د.یەحیا ئەلكوبەیسی، توێژەر و سیاسەتمەدارێكی عێراقییە و ئەندامی «هاوپەیمانیی قەراری عێراقی»یە و تایبەتمەندە بە كاروباری عێراق، هەروەها لە «موقع عربی 21» نووسەرە لە سەنتەری دیراساتی ئەلجزیرە و ڕاوێژكارە لە «سەنتەری عێراقی بۆ دیراساتی ستراتیژی» و چەندین توێژینەوەی لە بوارەكانی (ڕەخنەی ئەدەبی، زانستی سیاسی و زانستی كۆمەڵایەتی و یاسا و پەروەردە) بڵاو كردووەتەوە و، یەكێكە لەو دەنگە عێراقییانەی كە داكۆكی لە ناسنامەی هاووڵاتیبوونی عێراقی و سەروەریی خاكەكەی دەكات و، یەكێكە لەو دڵسۆزانەی كە بە جددی كار بۆ پێكەوەژیانی نێوان تەواو نەتەوە و ئایینە جیاوازەكانی عێراق دەكات و، خاوەنی هەڵوێستی جددیی خۆیەتی و لە هەموو كەناڵە جیاوازەكانی عێراقی و عەرەبی، هەروەها لە ڕۆژنامە و گۆڤارە عەرەبی و عێراقییەكان زۆر بە ڕاشكاوی بیروبۆچوونەكانی خۆی دەردەبرێت.، لە گفتوگۆی ئەمجارەی بازنەی گفتوگۆش (هەرێمی كوردستان لە ناو گێژاوی ململانێ هەرێمی و نێودەوڵەتیدا)، زۆر بە ڕاشكاوی بیروبۆچوونەكانی لەسەر ئەم پرسە خستە ڕوو و چەندین پێشنیار و ڕاسپاردەی پێشكەش كردین.

 

 

پێش هەموو شت سوپاسی ئەم بانگهێشتەتان دەكەم، بۆ ئەوەی یەكێك بم لەگەڵ ئەم گرووپە بەڕێزە كە گفتوگۆ لەسەر پرسێكی هەستیار و ژیاری بكەین كە پەیوەندیدارە بە پرسی «هەرێمی كوردستان لەناو گێژاوی ململانیێ هەرێمی و نێودەوڵەتییەكاندا».

لەسەر ئەم پرسە كۆمەڵێك بابەت هەیە، كە دەبێت وەك پێشەكییەكی پێویست بیانخەینەڕوو، بۆ ئەوەی لە سرووشتی ئەو ململانێ ئاڵۆزە تێبگەین، كە ئێستا لە ناوچەكەدا بوونی هەیە و، بە بۆچوونی من ئەم پرسە پەیوەندی بە خودی كوردستانیشەوە هەیە.

ئەگەر لەناو ئەم ململانێ ئاڵۆزەدا سەیری هەرێمی كوردستان بكەین، دەبینین خاڵی هەرە لاوازی هەرێمی كوردستان ئەو پەرتەوازییەیە كە لە ناوخۆی پرۆسەی سیاسیی هەرێمی كوردستاندا هەیە، ئەم پەرتەوازەییە كاریگەریی گەورەی لە جیۆپۆلیتیكی هەرێم دروست كردووە، بێگومان نەبوونی هەڵوێستێكی یەكگرتووی سیاسی لەناو هەرێمی كوردستان، كاریگەری لە پەیوەندییەكانی هێز دەبێت، ئەوجا ئەم پەیوەندییە لەگەڵ بەغدا و حكومەتی ناوەندی بێت، یان لەگەڵ لایەنەكانی دیكەی ناو ئەم ململانێ ئاڵۆزەی هەرێمی و نێودەوڵەتی. ئێمە ناتوانین ئەم پێشەكییە فەرامۆش بكەین، كاتێك دەمانەوێت گفتوگۆ لەسەر ئەم پرسە هەستیارە بكەین.

خاڵێكی دیكە كە دەمەوێت ئاماژەی پێ بكەم، ئەوەیە كە سرووشتی پەیوەندییەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدڕاڵی زۆر ئاڵۆزە، دەكرێت بڵێم، هیچ بەرچاوڕوونییەك لەو پەیوەندییەدا نابینرێت، ڕێككەوتنێك لە نێوانیاندا نییە سەبارەت بە دەسەڵاتەكان، هەڵوێستێكی هاوبەشیان نییە، بەرانبەر پرسە هەرێمی و نێودەوڵەتییەكان، ئەم ئاڵۆزییەش لە پەیوەندییەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدڕاڵی، بمانەوێت، یان نەمانەوێت، ڕەنگدانەوەی نەرێنی لەسەر بارودۆخی هەرێمی كوردستان دەبێت.

پرسێكی دیكەی گرنگ هەڵوێستی دەوڵەتانی دراوسێی هەرێمی كوردستانە، ئەم دەوڵەتانە لە هەندێك حاڵەتەدا هەڵوێستێك پیشان دەدەن، بەڵام نازانین ئەم هەڵوێستە بەرانبەر هەموو عێراقە، یان دوو هەڵوێستی جیاوازیان بەرانبەر بە عێراق وەك هەموو و بەرانبەر بە هەرێمی كوردستان بە جۆرێكی دیكە هەیە، ئەمەش پەیوەندیدارە بە هەڵوێستی هەردوو دەوڵەتی (توركیا و ئێران)، هەر بۆ نموونە، ئێرانییەكان خۆیان بە هاوپەیمانی حكومەتی فیدڕاڵیی عێراق دادەنێن، بەڵام ئەم هاوپەیمانییە ڕەنگدانەوەی لەسەر سرووشتی پەیوەندییەكانیان لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا نییە، هەروەها سرووشتی پەیوەندییەكانی یەكێتیی نیشتمانی لەگەڵ ئێران، كاریگەریی نەرێنی لەسەر پەیوەندییەكانی هەولێر و تاران هەیە، لەم بارودۆخەشدا ئەم حاڵەتە ڕەنگدانەوەی لەسەر سرووشتی ڕۆڵی هەرێمی كوردستان لەم ململانێیەدا دەبێت. سەبارەت بە توركیاش، ئەویش دیسان كۆمەڵێك كێشەی هەیە، تایبەت بە ستراتیژیەتی بەرانبەر بە عێراق، ئەم كێشانەی توركیاش لەگەڵ عێراق هەیەتی، ڕەنگدانەوەی لەسەر پەیوەندییەكانی هەولێر و ئەنكەرا دروست دەكات، ئەم بارۆمەترەش لە سرووشتی پەیوەندییەكانی عێراق و توركیا، هەموو كات جۆرێك لە هەڵبەز و دابەزی لە پەیوەندییەكانی عێراق و توركیا لەلایەك دروست كردووە، هەروەها كاریگەری لەسەر پەیوەندییەكانی هەرێمی كوردستان و پەیوەندییەكانی توركیا و سلێمانی دروست كردووە.

ئەوجا لە دوای ئەم پێشەكییە، ئەگەر سرووشتی ئەو ململانێیانەی لەبەرچاو بگرین، كە ئێستا لە ناوچەكە ڕوودەدەن، ئەوا دەبینین پریشكی ئەم ململانێیانە هەرێمی كوردستانیشی گرتووەتەوە. وەك هەموو لایەك دەزانین، ئێران چەندین جار بە بیانوویی جۆراوجۆر هەولێری ڕۆكێتباران كردووە، ئەوجا لەگەڵ ئەوەی ئەو بیانووانەی ئێران هیچ ڕاستییەكی تێدا نییە، بەڵام ئێران لەسەر بنەمای ئەو بیانووانە مامەڵە لەگەڵ هەرێمی كوردستان دەكات، لە بەرانبەریشدا حكومەتی فیدڕاڵی هەڵوێستێكی یەكلاكەرەوە و بەهێزی نەبووە، ئەمە خۆی لە خۆیدا ڕەنگدانەوەی لەسەر پەیوەندییەكانی هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدڕاڵیی عێراق هەیە.

لە پەیوەندیی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەگەڵ عێراقدا، دیسان دووڕووییەك هەیە، هەر بۆ نموونە لە پەیوەندیی نێوان ئەمریكا و عێراقدا، ئێران كێشە نییە و هیچ مەترسییەك دروست ناكات، بەڵام لە پەیوەندیی ئەمریكا لەگەڵ هەرێمی كوردستان، دەبینین ئێران كێشە و مەترسییە لە ناوچەكەدا.

لەناو لایەنە سیاسییەكانی شیعەی عێراق سەبارەت بە پەیوەندیی عێراق لەگەڵ ئەمریكا، دوو جۆر هەڵوێست هەیە، هەڵوێستی ئاشكرایان ئەوەیە كە داوا دەكەن هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق بچێتە دەرەوە، كە ئەمەیان بێجگە لە چەواشەكاری و پڕوپاگەندە شتێكی دیكە نییە، ڕاستییەكە ئەوەیە حكومەتی عێراق پەیوەندییەكی زۆر پتەوی لەگەڵ ئەمریكا هەیە، بوونی هێزەكانی ئەمریكاش لە عێراق لەسەر داوای حكومەتی عێراقی بووە و، بەسەر عێراقدا فەرز نەكراوە، كە هێزی ئەمریكی لەم وڵاتە بوونی هەبێت. پرسیار لێرەدا ئەوەیە بۆچی لایەنەكانی شیعەی ئەم دوو هەڵوێستە دژ بە یەكەیان بەرانبەر مانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراقدا هەیە؟

سەبارەت بە بوونی چەكدارانی پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) لە خاكی عێراقدا، ئەمەش بووەتە پرسێكی زۆر ئاڵۆز لە نێوان توركیا و عێراق بەتایبەتی كە پەیوەندیی ئێستای پەكەكە لەگەڵ حكومەتی عێراق وەك پەیوەندیی پێش 2014 نییە، لە دوای ساڵی 2014وە پەكەكە بە ئاشكرا هاوپەیمانیەتی لەگەڵ هێزەكانی حەشدی شەعبی دروست كردووە. پرسیار لێرەدا ئەوەیە، بۆچی توركیا بۆ لێدانی پەكەكە بۆردومانی هەولێر، یان سلێمانی دەكات؟ ئەمە لە كاتێكدا بە ئاشكرا و بە شێوەیەكی فەرمی پەكەكە هاوپەیمانی لەگەڵ هێزەكانی حەشدی شەعبی هەیە، ئەم هێزانەش بە یاسا بەشێك لە هێزە چەكدارەكانی عێراقن لە چوارچێوەی وەزارەتی بەرگریی عێراقدا. هەموو ئەم بارودۆخانە وایان كردووە، كە بارودۆخی هەرێمی كوردستان هەتا ڕاددەیەكی زۆر ئاڵۆز بێت.

حاڵەتێكی دیكەی نەرێنی كە مەترسییە بۆ هەرێم، ئەوەیە كە لەناو هەرێمی كوردستان بڕیارێكی یەكگرتوو نییە، ئەمەش نەك تەنیا بەرانبەر بە حكومەتی عێراق و پەكەكە، بەڵكو بەرانبەر بە هەردوو دەوڵەتی ئێران و توركیاش، هەروەها بەرانبەر هەموو ئەو پرسانەی كە پەیوەندییان بە هەرێمەوە هەیە، هەر بۆ نموونە لە ماوەكانی ڕابردوودا تێبینیی ئەوەمان كردووە كە هەوڵێكی سیستماتیكیی فرەلایەن لەلایەن دادگای فیدڕاڵی عێراقەوە دەدرێت بۆ نەهێشتنی هەموو دەسەڵاتە دەستوورییەكانی هەرێمی كوردستان، لە بەرانبەر ئەم هەوڵانەی دادگای فیدڕاڵی دەبینین دابەشبوونێك لە هەڵوێستی هەرێمی كوردستان هەیە، هەولێر ئەو بڕیارانەی دادگای فیدڕاڵی ڕەت دەكاتەوە، بەڵام لەسلێمانی وەك بینیمان ئاهەنگ بۆ بڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵی دەگێڕن، ئەمەش ئیشكالیەتێكی ڕاستەقینەیە.

تێبینییەكی دیكە لەسەر بڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵی دژی هەرێمی كوردستان هەیە، كە جۆرێكە لە هەمواركردنەوەی دەستووری عێراق، لە كاتێكدا لە ماددەكانی 126 و 142ی دەستوور هاتووە، چۆن دەستوور هەموار دەكرێتەوە و لە تایبەتمەندییەكانی دادگای فیدڕاڵی نییە، دەستوور هەموار بكاتەوە، كاری ئەو ئەوەیە كە تەفسیری دەستوور بكات، هەر بۆ نموونە لە ماددەی 126ی دەستوور هاتووە «لرئيس الجمهورية ومجلس الوزراء مجتمعين أو لخمس (1/ 5) اعضاء مجلس النواب، اقتراح تعديل الدستور».، بەپێی ئەم ماددەیە هەمواركردنەوەی دەستوور پەیوەندیدارە بە سەرۆك كۆمار و ئەنجومەنی وەزیران و یەك لە سەر پێنجی ئەندامانی پەرلەمان كە داوا بكەن دەستوورەكە هەموار بكرێتەوە، هەروەها ماددەی 142 دەڵێت: «يشكل مجلس النواب في بداية عمله لجنة من أعضائه تكون ممثلة للمكونات الرئيسية في المجتمع العراقي مهمتها تقديم تقرير إلي مجلس النواب، خلال مدة لا تتجاوز أربعة أشهر، يتضمن توصية بالتعديلات الضرورية التي يمكن إجراؤها على الدستور. وتحل اللجنة بعد البت في مقترحاتها.»، ئەمەش زۆر ڕاشكاوانە ئاماژەی پێكراوە، كە هەمواركردنەوەی دەستوور كاری پەرلەمانە كە لێژنەیەك لە هەموو پێكهاتە جیاوازەكانی عێراق پێكدەهێنێت و پاشان ئەو لێژنەیە ڕادەسپێرێت بۆ ئەوەی ئەو ماددانە هەموار بكاتەوە كە پێویستن، لەم چوارچێوەیەدا و بەپێشیلكردنی ماددەكانی ئەم دەستوورە، من وای دەبینیم، بڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵی عێراق هەمووی بۆ ئەوەیە دەسەڵاتەكانی هەرێمی كوردستان نەهێڵێت و، ئامانجی ئەوەیە بە بڕیارێك هەرێمی كوردستان هەڵبوەشێنێتەوە.

لەم چوارچێوەیەدا نەبوونی هەڵوێستێكی یەكگرتوو لەناو هەرێمی كوردستاندا، ڕەنگدانەوەی لەسەر هەڵسەنگاندنی ڕۆڵی هەرێم هەیە لەناو ئەو ململانێ ئاڵۆزە فرەلایەنەی هەرێمی و نێودەوڵەتییەی ئێستا لە ناوچەكەدا هەیە، هەروەها ئەمە دەمانگێڕێتەوە بۆ ڕووداوەكانی ساڵی 2017 پاش ئەوەی هەرێمی كوردستان ڕیفراندۆمی ئەنجامدا، هەموو پێمان وابوو، ئەمریكا هەرێمی كوردستان بە هاوپەیمانی خۆی دەزانێت، بەڵام لەو ساتە مێژووییەدا دەستبەرداری هەرێمی كوردستان بوو و بەجێی هێشت، بەمەش هەرێمی كوردستان لەلایەن بەغداوە سزای بەكۆمەڵی بەسەردا سەپێندرا. بۆیە لە دوماهیدا دەڵێم: ئەم پەرتەوازییە سیاسییەی ناو هەرێم و نەبوونی هەڵوێستێكی یەكگرتوو لەناو هەرێمی كوردستان بەرانبەر حكومەتی فیدڕاڵی عێراق و دەوڵەتانی هەرێمی، دەبێتە هۆكاری ئەوەی كە نەتوانین هەڵسەنگاندنی دروست، شرۆڤەی ورد بۆ بارودۆخی هەرێمی كوردستان لەناو ئەو ململانێیە ئاڵۆزە بكەین، كە ئێستا لە ناوچەكەدا بوونی هەیە.