ستیفن زونێس پڕۆفیسۆری زانستی سیاسی و سەرۆكی پڕۆگرامی دیراساتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لە زانكۆی سان فرانسیسكۆ، شرۆڤەكاری باڵای سیاسەتی دەرەوە بووە لە پەیمانگای دیراساتی سیاسی و سەرۆكی لیژنەی ئەكادیمی راوێژكاری بووە لە سەنتەری نێودەوڵەتیی ناكۆكیی ناتوندوتیژ، نووسەری كتێبی (بەرمیلی باروت) سیاسەتی ئەمریكا لە ئاست رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ریشەكانی تیرۆریزمە. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا شرۆڤە كرد، كە پتر پەیوەندیدار بوون بە مشتومڕە بەردەوامەكانی دوای هەڵبژاردنە سەرۆكایەتییەكەی ئەمریكا و هەڵسەنگاندنی سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی ترەمپ و پێشبینییەكان لەبارەی سیاسەتی ئیدارەی جۆ بایدن لە ئاست رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.

* هەرچەندە هەڵبژاردنە سەرۆكایەتییەكەی ئەمریكا كۆتایی هاتووە، بەڵام هێشتا مشتومڕێكی زۆری لەبارەوە دەكرێت، بە تایبەتی كە سەرۆك دۆناڵد ترەمپ بەردەوام بانگەشەی ئەوە دەكات كە لە هەڵبژاردنەكاندا ساختەكارییەكی بەربڵاو كراوە، ئاماژە بەوەش دەكات كە ئەوەی روویداوە هاوشێوەیە لەگەڵ هەڵبژاردنەكانی وڵاتانی جیهانی سێ، بیروبۆچوونی ئێوە لەم بارەیەوە چییە؟
- لە راستیدا ئەوەی لەم بارەیەوە روودەدات، كارێك، یان پەرەسەندنێكی بێ پێشینەیە، چونكە ئەوەی سەرۆك دۆناڵ ترەمپ دەیكات لە ماوەی 220 ساڵی مێژووی هەڵبژاردنە سەرۆكایەتییەكانی ئەمریكادا وێنەی نییە، بە تایبەتی كاتێك رەتیكردەوە كە ددان بە شكستی خۆیدا بنێت لە هەڵبژاردنەكاندا، ئەمە لە كاتێكدا هیچ گومان هەڵناگرێت كە سەرۆك ترەمپ دۆڕاوە بە پتر لە 6 ملیۆن دەنگ و لە ئەنجومەنی هەڵبژاردنیشدا تەنیا 232 ئەندامی بەدەست هێناوە لە بەرامبەر 306 ئەندام بۆ جۆ بایدن. لەم روانگەیەوە من پێم وایە بانگەشەكانی لەبارەی روودانی ساختەكاری لە هەڵبژاردنەكانەوە بێ بنەمان. لەوەش زیاتر ئەمە بانگەشەیەكی سەیرە، چونكە دۆناڵد ترەمپ خۆی لە دەسەڵاتدا بووە و ئەوەی باوە ئەوەیە كە دەسەڵاتداران لە بەرژەوەندیی خۆیان دەستكاریی هەڵبژاردنەكان دەكەن. كەواتە هیچ بەڵگەیەك لە ئارادا نییە كە بانگەشەكانی پشتڕاست بكاتەوە، بە روودانی ساختەكارییەكی بەربڵاو، هەر تۆمەتباركردنێكیش لەلایەن تیمەكەی ترەمپەوە كراوە، دەركەوت كە هیچ بناغەیەكیان نییە. كەواتە ئەوەی دۆناڵد ترەمپ كردی لەم رووەوە تاكتیكێكی بێزاركار و نیگەرانكارە.
* بەڵام چۆن لە كاریگەری و دەرهاویشتەكانی ئەم تاكتیكە (هەروەك ئێوە ئاماژەی پێ دەكەن) دەڕوانن و ئایا دەكرێت سەرۆكێك كە لە هەڵبژاردنەكاندا دۆڕابێت، بتوانێت بەم شێوەیە درێژە بە دەسەڵاتی خۆی بدات و ئەمە لە ئەمریكا رووبدات؟

- لە راستیدا نیگەرانی هەبووە كە ئەو بتوانێت لەگەڵ هەندێ ویلایەتدا كە كۆمارییەكان باڵادەست بوون بەسەر دەسەڵاتی یاسادانان تێیاندا و جۆ بایدن هەڵبژاردنەكانی تێدا بردبوونەوە، كار بكات بۆ پێچەوانەكردنەوە و پووچەڵكردنەوەی دەرئەنجامی هەڵبژاردنەكان لەو ویلایەتانەدا، بەو شێوەیەی كە ئاشكرا بووە و گۆڕینی لە بەرژەوەندیی خۆی. رەنگە ئەمە لە رووی تیۆرییەوە مومكین بێت، بەڵام دەبێت چاوەڕوانی كاردانەوە و پەرچەكردای جەماوەریش بكرێت، ئەگەر بێت و پەنا بۆ رێكارێكی لەم چەشنە ببردرێت، وەك ئەوەی لە فیلیپین لە 1986 روویدا و لە ئۆكرانیا لە 2004 و لە گامبیا لە 2016 كە ملیۆنان كەس هاتنەسەر شەقامەكان و حكومەتی دەسەڵاتداریان ناچار كرد كە هەوڵی دزینی هەڵبژاردنەكانی دەدا، كە دەستبەرداری دەسەڵات بێت، هەر لەم روانگەیەشەوە دەتوانین بڵێین نەدەكرا سەرۆك دۆناڵد ترەمپ لەم تەكتیكەیدا سەركەوتوو بێت. كەوا بێت، دژوارییەكەی بەردەم ترەمپ ئەوە بوو كە نەدەكرا قەناعەت بەو سەدان ملیۆن هاووڵاتییە بكات كە هەڵبژاردنەكان دزراوە و مانەوەی ترەمپ لە دەسەڵاتدا شەرعییە، ئەگەرچی ترەمپ كاریگەری و دەستڕۆیشتووییەكی زۆری لە نێو پارتی كۆماریدا هەیە. هەرچۆنێك بێت لەبەر ئەوەی هێشتا كۆمارییەكان كۆنتڕۆڵی ئەنجومەنی پیرانیان كردووە، ئەوا نیگەرانی هەیە لە بارەی تەبایی و سەقامگیریی سیاسییەوە لە سەروەختی ئیدارەی جۆ بایدن.
* پرسیارێكی سەرەكی لەم رووەوە ئەوەیە كە بۆچی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ توانیویەتی بەم جۆرە رەفتار بكات و ئەم رێچكەیە بگرێتەبەر و گومان لەسەر پاك و بێگەردیی هەڵبژاردنەكان دروست بكات؟ ئایا پێت وایە هۆكارەكە ئەوەیە كە كەلێن و كێشەی گەورە هەن لە سیستمی هەڵبژاردنەكانی ئەمریكادا، بە تایبەتی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی؟

- لە راستیدا كێشە هەیە و ئەوەی لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاش پیادە دەكرێت، بۆ یەكلاكردنەوەی براوەی هەڵبژاردنە سەرۆكایەتییەكە، ئەوەیە كە پێی دەوترێت ئەنجومەنی هەڵبژاردن، بە واتای ئەو كاندیدەی كە براوەی ویلایەتێك بێت، یان زۆرینەی ئەو ویلایەتە بەدەست بهێنێت، ئەوا سەرجەم ئەندامانی ئەنجومەنی هەڵبژاردنی سەر بەو ویلایەتە بۆ خۆی مسۆگەر دەكات، بە چەشنێك رێی تێ دەچێت كە هەروەك ئەوەی لە هەڵبژاردنە سەرۆكایەتییەكەی ئەمریكادا روویدا لە ساڵی 2016دا، كە كاندیدێكی سەرۆكایەتی لە رووی دەنگدانی جەماوەرییەوە بدۆڕێت و شكست بهێنێت، بەڵام لە هەمان كاتدا ببێتە سەرۆكی ئەمریكا، لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2016دا هیلاری كلینتۆن نزیكەی سێ ملیۆن دەنگی زیاتر لە دۆناڵد ترەمپ بەدەست هێنا، بەڵام لە كۆتاییدا دۆڕا و ترەمپ جڵەوی دەسەڵاتی گرتەدەست. لە دەرئەنجامدا بۆی هەیە ئەنجامی نزیكی هەڵبژاردنەكان لە چەند ویلایەتێكی كەمدا كە جیاوازییەكان تەنیا چەند هەزار دەنگێك بن، كاریگەریی گەورەیان لێ بكەوێتەوە. بە هەمان شێوە لە ساڵی 2000دا ئەگەر بهاتایە دووبارە دەنگەكان جیا بكرانایەتەوە ئەگەری ئەوە هەبوو كە (ئالگۆر) بە سەرۆكی ئەمریكا هەڵبژێردرێت، لە بری جۆرج بوشی كوڕ، بەڵام ئەوە بوو كە دادگای باڵای ئەمریكا رێگەی نەدا ئەم كارە بكرێت، كە لەو كاتەدا كۆمارییەكانی كۆنتڕۆڵی دادگای باڵای ئەو وڵاتەیان كردبوو. ئێستاش دەبینین كە لە ئەنجومەنی پیراندا دوو ئەندامی كۆمارییەكان هەن، كە نوێنەرایەتیی ویلایەتی زۆر بچووك دەكەن كە ژمارەی دانیشتووانەكەیان تەنیا 600 هەزار كەسن، واتە ویلایەتێكی وەك میامی هەمان قورسایی و كاریگەریی ویلایەتێكی وەك كالیفۆرنیای هەیە، ئەمەش بە واتای ئەوە دێت كە ئەگەرچی دیموكراتەكان دەنگێكی زیاتری هاووڵاتیانی ئەمریكایان بەدەست هێناوە لە پەیوەندی بە هەڵبژاردنەكانی ئەنجومەنی پیرانەوە، بەڵام لە كۆتاییدا ئەوە كۆمارییەكانن كە كۆنتڕۆڵی ئەم ئەنجومەنە دەكەن، لە ئەنجامدا تۆ پارتێكی كەمینەت هەیە لە رووی دەنگەوە كە كۆنترۆڵی كۆنگرێس و لەوێوە كۆنتڕۆڵی دادگای باڵای وڵاتەكە دەكات، لەبەر ئەوە ئەو هەستە لە ئەمریكادا هەیە كە ئێمە لە سایەی حوكمڕانیی كەمینەدا دەژین.

* ئەگەر باسەكە بگۆڕین بۆ پرسی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا، كە ئێوە شارەزاییەكی زۆرتان هەیە لەم رووەوە، ئایا ئەگەر هەڵسەنگاندنێك بۆ ئەدای ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ بكەن، لەم روەوە دەكرێت پێمان بڵێن گەورەترین سەركەوتن و بەرچاوترین شكستی چی بوون؟
- لە راستیدا سەركەوتنێكی زۆر بەدی ناكەین بۆ ئەوەی ئاماژەی پێ بكەین، هەرچۆنێك بێت دەتوانین ئاماژە بە هەوڵەكەی بكەین بۆ دووبارە گفتوگۆكردنەوە لەبارەی رێككەوتنی بازرگانیی ئازادەوە لەگەڵ هەردوو وڵاتی مەكسیك و كەنەدا، كە زۆر كەس پێیان وابوو بڕگە و بەندەكانی لە بەرژەوەندیی كرێكارانی ئەمریكا نەبوو، ئەوە بوو لە ئەنجامدا رێككەوتنەكە بە چەشنێك داڕێژدرایەوە كە تا راددەیەك باشتر بێت، ئەمەش خاڵێكی ئەرێنی بوو. بەدەر لەمە ئەوا سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ تەواو كارەساتبار بووە، بەتایبەتی پشتیوانیی دەرمارگیرانەی بۆ رەوتی راستڕەوی ئیسڕائیل و پشتگیریی بۆ دروستكردنی كۆمەڵگە جوولەكەنشینەكان كە شەرعییەتی نییە، هەروەها كشاندنەوە و پاشەكشەی خێرای هێزەكانی ئەمریكا لە وڵاتی سوریا، هەرچەندە كشاندنەوەكە بەو چەشنە رووینەدا كە چاوەڕوان دەكرا، ئەوەبوو هەندێ لە هێزەكانی هێشتەوە، ئەویش نەك بۆ پاراستنی كورد، بەڵكو بۆ پاراستنی كێڵگە نەوتییەكان. بە هەمان شێوەیە پشتیوانیكردنی لە هەردوو حكومەتی سعودیە و یەمەن لە بۆردومانكردنی پڕ لە ترساندن و تۆقاندنەكەیاندا بۆ سەر وڵاتی یەمەن، كە بە دەیان هەزار كەسی كوشتووە، یان پشتیوانی لە دەسەڵاتی دیكتاتۆریی عەبدولفەتاح ئەل سیسی كردووە لە میسر، لەگەڵ چەندین دیكتاتۆر و تاكڕەوی دیكە لە شوێنە جیاوازەكانی جیهاندا. هەرچەندە ترەمپ راست بووە لە تەحەددیكردن و بەرهەڵستیكردنی هەندێ لە سیاسەتەكانی حكومەتی چیندا، بەڵام كێشەكە ئەوە بوو كە پەنای بردەبەر سەپاندنی سزاكان بە شێوەیەكی تاكلایەنانە بێ ئەوەی هەوڵی بەدەستهێنانی هاوكاری و هەماهەنگی بدات لەگەڵ وڵاتانی دیكەدا. هەرچۆنێك بێت پێم وایە سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەكەی پڕ لە كێشە و گرف بوو.
* ئێوە شارەزاییەكی قووڵتان لەبارەی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە هەیە، بە هەمان شێوەش بەدواداچوونی بەردەوام دەكەن بۆ سیاسەتی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە ئاست ئەم ناوچەیە، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا پێت وایە سیاسەتی ئیدارەی جۆ بایدن لە بارەی ئەم ناوچەیە، بەتایبەتی لە ئاست كێشە و بارگرژییەكانی نێوان ئێران و ئەمریكادا چی دەبێت ؟
- ئەوەی پەیوەندی بە سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی جۆ بایدنەوە هەبێت لە پەیوەندی بەم ناوچەیە و بەتایبەتی پرسی ئێران، ئەوا جۆ بایدن رایگەیاندووە كە دەیەوێت جارێكی دیكە بگەڕێتەوە بۆ نێو رێككەوتنە ئەتۆمییەكە لەگەڵ ئێراندا و لەم رووەوە هەوڵدەدات ئێران سازشی زیاتر و درێژخایەنتر بكات، هەرچەندە ئەمە هەوڵێكی سەخت و دژوار دەبێت و ئێرانیش دوودڵ دەبێت لەوەی هەنگاوێكی لەم چەشنە بنێت، بەتایبەت كە دەركەوت لە روانگەی ئێرانەوە ئەمریكا بەڵێنەكانی خۆی دەشكێنێت. بەڵام نابێت ئێمە ئەوە لە یاد بكەین كە ئێران هێزێكی گەورەیە لە ناوچەكەدا و مێژووییەكی دوور و درێژی هەیە لە هەڵكشان و داكشانی هێزەكەی لەم ناوچەیەدا كە درێژ دەبێتەوە بۆ 2500 ساڵ. كەواتە ئەوەی سەرۆكی هەڵبژێردراو جۆ بایدن دركی پێ دەكات، ئەوەیە كە دەبێت مامەڵە لەگەڵ ئێراندا بكرێت، چونكە ئێران هێزێكی گەورەیە، بەڵام دەبێت كار لەگەڵ هاوپەیمانەكاندا بكرێت بۆ سنوورداركردنی رەفتارەكانی ئێران، لە كاتێكدا ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ دەیویست لە رێی خۆزاڵكردن و خۆسەپاندن و هەڕەشەوە ئامانجەكانی لە ئاست ئێراندا بەدەست بهێنێت، بەڵام ئەوە بوو دەرئەنجامی پێچەوانەی بەدەست هێنا.