا-وە تاكو قۆناغەكانی سەرەتایی و ناوەندی و تا دەگاتە زانكۆكان و پاش دەرچوون، دەرفەت بۆ هاووڵاتیان فەراهەم دەكات بۆئەوەی بەشێوەیەكی كاریگەرانە و پرۆفیشناڵانە كاربكەن لەبواری بزنس و لەحكومەت و لەرێكخراوە كۆمەڵایەتییەكان، لەبەرئەوەی ئەوەی بەبێ پەروەردەیەكی بەهێز هیچ پەرەپێدانێك روونادات لەسەر ئاستی ناوخۆیی. پاش سەركەوتنی پەرەپێدانی ناوخۆیی هاندەر دێتەئاراوە بۆ پەرەپێدان لەبزنسی نێودەوڵەتی، پەرەپێدانی نێودەوڵەتی-ش لەڕێگەی دوو فاكتەر وەدیدەهێنرێت، یەكەمیان: وەبەرهێنانی كۆمپانیا و رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان لەژینگەیەك كە تیایدا هێزی كار-ی بەهێز بوونی هەیە، ئەگەر سەیرێكی «سەنگافورا» بكەین دەبینین زۆربەی كۆمپانیاكانی ئەمریكی و ئەوروپی و ژاپۆنی و چینی و هندی بەخۆشحاڵییەوە كاری وەبەرهێنان لەوڵاتی «سەنگافورا» دەكەن ئەویش بەهۆی هەبوونی هێزێكی كاری بەهێز. لایەنی دووەم بریتییە لەوەی كە هاووڵاتیانی وڵاتان توانایان هەبێت بۆ گەڕانەوە بۆ وڵاتەكانی خۆیان و درێژەبدەن بە كاری وەبەرهێنان، لێرەشدا مەبەستم لەو كەسانەیە كە دایك و باوكیان یاخود خۆیان وڵاتەكانی خۆیان جێهێشتووە و روویانكردۆتە وڵاتێكی بیانی، دواتر بگەڕێنەوە بۆ وڵاتی خۆیان بۆ ئەنجامدانی كاری وەبەرهێنان، بۆنموونە لەوانەیە هەندێك لەهاووڵاتیانی «سەنگافورا» لەویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا كاربكەن یاخود لەئەوروپا یان لەئوستورالیا، بەڵام لەبەرئەوەی سیستەمی پەروەردەیی سەنگافورا بەهێزە و بەهۆی هەلەكان و ژێرخانە بەهێزەكانی وڵات، وەبەرەهێنەرە بەڕەچەڵەكی «سەنگافورا» بەردەوام دەگەڕێنەوە وڵاتیان بۆ ئەنجامدانی كاری وەبەرهێنان، لێرەشدا دیارترین نموونە لەم بارەیەوە وڵاتی «هند»ە، كە هاووڵاتییە هندی-یەكان بە بەردەوامی دەگەڕێنەوە بۆ وڵاتی خۆیان و كاری بازرگانی و بزنس و وەبەرهێنان ئەنجام دەدەن، بەڵام بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی تەنیا یەكێكە لەفاكتەرە سەرەكییەكان، بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی هەل بۆ هاووڵاتیان فەراهەم دەكات بۆ وەبەرهێنانی كات و پارە لەو بوارانەی كە مایەی پەرەپێدانی ئابووری و كۆمەڵایەتین بەشێوەیەكی فراوانتر. لێرەشدا ئەو قسانەم دووبارە دەكەمەوە كە پێشتر ئاماژەم پێداوە، تەنیا بە وەدیهێنانی یەك لایەن پەرەپێدانی ئابووری و كۆمەڵایەتی سەركەوتوو نابێت، بەڵكو سەركەوتنی پەرەپێدان پەیوەستە بە وەدیهێنانی ئەو تێكەڵەیە لەو چوار پێنج رەهەندەی كە پێشتر باسیانمكرد لەوڵاتەكان لەپێناو وەدیهێنانی ئابوورییەكی بەهێز و كۆمەڵگەیەكی بەهێز)).