ڤیلادیسلاف سۆتیرۆڤیج پڕۆفیسۆرە لە ئەنستیتیوتی زانستە سیاسییەكان، بەشی زانست و كارگێڕی لە زانكۆی مایكۆڵاس رۆمێرز لە ڤیلینیۆس- لیتوانیا. لە توێژینەوەكانیدا بایەخ بە چەند پرس و بابەتێكی گرنگ دەدات، وەك دیراساتی پەیوەست بە ناوچەی بەڵقان و یوگسلافیای پێشوو، پرسی ناسیۆنالیزم و جیۆپۆلەتیك. پڕۆفیسۆر ڤیلادیسلاف سۆتیرۆڤیج لە چەند زانكۆی دیكەی ئەوروپا وانە دەڵێتەوە. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسیارێكی ئاراستە كرد، كە پەیوەست بوون بەوەی پێی دەڵێن (سیستمی جیهانی) و ئەو كێشە و تەحەددییانەی رووبەڕووی ئەم سیستمە بوونەتەوە و ئەو بۆچوون و تێڕوانینانەی پێیان وایە ئەم سیستمە كۆتایی هاتووە و سیستمێكی دیكە لە سەروبەندی ئەوەدایە جێی بگرێتەوە.

* ئایا دەتوانین بڵێین كە خۆری ئەو سیستمە لیبڕاڵییە ئاوا بووە كە لە دوای شەڕی سارد هاتەئاراوە؟
- من پێم وانییە مەسەلەكە بەم شێوەیە بێت، سەرەتا دەبێت ئەوەمان لە یاد بێت كە بە شێوەیەكی گشتی شەڕی سارد كۆتایی نەهاتووە. دوای ساڵی 1945 دوو شەڕی سارد هاتنەئاراوە و سەریان هەڵدا، شەڕی یەكەمیان دوای ساڵی1945 سەری هەڵدا و تاوەكو ساڵی 1989 درێژەی كێشا، شەڕی دووەمیان لە دوای ئەم بەروارەوە بەرپا بوو، تا ئێستا بەردەوامە. لە بنەڕەتدا ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی لە رێكخراوی ناتۆ ئامانج و ئەركە سەرەكییەكەی قۆناغی یەكەمی شەڕی ساردییان بەدی نەهێنا، ئەو ئامانجەی كە زبیگنیو بریجینسكی دایڕشتبوو- تێكشكاندن و داگیركردنی رووسیا. بەڵام رووسیا دوای هەرەسهێنان و لەبەریەك هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤییەت مایەوە و بەردەوام بوو، لەبەر ئەوە و لەم روانگەیەوە ئێمە لە قۆناغی دووەمی شەڕی ساردداین. هەرچۆنێك بێت، هەر چەشنە سیستمێكی جیهانی لە چوارچێوەی شەڕی سارددا و لە پەیوەندی بە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانەوە ناكرێت سیستمێكی لیبڕاڵی بێت، بەلای كەمەوە لە روانگەی پێناسەی ئەكادیمیەوە بۆ لیبڕاڵیزم و بەها لیبڕاڵییەكان. هەرچۆنێك بێت، ئەوە روون بوو كە شێوازی لیبڕاڵیبوونی سیستمی جیهانی دوای هەرەسهێنانی یەكێتی سۆڤییەت و پەیماننامەی وارشۆ، سەركەوتوو نەدەبوو، ئەویش لەبەر ئەوەی رێكخراوی ناتۆ لە قۆناغی یەكەمی شەڕی سارددا نەك هەر مایەوە و بەردەوام بوو، بەڵكو لە ساڵی 1999ـەوە پتر بەرفراوان بوو، لەو ساڵەشدا و بۆ یەكەمجار لە مێژووی خۆیدا راستەوخۆ لە كاری دەستدرێژكارییەوە تێوەگلا.


* دەتوانی ئەم تێڕوانینەت زیاتر روون بكەیتەوە؟
- لە راستیدا بە چاوپۆشین لە واقیعی ئەو سیاسەتە جیهانییەی كە لە قۆناغی یەكەمی شەڕی سارددا هاتە ئاراوە، كە بریتی بوو لە كۆتایی هاتنی قۆناغی یەكەمی شەڕی سارد لە ساڵی 1989دا، واشنتۆن بەردەوام هەنگاوی هەڵدەگرت بەرەو پێگەی هێزێكی جیهانیی باڵادەست، لەسەر حیسابی باقیی جیهان. بێگومان ناوچەی بەڵقان بەهۆی ئیمپریالیزمی جیهانیی ئەمریكاوە بووە یەكەم ناوچەی قوربانی لە ئەوروپا. دەتوانین بڵێین كە ئیدارەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە ماوەی 27 ساڵی رابردوودا رۆڵی سەرەكییان لە قەیرانی بەڵقاندا هەبووە، ئەو قەیرانەی بەهۆی تێكشكاندنی خوێناوی یوگسلافیای پێشۆوە هاتەئاراوە و تێیدا واشنتۆن رۆڵی لە سێ قۆناغی سەرەكیی مێژووییدا هەبوو:
1- تەنیا بەهۆی ئیدارەی ئەمریكاوە بوو (بە دیاریكراوی باس لە دوایین باڵیۆزی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دەكەین، وارێن زیمەرمان)، كە سەرۆكی بۆسنیا-هێرزۆگوڤینیا عەلی عیزەت بیگوڤیچ (نووسەری جاڕنامەی ئیسلامی لە ساڵی 1970) رێككەوتنی لیشبۆنی رەت كردەوە، كە پەیوەست بوو بە چارەسەركردنی ئاشتییانەی قەیرانەكانی بۆسنیا كە لەلایەن بەرپرسانی سرب، كروات، و بۆسنییەكانەوە لە مانگی شوباتی ساڵی 1992دا واژوو كرابوو. عەلی عیزەت بیگوڤیچ یەكێك بوو لەو سێ كەسەی واژووی لەسەر ئەم رێككەوتنە كردبوو. رێككەوتنەكەش بە سەرپەرشتیی كۆمەڵگەی ئەوروپا ئەنجام درابوو (كۆمەڵگەی ئەوروپی و دواتر بووە یەكێتی ئەوروپا) كە لەلایەن دیپلۆماتكاری بەریتانی لۆرد كاریگتۆن و باڵیۆزی پورتوگال خۆسێ كوتیلێریۆوە نوێنەرایەتی دەكرا. هەرچۆنێك بێت، لەژێر پارێزگاری ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، حكومەتی بۆسنیا-هێرزەگۆڤینیای بۆسنی-كرواتی لە 3ی ئازاری ساڵی 1992دا سەربەخۆیی راگەیاند، كە سربەكان بە شێوەیەكی یەكلاكەرەوە بەرهەڵستییان كرد. لەبەر ئەوە، دوو شەڕخواز (وارێن زیمەرمان و عەلی عیزەت بیگوڤیچ) بوونە هۆی ئەوەی شەڕی ناوخۆ لە بۆسنیا-هێرزەگۆڤینیا رووبدات و درێژە بكێشێت، تا لە 21ی تشرینی دووەمی ساڵی 1995دا راوەستا، كاتێك رێككەوتنی دایتۆن لە ئۆهایۆ لە نێوان (سلۆبۆدان میلۆسۆفیج، بیل كلینتۆن، عەلی عیزەت بیگوڤیچ و فرانجۆ تودمان) واژوو كرا.
2- ئەوە دەقاودەق ئیدارەی ئەمریكا پشتیوانی لە سڕینەوەی رەگەزی سربی دەكرد لە كۆماری سربیا كە لەلایەن هێزی پۆلیس و سوپای كراوتییەوە ئەنجام درا (لە نێویاندا لەلایەن میلیشیا نازییە نوێیەكانی كرواتیا بە ناوی ئوستاشا) ئەویش لە رۆژەكانی 4-5ی مانگی ئابی 1995دا روویدا. بۆ جێبەجێكردنی ئەم ئۆپەراسیۆنە تاوانكارییە (لەژێر ناوێكی نهێنیدا ئۆلوجا واتە گەردەلول) واشنتۆن هەموو پشتیوانییەكی لۆژیستی، سیاسی، دیپلۆماتی و سەربازی بۆ زاگرێت تەرخان كرد، لە دەرئەنجامدا نزیكەی 250 هەزار سربی كرواتی لە ماوەی دوو رۆژدا ماڵ و حاڵی خۆیان جێهێشت كە بە خێرایی لەلایەن كرواتەكانەوە داگیركران.
3- پارێزگای خودموختاری باشووری سربیا كۆسۆڤۆ-میتۆشی سەرەتا لەلایەن هێزەكانی (ناتۆ/هێزی رزگاریخوازی كۆسۆڤۆ) لە مانگی حوزەیرانی ساڵی 1999دا داگیركرا، دواتر لە مانگی شوباتی ساڵی 2008دا بە شێوەیەكی سیاسی لە وڵاتی دایك جیابۆوە، كاتێك پەرلەمانی كۆسۆڤۆ كە ئەلبانییەكان باڵادەست بوون تێیدا سەربەخۆیی راگەیاند، ئەویش لە دەرئەنجامی راستەوخۆی سیاسەتی ترس و فۆبیا لە سرب لەلایەن ئیدارەی سەرۆك بیل كلینتۆن و وەزیری دەرەوەی ئیدارەكەی مادلین ئۆڵبرایت، كە ئەویش كەسێكی شەڕخواز بوو. لە ئێستادا كۆسۆڤۆ جگە لە بەشەكەی باكووری، لە رووی ئیتنییەوە لە سرب پاك كراوەتەوە و كراوەتە دەوڵەتێكی مافیایی و، واشنتۆن و باقی دەوڵەتە رۆژئاواییەكانی نێو رێكخراوی ناتۆ بە بێدەنگی پشتیوانی لێ دەكەن، هەروەها لەلایەن یەكێتی ئەوروپاشەوە كە ددانی بەم نمیچە سەربەخۆییەدا نا، بە هەمان شێوەیە.
لێرەدا گرنگە جەخت لەسەر ئەوە بكرێتەوە كە لە بنەڕەتدا و لە ماوەی ئیدارەی سەرۆك بیل كلینتۆندا، سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا لە ئاست بەڵقان (یوگسلافیای پێشوو) لەلایەن مادلین ئۆڵبرایتەوە داڕێژرا و جێبەجێ كرا، كە لە كۆتایی سەدەی 20دا یەكێك بوو لە بەرپرسانی ئەمریكا كە سیاسەتی ترس و فۆبیایان لە ئاست سربدا برەو پێ دەدا. ئێمەش دەزانین كە مادلین ئۆڵبرایت لە ماوەی نێوان ساڵانی 1997 بۆ 2001 بە 64ـەمین وەزیری دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هەڵبژێردرا، هەروەها پۆستی راوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی و باڵیۆزی ویلایەتە یەكگرتووەكانی لە رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان هەبوو. ئەو ئافرەتەی كە باڵاترین پۆستی هەبوو و رەوتێكی توندی لە مێژووی حكومەتی ئەمریكادا هەبوو و لە یادەوەرییەكانیدا چەندین چیرۆكی ناڕاستی لەبارەی ئیمپریالیزمی ئەمریكادا لە سەروبەندی سەدەی بیست و یەكدا بڵاو كردۆتەوە، ئەو یەكەم ئافرەت بوو لە مێژووی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا كە لە پۆستی وەزیری دەرەوەی ئەمریكا دابمەزرێت. لە ماوەی هەشت ساڵی خولی یەكەم و دووەمی ئیدارەی سەرۆك بیل كلینتۆندا، ئەو سەركەوتوو بوو، لە تێكدانی وێنەی ئەمریكا وەك وڵاتێكی دیموكراتی و ئازادیخواز، ئەویش بە هۆی ئەوەی رۆڵی راستەوخۆ و یەكلاكەرەوەی هەبوو لە دەستدرێژیكاریی رێكخراوی ناتۆ بۆ سەر كۆماری فیدڕاڵی یوگسلافیا لە ساڵی 1999 كە لە سربیا و مۆنتینگرۆ پێك دەهات، كە ئەمەش یەكەم دەستدرێژیكاریی ئەم رێكخراوە بوو لە ماوەی 50 ساڵی مێژوویدا كە بۆ ئامادەكاری بۆ داگیركردنی رووسیا دروست كرابوو. دەستدرێژیكارییەكە 78 رۆژی خایاند، لە 24ی ئازارەوە تاوەكو 10ی حوزەیرانی ساڵی 1999، یەكێك بوو لە هەڵمەتە دڕندە و دڵڕەقەكان لە مێژووی هاوچەرخدا كە سەرجەم یاسا نێودەوڵەتییەكان و رێساكانی شەڕ و لە هەمووشی گرنگتر میساق و پرەنسیپەكانی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكانی پێشێل كرد. مادلین ئۆڵبرایت لە یادەوەرییەكەیدا هەوڵدەدات رۆڵی گرنگ و تەنانەت یەكلاكەرەوەی خۆی بشارێتەوە لە ئامادەكاری بۆ سیاسەتی ئیپمریالیستی لە قۆناغی دووەمی شەڕی سارد، بەڵام لە راستیدا رۆڵی سەرەكیی ئەو لە ئامادەكاری و جێبەجێكردنی شەڕی بێ پێشینەی ئەمریكا/ناتۆ بۆ سەر یوگسلافیای پێشوو، زۆرترین كاریگەریی هەبوو لەسەر وڵاتەكەی. یادەوەرییەكانی مادلین ئۆڵبرایتی وەزیری دەرەوە چیرۆكی ئافرەتێكە، كە مەیلێكی گەورەی شەڕخوازیی هەیە و توانایەكی سەرسوڕهێنەری شاردنەوەی راستییەكانیشی هەیە. بە دڵنیاییەوە یادەوەرییەكانی ئۆڵبرایت بەشدارییەكی گرنگە لە مێژووی سیاسیی دیپلۆماسییەتی دەستدرێژكاری، كە بەشێكە لە پڕۆژەی ئەمریكا بۆ درێژكردنەوەی هەژموونی خۆی بەسەر جیهاندا، ئەویش دوای هەڵوەشانەوە و هەرەسهێنانی یەكێتی سۆڤییەت لە سەروەختی دەستپێكی قۆناغی دووەمی شەڕی سارددا.
* ئەگەر ئێمە باس لە سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بكەین لە ماوەی 30 ساڵی رابردوودا، پرسیارە سەرەكییەكە ئەوەیە ئایا بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا لە ئەوروپادا چین و ئاكامی ئەو بەرژەوەندییانە چی دەبن؟
- بەدەستهێنانی سیستمی نوێی جیهانی لە دوای ساڵی 1990ـەوە لە واشنتۆن تاوتوێ كرا، ئێمە دەبێت ئەوەمان لە یاد بێت كە دوای نزیكەی 20 ساڵ لە كۆتاییهاتنی قۆناغی یەكەمی شەڕی سارد، ئەوا ئەمریكا بریتی بووە لە بەهێزترین هێزی ئابووری و سەربازی و سەركردەی رێكخراوی ناتۆ و رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان، كە دەستپێشكاری ئەركی پاراستنی ئاشتی لەسەر ئاستی جیهانی و خستنەگەڕی پڕۆسەی گفتوگۆكردن لە ناوچەكانی پڕ لە دەوڵەتی شكستخواردوودا، كە هەر خۆی قەیران و شەڕەكانیشی خوڵقاندووە، بەتایبەتی لە بەڵقاندا، لە هەمان كاتدا پاڵەوانی دژ بە تێرۆریزم و تاوانی نێودەوڵەتی بوو، كە تیرۆر و تاوانی نێودەوڵەتیش كاردانەوە بوون بۆ سیاسەتە دەرەكییە نەگریسەكانیان، كە بریتی بوو لە ئیمپریالیزم و هەژموونكاریی جیهانی. هەرچۆنێك بێت، بەرژەوەندییەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەشێكن لە بەرژەوەندییە بەرفراوانەكەی ئەو وڵاتە لە تەواوی ئەوروپادا، زۆرێك لە سیاسەتمەدار و زانایانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا مشتومڕیان كرد، كە یا ئەوەتا ئەمریكا سەركردایەتیی ئەوروپا دەكات، یان ئەوروپا بێ سەركردە دەبێت، لەبەر ئەوەی فەڕەنسا و ئەڵمانیا (هێزە میحوەرییەكانی یەكێتی ئەوروپا) هێندە بەهێز نەبوون تا جڵەوی سەركردایەتی بگرنەئەستۆ، ئەڵمانیا لە ساڵانی نەوەتەكانی سەدەی رابردوودا زۆر سەرقاڵ بوو بە دەرئەنجامەكانی یەكگرتنەكەیەوە. هەرچۆنێك بێت، دەستپێشخەریی ئەم دواییەی سەرۆكی فەڕەنسا ئیمانوێڵ ماكرۆن (لە 11ی تشرینی دووەمی ساڵی 2018ـەوە) بۆ دروستكردنی هێزێكی هاوبەشی ئەوروپی، رەنگە ئاماژە بێت بەوەی كە لە كۆتاییدا ئەوروپییەكان هێندە كامڵ بوون كە خۆیان جڵەوی ئاسایشی خۆیان بگرنەدەست لە كیشوەرەكەیاندا و چیتر لەژێر سایەی رێكخراوی ناتۆ بە سەركردایەتیی ئەمریكا نەمێننەوە. لە بنەڕەتدا پرسیارەكە ئەوەیە ئەگەر پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان لە ئێستادا (واتە دوای كۆتاییهاتنی قۆناغی یەكەمی شەڕی سارد) گۆڕانكاریی بەسەردا نەیەت، ئەوا ئەمریكا چ جۆرە سەركردایەتیەك دەگرێتەبەر؟ لەم رووەوە، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پێویستە هۆشیار بێت، كە باشترین سەركردایەتی ئەوەیە كە هاوبەشی بكات لەگەڵ ئەوانی دیكەدا، لەم حاڵەتەدا لەگەڵ یەكێتی ئەوروپا/ناتۆ، بە دیاریكراوتر لەگەڵ فەڕەنسا، ئەڵمانیا، و بەریتانیا و بە دڵنیاییەوە رووسیاش دەبێت بە جددی لەبەرچاو بگیرێت. كاتێك رووسیا ئاوێتەی سیستمی ئاسایشی هاوبەشی ئەوروپا دەكرێت، لەسەر بنەمای رێزگرتنی دوولایەنە و دۆستایەتی و هاوبەشێتی، ئەوا دوائامانج بریتی دەبێت لە بەدیهێنانی دیدگایەكی هاوبەش و هەماهەنگیی كارا بۆ چارەسەركردنی ناكۆكییەكان، هەروەها هاوكاریی ئابووری و سیاسیش. بەم شێوەیە، دەكرێت بە دڵنیاییەوە بەر بە روودانی كەیسەكانی كاولكارییە توندوتیژەكان و شەڕە ناوخۆییەكان بگیرێت، بۆ نموونە وەك ئەوەی لەسەر خاكی یوگسلافیای پێشوو روویدا، شرۆڤەكارە سیاسییەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە پەرۆشەوە ئاماژە بەوە دەكەن كە نابێت بوونی ئەوروپا لە كیشوەری ئەوروپادا لە روانگەی ركابەری و ململانێ لێك بدرێتەوە، بەڵكو دەبێت وەك بەشێك لە هاوبەشیی نێوان هەردوو بەرەی ئەتلانتیك لێی بڕواندرێت، لە نێوان هەردوو كیشوەرەكەدا، هەروەها دەبێت لە گۆشەنیگای پێویستیەوە تەماشا بكرێت، بۆ نموونە بۆ ئەوەی رێگە نەدرێت ئەزموونی تاڵی وەك ئەوەی وڵاتی یوگسلافیای پێشوو دووبارە ببنەوە. هەڵوێستی فەرمیی واشنتۆن ئەوە بوو كە دەستتێوەردانی رێكخراوی ناتۆ (بە سەركردایەتیی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا) لە هەردوو حاڵەتی بۆسنیا-هیرزۆگۆڤینیا لە ساڵی 1995 و لە كۆسۆڤۆ لە ساڵی 1999 كە هەردوو دەستتێوەردانەكە لە دژی سربەكان بوو، باشترین رێكار و هەنگاو بوو بە بەرارود و بە لەبەرچاوگرتنی ئەو دەستپێشخەرییانەی لەلایەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە خرانەڕوو. هەرچۆنێك بێت، ئەوەی بەدی كراوە ئەوەیە كە دەستتێوەردانی سەربازی لە زۆرێك لە حاڵەتەكاندا كێشەی زیاتری سیاسی و ئەمنیی بۆ ماوەیەكی درێژخایەنتر دروست دەكەن. ئەوەی قابیلی تێگەیشتنە ئەوەیە كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ناتوانێت خەمسارد بێت لە ئاست رووخانی چەندین دەوڵەتدا، كە گرنگن بۆ بەرژەوەندییەكانی، بەڵام دەبێت ئەم پرەنسیپە بۆ هێزە گەورە و مەزنەكانیش لەبەرچاو بگیرێت، دواتر دەبێت ئێمە ئەوەمان لەبەرچاو بێت كە ناسەقامگیریی ناوچەیی لە كۆتاییدا بەرفراوان دەبێت و ناوچەی دیكەش دەگرێتەوە و رووبەڕووبوونەوە و ناكۆكیی نوێش بەدوای خۆیدا دەهێنێت. هەر لەم روانگەیەشەوە بووە كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پشتیوانیی ئابووریی بۆ هەندێ وڵات و پاڵپشتیی سەربازی بۆ هەندێ وڵاتی دیكە دەستەبەر كردووە، ئەمەش ئاماژەیە بەوەی ئەمریكا پێشتر وەك هێزێكی پارێزگاركار لە سەقامگیریی نێودەوڵەتی باوەڕی بە سەقامگیریی ناوچەیی هەبوو، بەڵام لە رووی واقیعییەوە ئەمریكا باوەڕی وابووە كە دەبێت ئەم سەقامگیرییە لە سایەی بەرژەوەندییەكانی واشنتۆندا بێتەئاراوە و بپارێزرێت. رەنگە حاڵەتی كۆسۆڤۆ، باشترین نموونە بێت بۆ ئەم پراكتیزە لە رێی: هێنانەئارای سەقامگیرییەكی فەرمی لەم پارێزگایەی سربیا، بەڵام لە سایەی كۆنتڕۆڵكردنێكی سیاسی و جڵەوكردنێكی تەواو لەلایەن رۆژئاواوە بە شێوەی سەرەكییش ئەمریكا.
* بە تێڕوانینی ئێوە رۆڵی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە ئاسایشی جیهانیی قۆناغی دووەمی شەڕی سارددا چییە؟
- لە پرسی پشتیوانكردن لە بەرفراوانكردنی ناتۆدا، ئەوا مەیلی جیاكاریكردن بەدی دەكەین لەگەڵ ئەو وڵاتانەی خوازیاری ئەوەن ببنە ئەندامی ئەم رێكخراوە، رەنگە هۆكارەكەش لەبەر ئەوە بێت كە بەرژەوەندییەكان زۆر گرنگترن لەوەی بایەخ بە پرسی ئاسایشی جیهانی بدرێت. ئەوانەی لە روانگەی ئاسایشی جیهانییەوە پشتیوانی لەوە دەكەن كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ببێتە هێزێكی باڵادەست و هەژموونكار بەسەر جیهاندا، بە ئاشكرا باسی ئەوە دەكەن كە ئەوان نایانەوێت ئەمریكا وەك رزگاركاری جیهانی، یان وەك پۆلیسی جیهان وێنا بكەن، بەڵكو ئەوان دەڵێن ئێمە پشتیوانی لە سەرسەختیی ئاشتی و ئاسایشی جیهان دەكەین. بەڵام لە رووی واقیعیەوە ئەوان بە ئاراستەیەكی تەواو پێچەوانەدا كار دەكەن، چونكە لەبەر ئەوەی لە ئێستادا چەندین كێشە و ناكۆكی و نادڵنیایی هەن لە جیهاندا، ئەوا دەرفەتی زیاتر بۆ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا رەخساوە بۆ ئەوەی ببێتە پۆلیسی ناوچەكە و رزگاركاری جیهانیی سیستمەكە. ئەمریكا لە پەیوەندییەكانیدا لەگەڵ وڵاتانی دیكەی رێكخراوی ناتۆ، پڕۆسەی ئاوێتەبوونی لەگەڵ پانتایی ئەوروپی-ئەتلانیتكدا (واتە ئەو ناوچە و پانتاییەی لە ژێر ئیدارە و كۆنتڕۆڵی ئەمریكادایە) بە رێگایەكی دووسەرە دادەنێت، كە دەبێت هەر یەكێك لە هاوبەشەكان ئەركی خۆی بەدی بهێنێت و جێبەجێی بكات. سەرباری ئەوەش، بێگومان پرسی هەڵكەوتەی جیۆستراتیژی لە ئارادایە، بۆ نموونە: توركیا لە بری یۆنان لە قەیران و تەنگژەی قوبرس لە ساڵی 1974دا، لەگەڵ راگەیاندنەكانی پەیوەست بە لایەنی ئابووریی ئاسایشەوە لە مەودای نزیك، مامناوەند و دووردا، كە دەكرێت لە كۆتایی پێچەوانە بكرێتەوە، هاوكاریی سەربازی، پشتیوانی سیاسی و دارایی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بۆ وڵاتانی ئەوروپای رۆژئاوا و ئەوروپای رۆژهەڵات، ئەویش وەك ئامرازێك بۆ ئەوەی قەڵغانێكی ئەمنی بۆ خۆیان دروست بكەن لە دژی ئەوەی پێی دەوترێت دەستدرێژكاریی رووسی، بەڵام دەكرێت ئەمە بگۆڕدرێت بۆ نادڵنیایی لە نێو ئەم وڵاتانەدا، كە ئەویش دەرئەنجامی سیاسەتی ئیمپریالیی ئەمریكایە لە ئاستی رووسیادا وەك ئەوەی لە قەیرانەكانی جۆرجیا لە ساڵی 2008 و ئۆكرانیا لە ساڵی 2014 بینیمان، لەبەر ئەوەی شێوازی ئەمریكا لە بواری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا بۆ بەدەستهێنانی باڵادەستی و هەژمونگەرایی، كاریگەریی پێچەوانەی لێ كەوتەوە و بووە هۆی ورووژاندنی (رووسیا و چین) بۆ ئەوەی ئەوانیش توانای سەربازی و ناوكیی خۆیان بەهێز بكەن، هەروەك ئەوەی كە لە میانەی هەڵمەتەكانی هەڵبژاردن ڤلادیمیر پۆتین بە دیاریكراوی ئاماژەی بەم پرسە كرد.
* ئەی سەبارەت بە سیاسەتی جیهانی و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان چۆن لە ستراتیژی جیۆپۆلەتیكی ئەمریكا دەڕوانیت ؟
- هێنری كیسەنجەر كە لە سەروەختی شەڕی ڤێتنامدا وەزیری دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بوو، پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانی دوای كۆتاییهاتنی قۆناغی یەكەمی شەڕی ساردی لە تێڕوانینی جیۆپۆلەتیكی ئەمریكای بەم شێوەیەی خوارەوە پوخت كردەوە:
لە رووی جیۆپۆلەتیكییەوە، ئەمریكا دورگەیەكە لە بەرامبەر كەنارەكانی خاكێكی بەربڵاوی ئیروئاسیا، كە سەرچاوە و ژمارەی دانیشتووانەكەی زۆر زیاترن لەوەی لە ئەمریكادا هەیە. هەژموونی هەر تاكە هێزێك لە هەر یەكێك لەم دوو بەشەی ئیروئاسیادا- ئەوروپا یان ئاسیا- پێناسەیەكی باشە بۆ ئەو مەترسییە ستراتیژیەی كە رووبەڕووی ئەمریكا دەبێتەوە، ئیدی شەڕی سارد لە ئارادا بێت، یان نا، چونكە یەكگرتنی ئەو وڵاتانە دەبێتە هۆی دروستبوونی هێزێك كە لە رووی ئابوورییەوە هێزی ئەمریكا تێدەپەڕێنن و لە كۆتاییدا دەتوانن لە رووی سەربازییەوە لە ئەمریكا بەهێزتر بن. كەواتە جێی سەرسوڕمان نییە كە لە ساڵانی نەوەتەكانی سەدەی رابردوودا لە واشنتنۆن ئاماژە بەوە كرا كە پێویستە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا رێگاچارەیەك بدۆزێتەوە بۆ باڵادەستبوون و سەپاندنی هێزی خۆی بەسەر ئیرۆئاسیادا. كەسانی موحافیزكاری نوێ و شەڕخوازی وەك زبیگنیو بریجینسكی ئاماژەیان بەوە كرد، كە ناوچەی بەرفراوانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەگەڵ (بەڵقان، باكووری ئەفریقیا، ئاسیای ناوەڕاست) چەقی پرسێكی ئیروئاسیاییە لە روانگەی ستراتیژی، ئابووری، ئایدیۆلۆژی و لە سەرووی هەمووشیەوە لە رووی جیۆپۆلەتیكییەوە. هەرچۆنێك بێت، ئامانجە جیهانییە جیۆپۆلەتیكییە بەرفراوانەكانی كەسانی موحافیزكاری نوێی نێو ئەمریكا كە (نزیك بوون لە هێنانەدی ئامانجی باڵادەستبوونی بەردەوام بەسەر ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا) رەنگدانەوەی ئەو ئاڵوگۆڕە بوو كە لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا، بە سەركردایەتیی وەزیری دەرەوە مادلین ئۆڵبرایت بەدی هات.