دوای سەرهەڵدان و بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا، كە ژمارەیەكی زۆری خەڵكی سەرلەبەری جیهان بوونە قوربانیی ئەو پەتایە و زۆربەی بوارەكانی ژیان و بگرە خودی ژیانی پەكخست، ئەوا دوا جار رووناكییەك لەو پەڕی تونێلەكەوە دەركەوتووە، بە دۆزینەوەی زیاد لە ڤاكسینێك بۆ ئەم پەتایە، ئەوەش هەواڵێكی زۆر دڵخۆشكەر بووە. بۆ قسەكردن لەم بارەیەوە و پرسی ئەم پەتایە لە كوردستان، گوڵان دیدارێكی لەگەڵ دكتور رەنج محەمەد سەرۆكی سەندیكای دەرمانسازان/ لقی هەولێر ئەنجام دا.

* وێڕای بڵاوبوونەوەی شەپۆلی دووەمی كۆرۆنا بە بەربڵاوی، بەڵام لە هەمان كاتدا جۆرە ئومێدێكیش دروست بووە بە سەركەوتنی ڤاكسینەكانی (فایزەر و مۆدێرنە و ئۆكسفۆرد) و، لەگەڵ ئەوەی لەسەر ئاستی جیهان خەڵك بە گومانە لە ڤاكسینەكە دەڕوانن و مەترسیی ئەوەیان هەیە دەرهاویشتەی خراپی هەبێت، بەڵام هەموو باس لەوە دەكەن بە رێژەی 95% سەركەوتوو بووە، ئێوە سەبارەت بەم ڤاكسینانە راتان چییە؟
- لەگەڵ بڵاوبوونەوەی پەتای كۆرۆنا زۆربەی سەنتەرەكانی توێژینەوە و بەرهەمهێنانی ڤاكسین كەوتنە ململانێی دروستكردنی ڤاكسینێك بۆ رزگاربوون لە پەتای كۆرۆنا، چونكە ڤاكسین تا ئێستا باشترین بژاردەیە بۆ رێگەگرتن لە بڵاوبوونەوەی نەخۆشییە گوازراوەو پەتاییەكان، خەڵك لە ڤاكسین دەترسێن، لەبەر ئەوەی نازانن پێناسە و لایەنی زانستییەكەی چییە، بۆ روونكردنەوە و خستنە بەردیدی هاووڵاتی پێویستە پێناسەی ڤاكسین بكەین. ڤاكسین بریتییە لە ڤایرۆسەكە بە ناچالاكی، یان بە مردوویی، یان بریتییە لە بەشێكی ڤایرۆسەكە یان پرۆتینێكی رووكەشەی، یان دەردراوە و ژەهری ڤایرۆسەكەیە، ئەو پێكوتەیەش دەكرێت لە رێگای دەم، یان دەرزیلێدان بە مرۆڤ بدرێت، ئەو باس و قسانەی دەربارەی ئەو ڤاكسینانەی ئێستاكە هەیە، كە قۆناغی یەكەم دووەم و سێیەمیان بڕیوە و لە قۆناغی كۆتاییدان، وەك ڤاكسینی: (فایزەرو بایەنتیك) كە رێژەی پارێزییەكەی دەكاتە رێژەی كاركردنی(95%)، ئەو ڤاكسینە لە قۆناغەكانی كۆتایی و بەرهەمهێناندایە و دروستیش كراوە و، لە چاوەڕوانیی ئەوەدان كە لەلایەن(FDF)ـەوە مۆڵەت و رێپێدانی بەكارهێنانی پێ بدرێت بۆ ئەمریكا و، تایبەتمەندی ڤاكسینی (ڤایزەر و باینتیك)یش ئەوەیە كە بە دوو ژەم بە خەڵك دەدرێت و نێوانی هەردوو ژەم، دەبێت سێ هەفتە بێت، بەڵام ئەو ڤاكسینە یەك كێشەی هەیە، ئەویش لە رووی خەزنەكەیەتی، كە دەبێت لە (70)پلەی سیلیسی ژێر سفر هەڵگیرێت، واتە پێویستی بە ساردكەرەوەی تایبەتمەند هەیە. ئەو ڤاكسینە تەنیا بۆ ماوەی پێنج رۆژ دەتوانرێت لە پلەی گەرمیی 2تا8 هەڵگیرێت، هەر بۆیە ئەو ڤاكسینە بۆ زۆربەی ئەو وڵاتانە كێشە دروست دەكات، كە لە كاتی گواستنەوە و هەڵگرتنی ئەركێكی زەحمەت و قورسی هەیە. بەڵام ئەو ڤاكسینە كاری خۆی دەكات لەسەر مرۆڤەكان و بۆ یەكەم جاریشە بەم شێوەیە ڤاكسین كار بكات، كە كار لەسەر شریتی(MRNA) دەكات، ئەمەش وادەكات ڤایرۆسەكە خۆی لەناو جەستەماندا سپایكی پڕۆتین دروست دەكات و سیستەمی بەرگریی لەشمان بەهێز دەكات، وەك تەنێكی نامۆ و نوێ مامەڵەی لەگەڵ دەكات و، ڤایرۆسەكە لەناو دەبات، چونكە لەكاتی ئەوەی ڤایرۆسی پەتاكە بێتە ناو جەستە و كاریگەری دروست بكات، ئەوە لەناوی دەبات، دەبێت ئەوەش بزانین ڤاكسینەكانی پێشتر كە هیچ ڤاكسینێكیان كاریگەری لەسەر شریتی(MRNA)نەكردووە و نرخی هەر ڤاكسینێكی (ڤایزەر و باینتیك) لە نێوان(25 – 33) دۆڵارە و بۆی هەیە لە سەرەتای ساڵی2021 لە ئەمریكا دەست بە كوتانی ئەو ڤاكسینە بكرێت، بەڵام سەبارەت بە ڤاكسینی (مۆدێرنە) ئەم ڤاكسینەش تاقی كراوەتەوە و، كۆمپانیای بەرهەمهێنان دوو هەفتە پێش ئێستا رایگەیاند كە (94.5%)چالاكە و كاریگەرە و بەكاردێت بۆ چارەسەركردنی پەتاكە و پێشبینی دەكرێت تا بەهاری ساڵی داهاتوو پێنج ملیۆن ڤاكسین لە جۆری مۆدێرنە بۆ وڵاتی بەریتانیا بەرهەم بێنن، ئەو جۆرە ڤاكسینەش بەدوو جۆری جیاواز بە مرۆڤ دەدرێت و نێوان ژەمەكان چوار هەفتەیە و گواستنەوەو هەڵگرتنی ئەو ڤاكسینە ئاسانترە لە ڤاكسینی ڤایزەر و بایەنتیك، چونكە ئەو ڤاكسینە (مۆدێرنە) لە 20پلەی سیلیسی ژێر سفر هەڵدەگیرێت، هەروەها ڤاكسینی زانكۆی ئۆكسڤۆرد كە زانكۆی ئۆكسفۆرد بە هاوبەشی لەگەڵ كۆمپانیای (ئەسترازینكا) تاقی كردنەوەكانیان بەرەوپێشەوەچوونێكی زۆری بە خۆیەوە بینیوە، ئۆكسفۆردیش ئاماژە بەوە دەكات كە ڤاكسینەكەیان وەڵامدانەوەی بەرگریی زۆر باشی لەسەر كەسانی بەتەمەن هەبووە. لەم ڤاكسینی ئۆكسفۆرد بەریتانیا 100 ملیۆن ژەمی داوا كردووە، ئەم ڤاكسینەش بە دوو ژەم بە مرۆڤ دەدرێت و نێوانی ژەمەكان دوو هەفتەیە و یەكێك لە تایبەتمەندییە هەرە باشەكانی ڤاكسینی ئۆكسفۆرد ئەوەیە كە دەتوانرێت لە پلەی گەرمیی 2بۆ8 هەڵگیرێت، بەمەش گواستنەوە و هەڵگرتنی ڤاكسینەكە زۆر ئاسان و ئاساییە و كەمترین كێشەی لە چاو دوو ڤاكسینەكانی دیكە هەیە، كۆمپانیاكەی بەرهەمهێنیشی دەڵێت كاریگەری و چالاكی لە (70% بۆ90%) هەیە، ئەمەش رێژەیەكی زۆر باشە لە رووی زانستییەوە، چونكە بەپێی ستانداردی جیهانی هەر ڤاكسینێك پارێزبەندی و چالاكی و كاریگەری بگاتە سەرووی 50% ئەوە رێكخراوی تەندروستیی جیهانی رێنمایی بەكارهێنانی دەكات و، سەلامەتیی هەموو ڤاكسینێك و دەرمانێك و كردارێكی پزیشكییش لە 100% بە بێ كێشەو گرفت نییە. ئەو سێ كۆمپانیای كە لە سەرەوە ئاماژەمان پێیان دا، كە ڤاكسینی دژی پەتای كۆرۆنایان بەرهەم هێناوە، تا ئاست و رێژەیەكی زۆر بەرز سەلامەتن و ئەو سێ ڤاكسینەی ئاماژەمان پێ دا، تا ئێستا هیچ مەترسییەكیان لەسەر بەكارهێنانیان تێدا تێبینی نەكراوە، بۆیە بەبێ دوودڵی دەتوانرێت خەڵك بەكاریان بێنێت، لە كاتێدا ئەو ڤاكسینانە هیچ ماكێكیان لەسەر دروست نەبێت، هەر وەكو ئێستا بمێنێت.
* بەپێی زانیارییەكان لەوانەیە بڕی یەك دوو ملیار لەم ڤاكسینە بۆ مانگەكانی یەك و دووی ساڵی داهاتوو بەردەست بێت، خۆشتان دەزانن كۆرۆنا بۆتە پەتایەكی جیهانی و هەموو شوێنێكی گرتۆتەوە، ئەم بڕەش بەپێی دانیشتووانی گۆی زەوی كەمتر لە 20% دەكات بۆ هەموو مرۆڤایەتی، پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا دەوڵەتان بە دەوڵەتی عێراقیشەوە، چۆن لەسەر ئەم بڕە رێك دەكەون و چۆن دەگاتە وڵاتی ئێمەش؟
- سەبارەت بە رێككەوتنی وەرگرتنی ڤاكسین لەو كاتەی كە رێگای پێ دەدرێت بە فەرمی كە ڤاكسینەكە بەكاربهێندرێت و بدرێت بە وڵاتان، ئەوە خۆی لەخۆیدا سەركەوتنە بەسەر پەتای كۆرۆنا، چونكە تا ئێستاكە ترسەكە لەوەدا بوو كە ئەو پەتایە هیچ چارەسەرێكی نەبێت، بەڵام كە ڤاكسینەكە بە تەواوی دروست كرا و گەیشتە ئەو قۆناغەی بەكاربێت، ئەوە دەگەینە قۆناغێكی دیكەی پیشكەوتووی مرۆڤایەتی، لەبەر ئەوەی لە مەترسییەكی زۆر گەورە رزگاری دەبێت. بۆ وەرگرتن و گواستنەوەی ڤاكسینەكەش ئەوە كۆمپانیا گەورەكان ئێستا واكار دەكەن كە ئیشی 10ساڵ دەكەنە 10 مانگ، چونكە پاڵەپەستۆیەكی زۆر لەخۆیان دەكەن، بۆیە لە ماوەیەكی كورتدا دەتوانن بڕ و ژەمێكی زۆر لە پێكوتەكە دابین بكەن و سەبارەت بەوەش كە ئەو بڕە ڤاكسینەی بەرهەم دێت، بەشی ئێمە دەكات و چۆن بە دەستمان دەگات، ئەوە لەكاتی پەسندكردنی ڤاكسینەكان لەلایان رێكخراوە تەندروستییەكان و(FDA)ـەوە، كێشە لەسەر بڕ و ژمارەی ژەمەكانی ڤاكسینەكە دروست نابیت، بەڵام لەسەر چۆنیەتی وەرگرتنی بەشە ڤاكسینەكە لە عێراق ئەوە دەبێت حكومەتی عێراق لەگەڵ كۆمپانیاكانی جیهان بەپێی ژمارەی دانیشتووانی عێراق رێككەوتن بكات بۆ بەدەستهێنانی بڕی پێویست بە ژەمی پێكوتەكە و لەناو ئەمەشدا پشكی هەرێمی كوردستان هاوكات بەپێی ژمارەی دانیشتووانەكەمان دەستنیشان بكرێت كە ئێستا لە هەرێمی كوردستان شەش ملیۆن كەسین، بۆیە پێویستمان بە شەش ملیۆن پێكوتە هەیە، ئەم رێژەیەش زۆر نییە و دابینكردنی زۆر زەحمەت نییە، هاوكات حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ بەدەستهێنانی بڕی پێویستی ژەمی ڤاكسینەكان راستەوخۆ دەتوانێت لەگەڵ كۆمپانیاكان رێكبكەوێت، لەلایەكی دیكەوە حكومەتی هەرێمی كوردستان، بۆ دابینكردنی ڤاكسینەكە دەتوانێت لە رێگای وەزارەتی تەندروستییەوە هەماهەنگی لەگەڵ حكومەت و وەزارەتی تەندروستیی عێراق بكات، بەڵام گرنگتر لەوە ئەوەیە كە ئێستا حكومەتی وڵاتان خۆیان لەسەر هێڵن كە ڤاكسین بۆ هاووڵاتیانیان دابین بكەن، هەر بۆیە حكومەتی هەرێم بە هەماهەنگی لەگەڵ حكومەتی عێراق دەتوانێت بۆ دابینكردنی پێكوتەكە رێككەوتن ئەنجام بدات و، لەچەند رۆژی رابردووش لە كۆتا لێدوانی رێكخراوی تەندروستیی جیهانی گوتی لەگەڵ وەزارەتی تەندروستیی عێراق لە پەیوەندی و لەسەر هێڵین بۆ پێدان و دابینكردنی ئەو ڤاكسینە بە عێراق و بە تەئكید بەشە ڤاكسینی خەڵكی هەرێمی كوردستانیش لە عێراق پارێزراو دەبێت، واتە رێكخراوی تەندروستیی جیهانی سەرپەرشتیی ئەوەمان بۆ دەكات كە ڤاكسین هاتە عێراق، بەشی هەرێمی كوردستانیش دابینكراو و پارێزراو بێت.
* وەك ئاشكرایە، ماوەی بڵاوبوونەوەی پەتای ڤایرۆسی كۆرۆنا ئەوەی سەلماندووە كە یەكێك جارێك تووشی كۆرۆنا بوو، جارێكی دیكەش تووش دەبێتەوە و دژە تەن لە گیانی نەخۆشەكە دروست نابێت، ئایا ئێوە وەك پسپۆڕ لەم بوارە، ئەم ڤاكسینە ئەو تایبەتمەندییەی هەیە كە مرۆڤ بەكاری هێنا، ئیدی تووشی نەخۆشی كۆرۆنا نەبێت؟
- زۆر راپۆرتی زانستی هەن سەبارەت بەوەی كە ئایا دووبارە تووشبوونەوە بە ڤایرۆسی كۆرۆنا هەیە؟ ئایا ئەوانەی كە تووش دەبنەوە دژە تەنیان دروست كردووە؟ ئەگەرچی تا ئێستاكە راپۆرتە زانستییەكان لە ئاستی جیهانی دەستنیشانی ژمارەیەكی كەمیان كردووە كە ئەوانەی لەدوای تووشبوون و دروستكردنی دژە تەن دووبارە تووش ببنەوە، چونكە بەلایەنی كەم بەپێی هەندێ راپۆرت لە ماوەی 4 بۆ 6 مانگ دژە تەن دروست دەكات، ئەو كەسەی كە لەو پەتایە چاك بۆتەوە، بەڵام ئەمەش لە هەموو كەسێك وەك یەك نییە، لەبەر ئەوەی كەسی تووشبوو بەم پەتایە هەیە دژە تەن دروست دەكات و، هەیانە ئەو دژە تەنە دروست ناكات، بەڵام گرنگترین شت ئەوەیە كە پێكوتەكە وەك پێكوتەكانی دیكەیە نەك یەك جار لێ بدرێت، تا ماوە پێویستت پێی نەبێت، بەڵكو وەك ئەنفلۆنزا كە ساڵانە ڤاكسینەكە پێویستە لێ بدرێت كە كاریگەری تەنیا بۆ یەك ساڵە، یان بۆ چەند مانگێك بەرگە دەگریت و لەو كاتەی كە ڤاكسینی كۆرۆناش بەكارهینراو كەوتە قۆناغی كوتان، ئەو كات روونكردنەوەی زیاتری لەسەر دەدرێت، كە لە ماوەی چەند پاش كوتانەكە دژە تەن دروست دەبێت، بەڵام لە هەمووی گرنگتر ئەوەیە كە بەگشتی مرۆڤایەتی رزگاری دەبێت لەو پەتایە و ئومێدو هیوایەكی زۆر دەگەڕێتەوە ناو خەڵك بە هۆی ئەو ڤاكسینەوە. تا بەرهەمهێنان و بەدەستهێنانی ڤاكسین و بەكارهێنان و كوتان باشترین ڤاكسین بۆ ئێمە خۆپارێزی و بەستنی ماسكە و پێویستە لێرەدا جەخت و تیشك بخەینە سەر ئەو لایەنەی كە هەموو هاووڵاتیان و ئەو كەسانەی چاك بوونەتەوەش لەو پەتایە، پابەند بن بە بەستنی ماسك و دووریی نێوانیان و جێبەجێكردنی رێنماییە خۆپارێزییەكانی دیكە، تا هاتن و كوتان بە ڤاكسینەكە كە ئەمەش باشترین و گرنگترینی كارەكانە و ئەركێكی نیشتمانییشە بۆ ئەوەی خۆمان و خەڵك و ئازیز و خێزانەكانیشمان تووشی ئەو پەتایە نەكەین. هاوكات لە ناوخۆشمان كە ئێستا وەرزی زستان و سەرمایە و ئەنفلۆنزەی وەرزییش هەیە، پێویستە هاووڵاتیان پابەندی خۆپارێزی بن و، پێویستیشە جیاكاری لە نێوان پەتای كۆرۆنا و پەتاكانی وەرزی بكەین و خۆمان تووشی شڵەژان و دڵەڕاوكێ نەكەین، بەڵكو تەنیا خەڵك پابەند بێت بە رێنماییەكانی وەزارەتی تەندروستی و لە كاتی ئەوەی هەر كەسێك لە تەندروستیی خۆی گومانی هەبوو، باشترین كار ئەوەیە پشكنین ئەنجام بدرێت، تاوەكو دۆخەكە و باری تەندروستییەكەی خراپ و لەدەست دەرنەچێت، هەر كاتێك خەڵك پابەند نەبێت بە رێنماییەكان و پشكنین، ئەوا رێژەی پەتاكە زیاد دەبێت و نەخۆشخانەكانیش دەگەنە حاڵەتی ئەوەی كە نەتوانن چارەسەری نەخۆشەكان بەپێی پێویست بكەن، لەو كاتەدا رێژەی مردنیش زیاد دەبێت، خەڵكیش تووشی بارودۆخ و حاڵەتی شلەژان و نائارامی دەبێت. لێرەدا داواكارم لە هەموو هاووڵاتیانی خۆشەویستی هەرێمی كوردستان جگە لەوەی پابەندی خۆپارێزی بن، بە دەروونێكی ئارامەوە بژین، تاوەكو بەهێز و بەرگری تەواو و باشمان هەبێت بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەو پەتایە و هەر نەخۆشییەكی دیكە. لەلایەكی دیكەوە ئێمە ناڵێین پەتای كۆرۆنا مەترسیدار نییە، چونەك بۆ هەموو جیهان روون بۆتەوە كە پەتایەكی كوشندە و مەترسیدارە، بەڵام بە ترس و دڵەڕاوكێ ئاستی بەرگریی جەستە لە مرۆڤەكان دێتەخوار و كاریگەری زۆرتر و خراپتر دروست دەكات، بۆیە تا دەكرێت پێویستی بە ورەیەكی بەرز و ئیرادەیەكی باش و پابەندبوون بە رێنماییە تەندروستی و خۆپارێزییەكان هەیە، بەتایبەتی بەستنی ماسك و رەچاوكردنی دووریی نێوانمان و نەچوونە شوێنی قەرەباڵغ. دووبارەی دەكەمە لە قۆناغی ئێستادا بۆ هەرێمی كوردستان گرنگترین و باشترین ڤاكسین تا بەدەستهێنانی ڤاكسینەكان مۆدێرنە و فایزەر و ئۆكسفۆرد، بەستنی ماسكە بەشێوەی تەواو و زانستییەكەی كە لووت و دەم بە تەواوی بگرێت.